De Vlaamsche Gids. Jaargang 21

[p. 136]

Johanna de Waanzinnige

Pfandl Ludwig, Johanna die Wahnsinnige. Ihr Leben, ihre Zeit, ihre Schuld. Mit Bildern. 8^o (XII und 192 S.; 1 Stammtafel). Freiburg im Breisgau 1930, Herder. 5 M.; in Leinwand 6.80 M.

De moeder Isabella eenerzijds, de zoon Karel V anderzijds zijn de twee figuren die Johanna de Waanzinnige derwijze verpletteren dat doorloopende geschiedkundige studie weinig of geen tijd voor haar overheeft, ofschoon zij, zij het dan ook op de meest passieve wijze, een diepen invloed op den gang van zaken in Spanje heeft gehad.

Het is met de regeering van Ferdinand en Isabella dat het Spaansche rijk werkelijken vorm gaat aannemen; de belangrijkste datum is misschien wel 1492: inneming van Granada (tevens ontdekking van Amerika) met de daarop volgende reorganisatie. Reeds waren ontelbare Jodenfamilies uitgedreven geworden, daar zij liever het tehuis dan het geloof verloren; nu kwam de aktie tegen het Islamitische element: de massadoopen (met den kwast over de menigte) die uit duizenden Mooren met één gebaar evenveel Morisken maakten, de autodafe's, georganiseerd door Ximenez, om in dit korte bestek niet te spreken van maatregelen van bestuurlijken en militairen aard.

Viermaal verdwijnt de opvolger van dit regeerend paar in den dood (en later weer sterft na zijn eerste levensuur een kind dat Ferdinand uit een nieuw huwelijk kreeg), waardoor de beurt komt aan de dochter Johanna, die van haar grootmoeder waarschijnlijk reeds degeneratiekiemen had meegekregen (Isabella's moeder stierf krankzinnig). Daar zij gehuwd was met den Habsburger Filips den Schoone, werd Johanna de vrouw langs wie de Spaansche macht en het Spaansche grondbezit in Habsburgsche handen zou overgaan; zij is tevens de onmisbare schakel voor de studie van het dramatische leven van Don Carlos, den zoon uit het eerste huwelijk van Filips II.

Pfandl schreef zijn uiteenzetting vooral met het oog op de geestelijke (en voor zoover aanwezig op de physische) ziekte van deze twee: Johanna en Carlos, en neemt er de geschiedkun-

[p. 137]

dige gebeurtenissen slechts bij inzoover zij nuttig of noodig zijn. Hij wil dan komen tot het gedetailleerde aantoonen: ‘ten eerste, dat koningin Johanna met groote waarschijnlijkheid aan dementia praecox of schizophrenie leed; ten tweede, dat het geestelijk defekt van haar achterkleinkind Don Carlos vermoedelijk in imbeciliteit of zwakzinnigheid bestond, verscherpt en bij het levenseinde in verwikkeling met erfelijke schizophrene belasting.’ Hij vergelijkt daartoe de gelijktijdige bronnen met den huidigen stand van de abnormalenstudie, terwijl hij door zijn konklusies meer dan eens in botsing komt met vroegere interpretators. Hij geeft zich vooral moeite Karel V en Filips II uit deze familie-affaire zuiver, ongerept te laten te voorschijn komen, den eerste in zijn handelen tegenover Johanna, den tweede in zijn maatregelen tegenover Don Carlos. Beiden, Karel en Filips, wezen ook zelf door een kenmerkende depressie en besluiteloosheid op het erfdeel van moeder en grootmoeder, dat hier echter door het gezonde Habsburgsche bloed grootendeels werd overwonnen, terwijl de eindelooze familiehuwelijken (reeds Karel V huwde met zijn nicht Isabella) met de vermelde gegevens noodzakelijk op de Carloskatastrofe moesten uitloopen.

Niets liet voorzien welke ontaarding sluimerde in de hersenen van de jonge Johanna; trouwens, in haar omgeving begreep niemand wat er gebeurde voor men vóór een volslagen en onherroepelijke ontreddering stond: toen de 17-jarige Karel werd voorgesteld aan zijn moeder, die hem sinds zijn kinderjaren niet meer had gezien, vraagde de koningin in verdwazing: ‘Zijn dit mijn kinderen? Wat zijn zij gegroeid op dien korten tijd!’ Ze bezat echter nog waarborg genoeg opdat de door Chièvres bij haar beprate erkenning van Karel's koningschap zou aangenomen worden.

Nochtans had het eerste akute geval van diepgaande geestesstoornis zich reeds voorgedaan bij het vertrek (1502) uit Castilië van haar jongen echtgenoot Filips den Schoone, die noodgedwongen hierheen was gekomen om zich te laten zien, nu zijn vrouw de troonopvolgster was geworden in Castilië en Aragon. Een tweede stadium treedt in wanneer zij Filips eindelijk te Brussel vervoegt en in een onstuitbare jaloerschheid ontbrandt. Wanneer de Burgondische Habsburger, bij een tweede aanwezigheid in Spanje naar aanleiding van den dood van Isabella, sterft, valt voor Johanna de laatste steun weg en zal zij steeds meer en meer leven in de afgetrokkenheid van den waanzin. Het lichaam geeft zich echter niet gauw gewonnen: het is slechts na jaren van afzinwekkende vervuiling en verettering dat de moeder van Keizer Karel stierf, over de 75 jaar oud, in 1555, rond den tijd dat haar zoon tot een vroegtijdig verzaken van den troon besloot; ook dit

[p. 138]

laatste feit wordt uitgelegd als een symptoon van de kiemen die de afstammeling in zich droeg.

Waar de achterkleinzoon door verregaande teelt uit eigen bloed bij de geboorte reeds physisch een wrak was, zouden de geestelijke defekten zich niet over zoo langen tijd ontvouwen: hij werd inderdaad slechts 23 jaar oud (1545-68).

Men moet zich een juist beeld vormen van de degeneratie die in deze familie woedde. Filips II is op 18-jarigen leeftijd weduwnaar van de moeder van Don Carlos, zijn nicht Maria van Portugal. Wanneer hij 27 jaar oud is huwt hij de nicht van zijn vader, Maria Tudor, op dit oogenblik 38 jaar oud; dit huwelijk blijft kinderloos. Zes jaar later is hij weduwnaar en huwt hij de 15-jarige Isabel de Valois; de jeugd van dit kind leidt tot herhaalde misvallen, zoodat hier slechts twee dochters overblijven. (Het is hier dat de hypothese van de Carlos-Isabella verhouding wordt ingelascht, een liefde tusschen zoon en stiefmoeder, beiden even oud). Op 41 jaar neemt hij als vierde vrouw de 20-jarige Anna van Oostenrijk, een dochter van zijn zuster en zijn kozijn, zoodat van de vijf kinderen slechts één nietigheid overblijft, de latere Filips III. Na tien jaar is Filips II voor de vierde maal weduwnaar. Intusschen kreeg hij nog andere dooden te betreuren: ouders, broer en zuster, nichten, tanten.

De spruit die in eerste instantie geroepen was om dit geslacht op den troon te vertegenwoordigen, Don Carlos, teekent Pfandl samenvattend aldus: ‘Lichamelijk zwak en misvormd, een rachitische kreupele en stotteraar, onderhevig aan chronische koortsaanvallen, geplaagd door ziekelijken geeuwhonger en door den dorst van een v/aren diabetieker (suikerzieke), opvliegend, onverdraagzaam, eigenzinnig en gewelddadig, met het verstand van een kind, met de eerzucht van een gek, geestelijk en lichamelijk verstoken van iedere mannelijkheid, in de hersenen sluimerend. evenals bij de overgrootmoeder, den waanzin die slechts op den prikkel van de hevige ontroering wacht om los te breken.’ Hij moest wettelijk zijn proeve van manbaarheid afleggen; de dokters en de apothekers kregen het klaar, voor de eerste en laatste maal van zijn leven, in 1567; zij werden er fatsoenlijk voor betaald, terwijl het meisje in kwestie 12.000 dukaten ontving. Maar zijn algeheele toestand doet al meer en meer de onmogelijkheid van een troonopvolging inzien; in 1568 zet Filips hem gevangen, waarbij niet in de laatste plaats de opvolgingsintrigues van den zoon tegen den vader zullen meegeteld hebben, - niet voor lang echter, daar hij 5 maanden later zoon en echtgenoote te begraven heeft.

Het moet gezegd worden dat Pfandl het beeld van deze wereld heeft weten te schilderen. Als wij niet bang waren hem te

[p. 139]

hoog te stellen, zouden wij zijn werkwijze met deze van den grooten Zwitser Burckhardt willen vergelijken, zonder beiden evenwel op één hoogte te stellen.

Onze waardeering maakt ons echter niet blind voor fouten en tekortkomingen, afgezien van de door hem gestelde hypothese. Fout is zijn ethnologische samenstelling van de bevolking van de Nederlanden (blz. 43); hij kon toch gemakkelijk genoeg de elementaire gegevens hieromtrent bemachtigen. Tekortkoming is het onvermeld laten van de trepaneering van Don Carlos (na een geweldigen val) door Vesalius (geen dokter durfde hem nog aanraken), terwijl hij integendeel de wonderkracht van de aanraking met een heilig geraamte suggereert. Onvergeeflijk in een ernstig werk zijn echter enkele uitvallen, vooral bij de verdediging van Filips II, dien hij bijna als een ideaal wil voorstellen, - en bij de bespreking b.v. van het optreden van Montigny en Oranje (blz. 127 e.v.): ‘De groote beweging tegen den troon in de Nederlanden, ontketend door princiepslooze schoften als Montigny en Oranje, blijkt, hoe langer men er de wortels van naspoort, hoe meer het werk van arglistige trouwbreuk... enz. Niet alleen omdat hij (Filips) het ongeluk heeft in tragische verwikkeling het schuldeloos offer te worden van gemeene verraders, van een Willem van Oranje, een Montigny, een Antonio Perez... enz.’ Het is hier dat men zich gaat afvragen of de schrijver weet welke toon er past, zelfs indien hij van deze voorstelling van zaken is overtuigd.

Het interessante werk bevat verder een stamboom, een rijke bibliografie, een register en de portretten van de behandelde vorsten.

D.R.