De Vlaamsche Gids. Jaargang 17

[p. 87]

Geschiedenis van Antwerpen

Dr. Floris Prims. - Jong Antwerpen (Standaard-boekhandel, Brussel); 184 blz.
Id. - Kerkelijk Antwerpen in het laatste kwart der XIII^e eeuw.
(Boekhandel der Bijdragen, Ploegstraat, 23, Antwerpen); 320 blz.
Id. - Antwerpiensia, bijdragen tot de Antwerpsche Geschiedenis.
(Drukkerij De Vlijt. Nationale straat, Antwerpen); 245 blz.

Eindelijk een nieuwe geschiedenis van ons eenig Antwerpen! Al onze erkentelijkheid aan den stouten durver, den socioloog-historicus Dr. Prims. Zijn werk, waarvan het eerste deel (van den oorsprong tot de Vrijheidsbrieven 1221) nu het licht ziet, is het eerste, dat, streng wetenschappelijk, enkel op de oorspronkelijke oorkonden steunt, een sociale synthesis. Zeer te recht wijst de schrijver er op, dat de Antwerpsche tijdvakken uit elkaar gegroeid zijn. Daarom tracht deze geschiedenis een hersamenstelling van de oudere levensperioden te zijn. Binnen elke periode ontleedt en groepeert de Antwerpsche archivaris het groote verloop van het leven naast elke bijzondere zijde van het gemeenschapsleven, terwijl telkens de beteekenis van het feit voor de gemeenschap wordt verklaard. Dr. Prims bewijst, dat het leven van deze gemeenschap niet af te scheiden is van het politieke en sociale leven van het hertogdom en het keizerrijk, van het godsdienstleven in de Christianitas. Het historisch beeld, ons door hem geschonken, is dan ook heel en gansch belicht.

Na de geologische wording van onze bakermat geschilderd te hebben, gaat hij de Frankische colonisatie in onze gewesten na. De heiligen Eligius, Amandus en Willibrordus treden op. De Noormannen verbranden Andoverpum oppidum.

Van 1008 af wordt de keizerlijke burcht met het markgraafschap van het Heilig Keizerrijk vermeld. (Eerste markgraaf: Gothelo, zoon van Godfried van Verdun). Met Godfried-met-den-Bult geraken we in den investituurstrijd, waardoor voor 't eerst een nieuwe ‘vrijheid’ inbreuk maakt op het feodalisme.

Binnen den burcht was er rechtspraak; de markgraaf had zijn waag, zijn lakenhalletje, zijn vischbanken, zijn vleeschbanken. Ook

[p. 88]

een broodhuis was aanwezig. Noordwaarts van den burcht lag de munt. In onze burgesia trof men insgelijks vrijgeweiden aan. 1037 is het oudste jaar, dat in verband met dijkwerk geciteerd is.

De diensten van den feodalen heer brachten hem in vergelding wegenistollen, markttollen (roedertol, juktol, waagtol, vischtienden), banaliteitsrechten (weverspenningen), de feodaal geworden kerktienden. De laatste werden door Godfried van Bouillon aan de kerk gedeeltelijk teruggeschonken. Zijn opvolger Hendrik van Limburg erkende die restitutie niet.

Over Tanchelm (1112) is veel onzin verhaald.

Door een overeenkomst tusschen Godfried van Leuven en bisschop Burchard omtrent tienden en titularissen, kreeg Antwerpen een zelfstandig en vrij kapittel.

In dien tijd woont de Antwerpsche volksgemeenheid gedeeltelijk rond St. Michielskerk Zuidwaarts langs den oever, en gedeeltelijk om en rond de burcht, Noordwaarts. Het oude centrum bij den burcht geniet echter den meesten bloei (verdeeling van zijn volksgemeenschap in vier cellen). In het laatste kwart der XIe eeuw wordt deze gemeenschap door een fossatum omsloten. De parochiekerk verhuist naar hier.

De burgenses worden vrijer. Als zijn vertegenwoordiger bij hen stelt de heer een villicus aan; deze behoort tot de burgenses. De titel scultetus komt te Antwerpen den eersten keer voor in 1210. Deze staat boven den villicus (amman). Naast den vertegenwoordiger van den heer heeft elke volksgemeenschap haar eigen schepenen: 7. In 1194 heeft het oppidium een zegel. In 1210 is er spraak van het ‘recht’ der Antwerpenses.

Het economisch leven in de Villa Antwerpensis is zeer belangrijk geweest in de XIIe eeuw. De oudste traditie geldt veeteelt. De weiden (hemethe) lagen buiten den gordel van het eerste omwallingswerk. Naast veeteelt landbouw. Groote bebouwers waren de St. Michielsheeren. Door bedijkingen won men veel land bij. De documenten van dien tijd spreken verder herhaaldelijk van visscherijen.

De reizigersvaarten naar of van uit Antwerpen wijzen op een geregeld handelsverkeer. Naast den handel op Duitschland was er die op Engeland. De bulle van paus Honorius III (1225) handelt over de regeling van de huwelijken, te sluiten door de Antwerpsche zeevaarders. Rijnland, Holland, Zeeland, Noord-Brabant zonden hun schepen naar hier. De binnenscheepvaart bloeide ongemeen. Alle vaart op de Schelde had tol te betalen (roedertol, Brabantsche tol, geleide). Wat er op de Schelde voor Antwerpen kwaads voorviel, dat vonniste de baljuw van den heer van Beveren. Schelde en Rupel hoorden aan Vlaanderen toe.

Het Frankische castellum was door de Noormannen neerge-

[p. 89]

brand. Rond het jaar 1000 komt er in naam van het keizerrijk een sterke burcht, het opus castrense. Het centrum, rondom den burcht, krijgt dan een omsingeling, de ruien. De eerste stadsmuur dagteekent van ongeveer 1190.

Dan komt Dr. Prims tot de beschrijving van de levensopvatting en de geestelijke betrachtingen van de Antwerpenaren van dien tijd. De gemeenschapscultus werd officieel verzekerd door het oude kapittel, gevestigd in de O.L.V. kapel. Er was slechts éen rechthebbende parochiepriester. Voor het schoolwezen had het kapittel zijn scholaster aangesteld. Het bisdom had hier een zijner vijf aartsdiakens gevestigd. In de kerk werd toen het officie vooruit gesteld op het sacrificie. De beschutting in dit leven verwachtte de menigte in de eerste plaats van de relikwievereering. De Mis deelde haar waardigheid mede aan het autaar. In stervensnood bad men om het kleed eener kloosterorde om er in te sterven. De zielmissen en votiefmissen vermenigvuldigden zich. Het vrouwelijk ascetisme groeide. De kunst van dien tijd vermeed alle concrete afbeeldingen (kapiteelen, zerken, plaveisels, zegels).

De Antwerpsche stadsgemeente schiet nu op als zelfstandige juridische persoonlijkheid. De ‘libertas’ is een bij het nieuwe agglomeratiewezen aangepast beheer. Zij treedt voor den dag in 1194 en in 1221 krijgt zij een hertogelijk schrift. Dan worden de geboorte-akten der Antwerpsche gemeentelijke vrijheid geschonden. De Antwerpsche burgers waren voortaan vrij van alle exactio. Een nieuw tijdperk werd ingeluid.

Dr. Prims doet voor ons de voornaamste burgenses van Antwerpen verschijnen: Willem Nose, Hendrik Nose, Hugo Nose, dan de Molendino's, de Bernecolfs, de Wilmaers, de Utenhove's, de Oyo's, de Zimaers. Het zijn de grooten, die de constitutie-periode in de Antwerpsche geschiedenis besluiten.

De stichting van het O.L.V. Gasthuis klimt op tot de eerste helft der XIIIe eeuw. Het Domus Leprosorum komt dan ook tot stand. Bestendige liefdadigheid werd uitgeoefend door de Norbertijner abdij van St. Michiels.

Dank zij haar positie als marca, haar kind-zijn van de polders en van de Schelde, zou de gemeente Antwerpen opbloeien.

Een reeks chronologische tafels en een register besluiten dit eerste deel van de Geschiedenis der Vlaamsche metropool. Doorheen het werk zijn 15 zeer duidelijke plannen en platen verspreid.

Dr. Prims weze luid geprezen om zijn uit liefde tot de gemeenschap geboren cultuurhistorischen arbeid, waarvan het nageslacht eens de volle waarde in diepe erkentelijkheid zal beseffen.

* * *

[p. 90]

Vroeger reeds behandelde Dr. Prims op analytisch-kritische wijze de kerkelijke geschiedenis van Antwerpen omstreeks 1200; later beschouwde hij de 13e eeuw (tot 1273: regeering van bisschoppen Wiard en Nikolaas van Fontaine). In Kerkelijk Antwerpen teekent hij nu de toestanden onder het bestuur van bisschop Ingelram van Crequi (1273-1285) en van bisschop Willem van Henegouw (1286-1296).

We maken vooreerst kennis met het kapittel van O.L.V. in de jaren van bisschop Ingelram, krijgen een nauwkeurigen kijk op het inwendig regime met zijn leidende persoonlijkheden, wonen de visitaties van den kerkvoogd bij, waarbij o.m. de prebendenkwestie geregeld wordt. Ontleed worden de statuten betreffende de meiers (majores, economes) van het kapittel, de koorkappen, de koororde, de verdeeling der jaarlijksche rogge, die der andere inkomsten, de distributiën. We zien het aantal kapelanieën toenemen. Verduidelijkt worden de verhouding van het kapittel tegenover den aartsdiaken. St. Michielsabdij, de Minderbroeders, de Victorinnen, de Predikheeren. Daarop volgt een overzicht van den stoffelijken toestand van het kapittel en de kapelanieën.

Dr. Prims leert ons de volledige geschiedenis van den oorsprong van het O.L.V. Gasthuis (1226-1285). Die van het Begijnhof, dat binnen de Antwerpsche parochie zekere parochiale zelfstandigheid bekomen had, voert hij door, dank zij de hulp van enkele onlangs teruggevonden documenten. Bestudeerd wordt vervolgens de derde afhankelijke kapelanie, het Leprozenhuis Ter Zieken, St. Michielsabdij, met haar godsdienstig en economisch leven; de duistere kwestie van haar heerlijke rechten op het Kiel wordt nader beschouwd. Uit de testamenten van dien tijd bekomen we een overzicht van het kerkelijk Antwerpen in die periodes. Het eerste deel sluit met de aanhaling van ongeveer 50 teksten van bewijsstukken.

In 1286 grijpt de eerste visitatie plaats van bisschop Willem. Belangrijke vraagstukken van inwendig regime en van zielzorg dringen zich op: aanstelling van kerkelijk personeel; de kwestie der distributiën tot nakoming der kerkelijke verplichtingen door kanunniken en kapelanen; verzekering der parochiale eenheid; nieuwe kapelanieën buiten de hoofdkerk ten dienste der vermeerderde bevolking; ontwikkeling der godvruchtige praktijken.

Dezelfde methode in acht nemend als in het eerste deel van zijn zoo merkwaardige studie, weidt Dr. Prims uit over de stoffelijke toestanden waarin kerk en geestelijkheid in deze jaren verkeeren, om dan nog eens een blik te werpen op de afhankelijke geestelijke stichtingen en op de schier onafhankelijke kloosterhuizen. Dit gedeelte geeft ons ten slotte circa 140 oorspronkelijke documenten.

Volslagen deskundigen alleen kunnen de zeer hooge verdiens-

[p. 91]

ten van Dr. Prims' historischen arbeid nader omschrijven. Wij brengen zijn werkkracht een dankbare hulde.

* * *

In Antwerpiensia werden niet minder dan 42 historische bijdragen, in verband met de geschiedenis van Antwerpen, opgenomen, met daarbij, waar het paste, de noodige plannen en platen.

Het gaat hier over de Antwerpsche bergen en dijken, hillen en terpen; over de beteekenis van den naam Antwerpen, die voor goed vastgelegd wordt; over de Brabo-legende; het afbakenen van het eerste grondgebied en het bepalen der eerste Antwerpsche grenzen; de Antwerpsche namen op inc; den oorsprong van het Kiel; het bewerken van de stad door St. Amandus; de eerste kapel van het Kiel met het tragisch einde van Hugo Nose; de bediedenis van het trompetgeschal bij officieele afkondigingen; het geheim van den Antwerpschen burcht; bepaalde oude hoekjes van de Scheldestad; de eerste straten van Antwerpen; de groote eigenaars der 13e eeuw; de oudste poldercostuymen en de benuttiging der polderlanden; de stadspoorten (ruien, vesten); het steegsken aan de Hooipoort; de bisschopsvisieten in de 13e eeuw (Wiard, Claus, Ingelram, Willem); de eerste Antwerpsche Predikheeren.

Dr. Prims wijst in het bijzonder op oude volksgebruiken en costuymelijkheden (rechten, costuymen, keuren), gaat verder den oorsprong na van Meirbrug en -poort en hun latere geschiedenis; vertelt ons die van den ‘Poeiermolen’; stelt ons voor het vraagstuk der kanalen ter redding van het ingesloten Antwerpen.

Omtrent de geboorteplaats van Rubens legt de geleerde schrijver alle documenten voor, handelt over de ouders van den grooten schilder, over den innerlijken Rubens, dien hij schetst als een overtuigden godsdienstbelijder, als vaderlander en als Sinjoor (La Fiandra nostra carissima patria); deelt allerhande bijna ongekende bijzonderheden mee over zijn graf; beschrijft de onderscheidene Rubensvieringen (karakter, plannen, programma's, congressen, cantaten, tentoonstellingen, stoeten, prijskampen). Dr. Prims verraadt ons, waar de glorierijke ‘Afdoening van het Kruis’ geschilderd werd.

Vriend van de waarheid, toont de Antwerpsche archivaris aan, dat Beethoven's grootvader geen Antwerpenaar was.

De laatste, niet de minst belangwekkende hoofdstukken voeren ons naar het einde der Antwerpsche Predikheeren (1796), hun uitdrijving en hun ballingschap.

We doen een reis naar den vroegeren Vinkenhoek op Beerschot en voelen ons mede overrompeld door een vreemde macht, de macht van de moderne beschaving, die, helaas! het oude in den hoek duwt.

[p. 92]

We beleven de Kerstdagen te Antwerpen tijdens de Fransche Omwenteling (1792, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 1800 en 1801) tot het concordaat een nieuwen tijd opende en de ongodsdienstige uitspattingen een einde namen.

Men ziet, de historische tuil, ons zoo mild door Prof. Prims aangeboden, bevat een bloempje uit iedere periode der Antwerpsche geschiedenis. Wie zich eenigszins interesseert om de stad, die binnen een eeuw, indien het noodlot er zich weer niet mee moeit, naar allen schijn, het centrum van West-Europa, geestelijk en stoffelijk, wordt, moet, benevens het standaardwerk Geschiedenis van Antwerpen, als noodzakelijk aanvulsel, Antwerpiensia bezitten.

JOZEF PEETERS.