De Vlaamsche Gids. Jaargang 19

[p. 339]

De ekonomische Geschiedenis van de vroege Middeleeuwen

Van alle onderdeelen van de historische wetenschap heeft de ekonomische geschiedenis zich het laatst ontwikkeld. Pas in de tweede helft van de XIX^e eeuw is ze mondig geworden, heeft ze de voogdij van de zuster-disciplinae, zooals rechtsgeschiedenis en staathuishoudkunde, afgeschud.

Het langst heeft deze bevrijdingskamp geduurd voor de vroege middeleeuwen. Van het verval van het Romeinsche keizerrijk tot aan de herleving van de steden, zijn de bronnen inderdaad schaarscher, en het was hier voor de ekonomische geschiedenis moeilijker om alleen op eigen krachten te steunen.

In deze nota's zal ik pogen enkele theorieën te schetsen die onze kennis op dat gebied in de laatste eeuw beheerscht hebben.

* * *

In de Renaissance heeft de voorstelling de overhand genomen als zouden de invallen van de Germanen de beschaving der oudheid een knak gegeven hebben. Deze opvatting kan men nog heden bij uitstekende historici aantreffen. Een hunner, de Franschman F. Lot, schreef in 1926: ‘Wat is er gemeens tusschen een tijdgenoot van Diokletiaan en een tijdgenoot van koning Dagobert? De wereld die de menschen van de VII^e eeuw aanschouwden is gansch verschillend van deze die de menschen van de III^e en de IV^e onder de oogen hadden.’ Hij neemt dus ook het bestaan van een ‘caesuur’ tusschen de beide tijdperken aan.

In den loop van de XIX^e eeuw heeft deze meening de geschiedschrijving in Frankrijk en in Duitschland op verschillende wijze beïnvloed. Volgens de ‘romanisten’ beteekent de bewuste breuk in de kultuur, dat met de Germanen een plotselinge achteruitgang ingetreden is. Voor de ‘germanisten’ integendeel is

[p. 340]

de middeleeuwsche beschaving het werk van het jonge en frissche volk van over den Rijn, dat nieuwe levenskracht aan de verdorven en verzwakte maatschappij van het keizerrijk heeft medegedeeld.

De theorie van de ‘markgenossenschaft’ is een voortbrengsel van deze laatste school. Haar uitgangspunt is op het einde van de XVIII^e eeuw te zoeken, bij den Westfaalschen jurist Justus Möser. Hij leefde in den tijd van de emancipatie der boeren, streed voor de verbetering van hun rechtstoestand, en, meegesleept door de gedachtenstroomingen van zijn tijd, kwam hij er van zelf toe ook voor het oude Germanië in een tijdperk van vrijheid en gelijkheid te gelooven. In zijn streek, Westfalen, de eenige die hij bestudeerd heeft, bewoonden de landlieden alleenstaande hoeven, terwijl nieuwe gebieden rondom elk dorp toen nog als gemeenen grond gebruikt werden. Zijn tijd en het midden waarin hij leefde hebben zijn voorstelling aldus beïnvloed: de Germanen waren volgens hem vrij; ze baatten afzonderlijke hofsteden als eigen bezit uit; ze hadden daarenboven recht op een aandeel in de ‘mark’, d.w.z. de onverdeeld gebleven gronden, als bosschen, weilanden, heiden; vereenigd in een ‘markgenossenschaft’ waakten ze over het beheer dezer laatste.

Overgeleverd aan rechtsgeleerden, die zelfs niet meer, zooals Möser, de toestanden van een bepaalde streek voor oogen hadden, maar deduktie op deduktie stapelden, nam de theorie van de ‘markgenossenschaft’ in de XIX^e eeuw vervaarlijke vormen aan.

Met K.F. Eichhorn, en in nog sterkere mate met G.L. von Maurer, werd de ‘markgenossenschaft’ de kern, waarin alle andere openbare instellingen, ook de Staat, hun oorsprong vonden. Laat-middeleeuwsche gebruiken beschouwde men als overblijfsels van tien eeuwen oudere. Men bracht ze in verband met verkeerde uitleggingen van Caesars' en Tacitus' beroemde beschrijvingen. Zoo geraakte men veel verder dan Möser: dat de Germanen in het begin van hun kolonisatie gemeenschap van grondeigendom gekend hadden gold voortaan als een bewezen feit.

Ook in ons land kreeg deze theorie haar aanhangers. Emile de Laveleye veralgemeende ze in een ophefmakend werk: La Propriété et ses formes primitives. Hij meende het landbouwkommunisme als aanvangstadium van den eigendom bij verschillende volkeren te ontdekken. Zijn studie verscheen in 1874. Sociale

[p. 341]

theorieën waren toen aan de orde van den dag. Zijn betoog heeft er toe bijgedragen het prestige van den privaateigendom aan te tasten.

Thans is echter uitgemaakt dat de sporen van gemeenschappelijken eigendom, die men hier en daar aantreft, verschijnselen van betrekkelijk jongen datum zijn. Verder wordt nu algemeen toegegeven dat de oude Germanen den privaateigendom gekend hebben. Ook de illusie van de vermeende vrijheid en gelijkheid is verzwonden. Men neemt nu aan dat er onder de Germanen zeer vroeg grondeigenaars verschenen, en bij hun intrede in het Romeinsche rijk geleek hun sociale inrichting zoo sterk op die van de overwonnelingen, dat een versmelting van beide volkeren zonder moeite is kunnen geschieden. Toch telt de ‘markgenossenschaftstheorie’, zij het ook in gematigden vorm, thans nog in Duitschland talrijke aanhangers.

Deze leer, door de rechtsgeschiedenis binnengeloodst, had verstrekkende gevolgen: de Duitsche historici, de eenige bijna die zich reeds op de ekonomische geschiedenis toelegden, hebben aan den voortijd van hun eigen volk een overdreven belang gehecht. Aldus heeft die theorie onze kennis van den vroeg-Europeeschen landbouw als het ware verlamd, zonder dat deze er eenig merkbaar voordeel uit heeft getrokken.

* * *

Anders is het gesteld met den invloed van de staathuishoudkunde. Ik zal me hier bij één voorbeeld bepalen, n.l. bij de theorie die K. Bücher in zijn Entstehung der Volkswirtschaft uiteengezet heeft. Terwijl de historikus van de feiten uitgaat en uit de groote lijnen die ze vertoonen soms tot het formuleeren van een wet komen kan, gaat de ekonomist meestal van een vooropgezet stelsel uit, waarin hij de feiten achteraf met min of meer geluk klasseert. Zoo ook Bücher. Hij werd getroffen door de steeds grootere komplexiteit, die het ekonomische leven in den loop der tijden aanneemt. Uit de elementen, die tot deze komplexiteit bijdragen, koos hij er één, dat hem het middel zou verschaffen om in de historische ontwikkeling verschillende trappen te onderscheiden. Dat element was de verhouding tusschen voortbrenger en verbruiker.

In de eerste ‘Wirtschaftsstufe’, de gesloten huisekonomie,

[p. 342]

zijn voortbrenger en verbruiker één en dezelfde persoon. Daar bestaat dus geen handel. Historisch gesproken komt deze ontwikkelingstrap voor West-Europa overeen met de hooge middeleeuwen. De eenheid, waarbinnen het geheele ekonomische proces zich afspeelt, is het groot domein van die tijden.

De tweede ‘trap’ is de stadsekonomie: voortbrenger en verbruiker zijn verschillende personen, maar ze staan rechtstreeks met elkaar in betrekking. Op de markt ruilen boer en stedeling de waren die ze voortbrengen tegen die welke ze noodig hebben. Er is dus kleinhandel. Deze ekonomie kenmerkt de latere middeleeuwen.

De derde trap is de volkswirtschaft, de staatsekonomie, waarin de voortbrenger en de verbruiker niet meer onmiddellijk met elkaar in betrekking staan, maar door tusschenpersonen zijn gescheiden. Er is voortaan ook groothandel.

Met deze laatste fase hebben we de moderne tijden bereikt.

* * *

De theorie van Bücher heeft ontegensprekelijk veel diensten bewezen. Ze was een voorloopig schema, dat toeliet een overzicht van de feiten te verkrijgen. Ten slotte zou ze echter te simplistisch blijken en herzien moeten worden.

Het viel niet moeilijk te bewijzen dat het niet in orde was met de verschillende trappen van Bücher. De gesloten huisekonomie heeft het vooral te verduren gekregen. Een beter inzicht in het leven van de natuurvolkeren toont aan dat de handel reeds onder de primitiefste beschavingen aanwezig is. Aan de ekonomie van de hooge middeleeuwen is hij evenmin onbekend. De gesloten huisekonomie, zooals Bücher die schilderde, kan men nergens in konkreten vorm aantreffen. Ook zijn ‘stadtwirtschaft’ stond bloot aan menige kritiek. Voor de Duitsche steden blijkt ze nog tamelijk goed geschikt, maar in de Nederlandsche en Italiaansche valt reeds heel vroeg een groothandel aan te wijzen.

Toch is de uitdrukking ‘gesloten huisekonomie’ in de wetenschappelijke literatuur in zwang gebleven, doch alleen met dien verstande dat de hooge middeleeuwen een periode van betrekkelijk weinig handel waren, dat een georganiseerde koopliedenklasse bijna afwezig was, en dat de steden wel zeer klein waren, maar dan toch bestonden.

[p. 343]

Het groot domein van die tijden, dat alles verbruikte wat het voortbracht en alleen voortbracht wat het verbruikte, zonder een afzetgebied te behoeven, dat groot domein is voor ons ook niet meer een eenvoudig primitief verschijnsel, beginstadium van een ontwikkeling zooals Bücher ze zich dacht. Het is veeleer een organisme uit een vervalperiode. Nadat het Romeinsche keizerrijk reeds een levendigen handel gekend had, beteekenden de vroegere middeleeuwen een achteruitgang. Het groot domein, vroeger in drukke betrekking met de buitenwereld, heeft dan op eigen krachten moeten steunen.

* * *

Wanneer is dit verval ingetreden? De klassieke theorie antwoordt hierop: met de invallen van de Barbaren (zie hierboven de aanhaling uit Lot). De vernietiging van de antieke beschaving, zoowel op stoffelijk als op geestelijk gebied, wordt aan de Germanen toegeschreven.

Sedert eenige jaren wordt op die vraag echter anders gereageerd. Zoowel Pirenne als de Weensche hoogleeraar Alfons Dopsch loochenen elke caesuur tusschen den Romeinschen en den Merowingischen tijd. Beiden toonen aan dat de ekonomie van de oudheid in Gallië blijft voortleven tijdens Clovis' opvolgers: het goud is nog steeds in omloop, de handelaars vormen nog altijd een machtige klasse, Marseille blijft de groote haven die het land over de Middellandsche zee heen in betrekking houdt met het Oosten, vanwaar de waren nog immer ongehinderd toestroomen.

Tot zoover zijn de twee geleerden het eens. Maar nu wil Dopsch de ontwikkeling van den handel en aanverwante verschijnselen ook verder in den Karolingischen tijd volgen om aldus, door een langzame evolutie, de latere middeleeuwen te bereiken. Volgens hem in er geen onderbreking en ook geen achteruitgang van de beschaving geweest.

Voor Pirenne daarentegen valt er wel degelijk een caesuur aan te wijzen. Ze dient niet, zooals men het tot hiertoe aannam, in de V^e, maar wel in de VIII^e eeuw gesitueerd. Tusschen den Merowingischen en den Karolingischen tijd is er een hemelsbreed verschil. De goudmunt heeft voor de zilvermunt plaats gemaakt; de koopliedenklasse is tot iets onbeduidends verschrompeld; de

[p. 344]

Oostersche waren bereiken Gallië niet meer; de haven van Marseille is verlaten. Waaraan is dit alles toe te schrijven? Pirenne antwoordt: de verovering van de Afrikaansche noordkust door de Muzelmannen en hun invallen in Europa hebben de Middellandsche zee gesloten en dezen prachtigen verkeersweg nutteloos gemaakt. Het Karolingische tijdvak kent, in tegenstelling met het vorige, den handel niet, of ten minste niet in belangrijke mate.

* * *

De leek zal zich afvragen hoe twee vooraanstaande geleerden, steunende, ieder van zijn kant, op degelijke bewijsgronden, tot zulke tegenovergestelde slotsommen kunnen geraken. De verklaring ligt voor de hand: het is niet voldoende teksten aan te voeren om een stelling te rechtvaardigen; men moet aantoonen hoeveel gewicht ze in de schaal leggen. Anders gezegd: in dit geval volstaat het niet er op te wijzen dat er handel en handelaars zijn geweest, men moet kunnen bepalen wat ze werkelijk vertegenwoordigen in vergelijking met de totale ekonomische bedrijvigheid van den tijd. En dat is voor perioden waarover we slecht zijn ingelicht buitengewoon moeilijk.

* * *

Wat het besproken meeningsverschil tusschen Pirenne en Dopsch betreft, zoo wil ik aan het bovenstaande nog toevoegen, trots mijn eerbied voor den arbeid van den Weener geleerde, dat zijn interpretatie van de teksten meer dan eens foutief blijkt. Nochtans, hoe betwistbaar zijn stellingen ook mogen zijn, blijft Dopsch een van de voornaamste historici van dezen tijd. Hij munt vooral uit door een belezenheid, die hem toelaat een zeer aanzienlijk feitenmateriaal te verzamelen. Daarenboven laat hij zich niet beïnvloeden door de heerschende theorieën; hij weet ze echter niet steeds op voldoende wijze door andere te vervangen.

Zijn pas verschenen werk, ‘Naturalwirtschaft und Geldwirtschaft’, levert daar opnieuw het bewijs van. Het behandelt een probleem dat met het vorige nauw verwant is.

Een paar tientallen jaren geleden gold het als iets onomstootbaars dat de menschheid van naturalwirtschaft (ruilhandel en betaling in natuur) tot geldwirtschaft (betaling in geld) zou geëvolueerd hebben. Die ontwikkeling werd zelfs nauw verbonden met

[p. 345]

de drie ‘trappen’ van Bücher: met de gesloten ekonomie en de stadsekonomie zou de naturalwirtschaft, met de staatsekonomie hoofdzakelijk de geldwirtschaft overeenkomen.

Dopsch echter voert ons door de gansche ontwikkelingsgeschiedenis van de menschheid mee en wijst overal het parallelisme van de twee betalingsvormen aan. Reeds bij de primitieve volkeren treft men de munt als ruilmiddel aan, terwijl van naturalwirtschaft tot in onzen tijd meer dan één voorbeeld aangetroffen wordt. Hij haalt onder meer de herstelbetalingen in natuur aan, waarvan Duitschland zich in uitvoering van het verdrag van Versailles gekweten heeft.

Natuurlijk behandelt Dopsch hier ook de hooge middeleeuwen. Door aan te toonen dat er veel geldwirtschaft was, meent hij tevens tot een drukke handelsbedrijvigheid in de Karolingische periode te mogen besluiten. Aan de hand van Dopsch' eigen feitenmateriaal hoop ik eerlang te bewijzen dat beide problemen niet samenhangen, en dat een gesloten ekonomie, zooals wij die nu opvatten, wel degelijk met een geldekonomie vereenigbaar is.

* * *

Zooals men ziet bestaat er tusschen staathuishoudkundigen en historici wel degelijk een gelukkige wisselwerking. De laatsten leveren aan de eersten het materiaal, waaruit deze hun stellingen opbouwen. Op hun beurt nemen de historici deze stellingen over, onderwerpen ze aan een strenge kritiek, verwerpen het overhaast in elkaar gezette, en kiezen het juist bevondene tot richtsnoer voor hun eigen wetenschappelijke konstruktie.

HANS VAN WERVEKE.