De Vlaamsche Gids. Jaargang 23

[p. 320]

Skandinaafsche kroniek

Sigurd Christiansen

In de Noorsche literatuur, uit den tijd van den wereldoorlog en de jaren daarna, is de roman het meest van belang. Op het gebied van den psychologischen roman bekleedt Sigurd Christiansen een vooraanstaande plaats. Een eenzame figuur, die zich met een machtig talent in levensproblemen verdiept. Een in zich zelf gekeerd denker, die men moeilijk het verwijt toesturen kan, dat hij verloren loopt in den doolhof van zielkundige problemen.

In Nederlandsche vertaling verscheen van hem onlangs bij H.J.W. Becht te Amsterdam ‘Twee Levenden en een Doode’ en ‘In den Storm’.

‘In den Storm’ is een van de sterkste boeken, welke in den laatsten tijd verschenen. De personages leven meer in een gedachtenwereld dan in de uiterlijke werkelijkheid. Over de verschillende perioden der handeling, welke elkander regelmatig opvolgen, ligt het troosteloos fatalisme.

Mevrouw Gårder is de beminde van Sven Helle geworden. Kort vóór het huwelijk verneemt deze echter dat zij haar echtgenoot alle hulp weigerde, toen deze op zekeren nacht, smoordronken in een sneeuwhoop lag. Zoo heeft zij dan wel onrechtstreeks schuld aan zijn dood. Sven Helle jaagt de vrouw weg. Te zelfder tijd verneemt deze den dood van haar zoon. De levenslust verlaat haar en een uitweg is er niet meer. Tal van onverwachte gebeurtenissen brengen haar dichter bij de catastrophe. De onschuldige is schuldig en de schuldige is onschuldig. De menschen beschuldigen elkander voor alles wat gebeurt en in den storm van het leven zwalpen zij rond als hulpelooze wrakken. Zij hebben geen hoop op leniging van hun nood, want over hen komt het Noodlot even wreed en meedoogenloos als in de Grieksche tragedie.

In het inleidend woord van zijn roman ‘Twee Levenden en een Doode’ - van de interskandinaafsche romanprijsvraag won dit boek den eersten prijs - vertelt Christiansen ons dat de roman afspeelt in een milieu van postbeambten en dat dit natuurlijk geen ‘diepere’ beteekenis heeft. Het verhaal kon even goed naar een

[p. 321]

ander milieu verplaatst worden. Voor het gemak koos de schrijver het midden dat hem best bekend is.

Het verhaal begint met een heel eenvoudige gebeurtenis. Het postkantoor der stad werd door twee bandieten gewapenderhand geplunderd. De beambte Kvisthus werd gedood, Lydersen gewond en Erik Berger bleef ongedeerd.

Het motief nu van dit boek is de zielscrisis welke Berger doormaakt, wanneer hij, na de kas, zonder deze te verdedigen aan de indringers afgegeven te hebben, geplaatst wordt tusschen twee scherp tegenover elkander staande moreele taxeeringswaarden van zijn handelwijze: de zienswijze der wereld, dat hij evenals zijn beide makkers verplicht was weerstand te bieden en zijn leven op het spel te zetten en zijn eigen overtuiging dat hij rechtvaardig handelde wanneer hij, met de gedachte aan vrouw en zoon, zijn leven hooger schatte dan 7000 kronen en onder de bedreiging neergeschoten te worden, het geld overhandigde.

In de oogen van allen, ook in deze van zijn vrouw, kan Berger open afkeuring lezen. Zelfs wordt hij verdacht in de misdaad betrokken te zijn. Met zijn zoontje staat hij eenzaam midden de omgeving die hem veracht.

De beschuldiging van lafheid en het te kort komen aan zijn plicht belemmeren zijn bevordering, verteren zijn innerlijk en maken van hem een eenzaam en schuw tobber. Het is als een straf voor het leven dat hij zich, zonder toestemming, had toegeëigend. Alleen bleef hem nu nog over rond te loopen en te leven zonder alle rechten van een levend mensch, alleen maar omdat hij leefde.

Maar zijn ambtgenoot, de laffe, ongeschikte Lydersen, wordt beloond en beschouwd als een held voor het feit dat hij, bij de eerste overrompeling, als een waanzinnige om zich heen sloeg, terwijl aan de daad van Berger een beredeneerende, logische grondslag ligt. Lydersen heeft zoowel de onverdiende eer als de bevordering tot directeur gekregen. Berger, die overplaatsing naar Oslo gevraagd en gekregen heeft, loopt rond als een vergeten adjunct-commies, Kvisthus moest sterven en zijn gezin half in armoede achterlaten. Zoo wordt de doode held behandeld. Het is zoo net als wanneer de oorlog uit is: de verminkte helden moeten zelf de oorlogskosten betalen. We roepen wel bravo met een kloppend en bewogen hart en we houden herdenkingsfeesten voor de dooden, maar we nemen hun plichten jegens de levenden niet over.

Christiansen is er in geslaagd om met eenvoudige middelen zijn doel te bereiken, door ons hier op bijzonder fijne wijze een diep menschelijk lot te schilderen, dat van onzentwege medelijden en sympathie afdwingt.

[p. 322]

Eens in Oslo ontmoet Berger Ragnaas, met wien hij vriendschap sluit. Ragnaas bekent hem op zekeren dag een der schuldigen te zijn. In dit laatste deel van den roman hebben de intrigues Christiansen er toe gedwongen enkele punten van zakelijken aard aan te raken en we begrijpen daarom wat moeilijk welk voordeel deze bekentenis voor Berger aanbrengen kan, te meer daar Berger hierop niet reageert. En de wijze waarop Christiansen Berger daarna tot innerlijke rust laat komen, is op het nippertje af gelukt.

Zonder voorbehoud deelen we het leedvermaak van Berger, wanneer deze, door een gesimuleerde roofpoging, Lydersen er toe dwingt zijn valsche heldenglorie af te leggen, door hem in dezelfde positie te brengen: of wel zal Lydersen de kas afgeven of sterven. Lydersen verkiest het eerste en Berger voelt zich gerehabiliteerd. Hierop keert Berger bij vrouw en kind terug en dag aan dag duurt zijn eenzaam leven voort.

Het boek van Sigurd Christiansen is méér dan een gewoon boeiend verhaal, dat men niet zonder diepe ontroering leest. Christiansen is een groot kunstenaar met een grondigen psychologischen aanleg. In ‘Aftenposten’ schreef Kristian Elster hierover o.a.: Nauwelijks een van de jonge dichters heeft zulk een psychologischen aanleg als Sigurd Christiansen, een zoo zekere en diepe kennis van het zieleleven van zijn medemenschen en zulk een begrip van hun innigste geheime drijfveeren. En dit menschenschilderend vermogen treedt bij hem steeds te voorschijn met een rust en een vanzelfsprekendheid, een natuurlijkheid en een diepte in den verhaaltrant, die het een warme kracht geeft.

Sigurd Christiansen's zieleschilderingen zijn even vanzelfsprekend, verrassend en onverwacht, eenvoudig en overweldigend, alsof ze zijn voortgekomen uit het leven zelf. En deze aanleg van hem om menschen uit te beelden gaat samen met een ernst van levensopvatting, een idealisme en geloof en een menschelijk begrijpende zachtheid en teederheid, die zijn boeken een zeldzame levenswaarde geeft.

En zooals Olaf Beuneckte te recht aanmerkt in ‘Chr. Sands Tidende’ voegen we er bij dat ‘Twee Levenden en een Doode’ een boek is voor hen die weten, dat de waarden des levens andere zijn dan de waarden van het oogenblik.

In ‘Een Reis in den Nacht’ komt de scherpe dramatische analyse, welke gansch het werk van Sigurd Christiansen kenmerkt, tot haar volle recht.

Het konflikt van dit drama is met meer energie dan in ‘Twee Levenden en een Doode’ begrensd tot een enkel mensch. Nils Bru werd tot een moord gedwongen en gehoorzamend aan een

[p. 323]

hooger rechtvaardigheidsbevel, is hij gedwongen met de maatschappelijke wetten te breken.

Als gevangene heeft hij vier jaar het stilzwijgen bewaard, betreffende het motief dat hem tot zijn daad dreef, tot hij ten slotte, om op de gevoelens van een ander mensch de stevigheid van zijn zielsbezwaren te beproeven, alles biecht aan den aalmoezenier der gevangenis: hij heeft nl. het leven aan iemand ontnomen om dat van twee anderen te redden.

Het slachtoffer, de handelaar Wadler, had zijn vrouw verleid en haar daarop met zulke schaamteloosheid behandeld, dat Nils Bru onmogelijk de zaak zonder verloop laten kon.

De eerste akte, welke de biecht aan den aalmoezenier bevat, eindigt met het bericht, dat Nils zal begenadigd worden.

In de tweede akte ontmoet hij in een hotelkamer zijn vrouw Inger, voor wie hij alles opofferde. Toen hij tusschen de ziltige muren zijner cel zat, gingen zijn gedachten steeds naar haar. Maar Inger miste de kracht te wachten tot haar man terugkwam en zij bekent hem dat zij, trots haar liefde voor hem, een anderen man bemint, met wien zij in 't kort hoopt in het huwelijk te treden. Het leven van Nils Bru stort nu in elkaar. Hij ziet zijn vrouw in een nieuw daglicht, want zij heeft nooit die reinheid gehad, welke aan zijn daad de moreele rechtgeving gaf. Voor hem bestaat Inger niet meer, maar in haar plaats doemt het slachtoffer uit den dood op en Wadler stelt hem verantwoordelijk voor de daad, welke hij eens beging en welke een moord was.

De twee laatste akten schilderen ons Bru's reis in den nacht, een duisteren tocht naar verzoening en vrede.

Wanneer de vijftienjarige zoon van Wadler den moordenaar opzoekt om hem te vragen waarom vader stierf, grijpt Nils Bru deze eenige gelegenheid aan om den doode in zijn eer te herstellen en om uitspraak over den moordenaar te doen. Hij laadt de schuld van den vader zelf op zijn schouders, zoodat Nils Bru Wadler wordt en Wadler Nils Bru. En nadat hij den zoon op deze wijze van alle sombere overwegingen bevrijd heeft, speelt Nils Bru zijn zware rol tot het einde toe. Hij zelfmoordt zich in volle straat.

De tragedie, welke van dit drama uitgaat, alsmede de techniek, dwingen er ons toe om onbevooroordeeld Christiansen op een lijn met Ibsen te stellen. Overigens, de invloed van Ibsen is hier duidelijk op te merken en Nils Bru behoort in de Noorsche letterkunde ontegensprekelijk tot het geslacht van Gregers Werle (De wilde Eend).

De lezer zal wellicht de volgende opmerking over de kunst van Christiansen niet kunnen onderdrukken. De personen van Christiansen werken zich gewoonlijk zoo lang in hun eigen wereld

[p. 324]

in, tot zij ten slotte den vasten bodem onder de voeten verloren hebben en eindigen met het stipt door den schrijver uitgerekend en bepaald Noodlot.

Nils Bru is in dit opzicht een typische herhaling van Berg in ‘Twee Levenden en een Doode’ en van verschillende personen uit de romantrilogie ‘Het Rijk’.

De laatste scene van het drama, waarin Nils Bru zijn heldhaftige rol speelt voor den zoon van Wadler - nadat hij deze rol tot de uiterste konsekwentie doorgedreven heeft - is van hetzelfde genre als de levensvreemde, theoretische constructie en als de aangekleefde oplossing in ‘Twee Levenden en een Doode’.

De personen van Sigurd Christiansen kunnen denken en leven met het vuur van het fanatisme, terwijl in de werkelijkheid van het leven deze personen in menig opzicht uit het brein van den schrijver komen. Hun hart is het hart van den schrijver.

‘Het Rijk’, dat uit drie deelen bestaat, nl. ‘Op den Drempel’; ‘Het Zwaard’ en ‘Het Rijk’, is een troosteloos boek. We kunnen ons moeilijk inbeelden, dat het leven om ons heen zoo somber is. Dit komt ons eerst later in het bewustzijn, wanneer de ontroering tot bezinking gekomen is, want op het oogenblik zelf houdt de schrijver ons te geweldig in den greep zijner elementen.

De aangrijpende tragiek omvat al de personen uit het boek, nl. de familie van Konrad Lauritsen, leeraar in handenarbeid, zijn zonen en schoondochters, zijn dochter en haar doode verloofde en dan nog de andere, die niet tot de familie behooren, maar eveneens in het leven van de Lauritsen's ingrijpen.

Lauritsen is bedachtzaam. Hij is lankmoedig en bewaart altijd het geloof aan alles wat goed en levenskrachtig is in een mensch. De moeder bleef tijdens het leven van den man op het achterplan. Doch na zijn dood neemt ze zijn plaats in en richt alles om haar heen volgens zijn wereldbeschouwing. Martin, de oudste zoon en het evenbeeld van den vader, is steeds bereid het leven te herbeginnen en te dienen. Vilma, de dochter, is een onvergetelijke figuur. Zij is het die den verloofde verloor en niets meer van het heerlijke leven weet te genieten. Over haar teere ziel ligt de schaduw van het Noodlot, maar die schaduw heeft haar niet hard gemaakt.

Dan hebben we nog Margriet, de vrouw van een der zonen en Konrad, die missionaris is.

Kroeger is een wonderlijk eigenaardige en zachtmoedige oude man en de weerspiegeling van de diepe tendenz van het boek.

Het leven van al deze menschen grijpt in elkander en het streeft naar een gemeenzaam doel.

Het boek begint met de ontmoeting tusschen den jongsten

[p. 325]

zoon Helge en de ziekenverpleegster Ruth, die later zijn vrouw wordt.

Helge is schilder. Hij heeft een zware operatie ondergaan in een kliniek te Christiania. Hij deelt de kamer met Römer, een student in de theologie, een onverkwikkelijke figuur, die een onnatuurlijke en ongezonde neiging heeft voor het sexueele. Tusschen die twee mannen beweegt zich de ziekenverpleegster Ruth, een meisje met een kinderlijk en rein gezicht. Voor Römer is zij een lokaas voor al zijn onderdrukte verlangens. Hij verbergt zijn minachting tegenover Helge niet, wanneer hij merkt dat het meisje een zekere voorliefde voor zijn kamergenoot heeft.

Tusschen Helge en Ruth komt het tijdens een onbewaakt oogenblik tot een liefkoozing en een kus. Hiermede begint voor deze twee menschen een beteekenisvolle en tragische levensgeschiedenis.

Enkele maanden later komt het tot een breuk tusschen Helge en zijn vroegere beminde. Dit draagt er toe bij om Helge - eenzaam en moedeloos - in de armen van Ruth te werpen. Wanneer Helge kort daarop naar huis terugkeert, tracht hij beide vrouwen te vergeten. Doch een korte mededeeling van Ruth bereikt hem, mededeeling welke hem dwingt het meisje te trouwen. Het paradoxale ligt in het feit dat het kind dat Ruth onder het hart draagt, een kind van Römer is.

Als Ruth later den dood ingaat, omdat dit de eenige weg is om Helge te bevrijden, daar zij voelde niet meer het recht te hebben bij hem te blijven, schrijft zij hem een ontroerenden afscheidsbrief. Al het heerlijke dat het huwelijk en de geboorte brengen moest, stort in elkaar. Helge gaat als een slaapwandelaar door het leven en voor Ruth heeft hij slechts één woord over, nl. hoer.

Met de uitbeelding van Ruth heeft Christiansen een figuur geschapen, die in de Noorsche literatuur steeds zal blijven voortleven.

Haar strijd om het mirakel der verzoening te zien gebeuren was lang en bitter, tot zij het duister besluit nam heen te gaan en het kind met zich mede te nemen in den dood. Zij hield het wicht in de armen en wanneer wij de laatste oogenblikken van moeder en kind medemaken, denken we niet meer aan tijd noch ruimte, doch slechts aan de naamlooze marteling en de grenzenlooze moederliefde: ‘Jij hebt het recht niet te leven en ik had het recht niet jou moeder te zijn.’ Het kind mocht nooit weten, dat het een slechte moeder had. In deze ontzettende schildering leeft niet alleen Ruth, maar ook Helge en wat hij beleeft begrijpen we eerst wanneer hij sterft. Ruth had gehoopt Helge door haar dood te bevrijden

[p. 326]

en daarom verkoos zij den dood boven een leven met hem zonder verzoening.

Het verleden spookt Helge steeds vóór den geest. Hij denkt steeds aan de vrouw, die hij beminde en die nu op hem wacht. Hij voelt zich schuldig en dit maakt hem het leven zwaar. Wanneer hij ten slotte even zegeviert, vraagt hij niet langer meer naar datgene wat Römer deed en welk een misdaad zij beging toen zij bij hem steun zocht om haar schaamte te verbergen.

Niemand wint het rijk zonder het zwaard, heeft eens een bejaard man tot Helge gezegd, toen deze vol hoop op den drempel van het leven stond. Het leven zèlf gaf hem dit zwaard in de hand, maar Helge leerde het niet te hanteeren. En in plaats van dit zwaard tegen zich zelf te keeren, heeft hij het tegen anderen aangewend, door een ingenomenheid met zich zelf. Hij stelde hel zwaard tusschen zich zelf en Ruth en het hakte steeds los op de vrouw, die sterven moest. Eerst toen het te laat was, drong het tot hem door en ontsnapte hem de angstige klacht: ‘Vergeef mij’.

Wanneer hij terugblikt op zijn eigen leven, begrijpt hij en in het oogenblik der zelfoverwinning vindt hij ten slotte den weg naar het rijk.

Het boek van Sigurd Christiansen getuigt van een machtig talent en is het bij het schrijven van dit smartvol boek de bedoeling van Christiansen geweest leniging voor eigen leed te zoeken of het leed van anderen te helpen verlichten, dan hopen we van harte dat dit geen illusie zijn zal.

PIET SCHEPENS.