De Vlaamsche Gids. Jaargang 5

[p. 229]

De Slag bij Gaver. (1453)

Ondanks de lofwaardige pogingen van de afgevaardigden der ‘nacien’ van Brugge en van de vertegenwoordigers der drie andere Leden van Vlaanderen, waren voor de tweede maal te Rijsel de vredeonderhandelingen⁽¹⁾ tusschen het strijdlustige Gent en den verbitterden hertog Philips van Bourgondië afgebroken.

‘'s Donresdaghs 7 in Junio, soe quamen de ghedeputeerde van Ghendt t'huus, die gheweest hadden te Rycelle bij den prinche; ende upghedaen hebbende haer relaes hoe varre dat men ten payse gesproken hadde, soe was de concluzye van al den gemeenen van Gendt, dat sy daer up gheene antwordde gheven noch scriven en wilden⁽²⁾.’

Op 9^en Juni werd dit hoogmoedig besluit den vorst, zijnen raad, de gezanten van Brugge, Ieperen en 't Vrije en ook de vreemde kooplieden, in dagvaart vereenigd, medegedeeld⁽³⁾. En reeds 's anderen daags herbegon de ‘oorloghe van Ghendt met synen prinche’; de kapitein Diederik van Schoonbroek deed eene ‘sprincreyse’ tot Ninove, terwijl eene andere Gentsche bende eenen tocht ondernam tot op de grenzen van Henegouwen⁽⁴⁾.

Hertog Philips verloor ook geen tijd. Had hij ‘al den winter stille gelegen, om dieswille dat men in Vlaenderen te winter qualyc te

(1) De vredevoorstellen bij Chastellain, Chroniques, d. II, blz. 348-356. - Voor de benuttigde uitgaven der kronieken, zie V. Fris, Bibliographie de l'Histoire de Gand au Moyen Age (Gent, C. Vyt, 1907)

(2) Kronijk van Vlaenderen, d. II, blz. 183 Vgl. J. Du Clercq, Mémoires, d. II, blz. 106-107; Ol. de La Marche, Mémoires, d. II, blz. 300-301, 304.

(3) Gilliodts, Inventaire de Bruges, d. V, blz. 368; Stadsrekeningen van Gent 1452-1453, f^o 312 v^o.

(4) Kronijk van Vlaenderen, d. II, blz, 183.

[p. 230]

paerde geplayen can’⁽¹⁾, nu richtte hij in spoed zijne oproepingsbevelen tot de Picardische en Bourgondische edelen, die sedert Paschen in 't Atrechtsche, Henegouwen en Fransch Vlaanderen met hunne manschappen legerden⁽²⁾. Na op 11^en Juni aan verscheidene steden, o.a. aan Mechelen, het afspringen der vredehandelingen aangekondigd te hebben⁽³⁾, verklaarde hij 's anderen daags den veldtocht tegen Gent geopend⁽⁴⁾ en verhaastte zich door talrijke leeningen groote sommen gelds te vergaren om den strijd door te zetten⁽⁵⁾.

Ditmaal was de vorst vast besloten door te tasten. Hij wilde kost wat kost den oorlog voleindigen, die nu reeds meer dan een jaar woedde⁽⁶⁾ en de streek in eene woestenij dreigde te herscheppen. Hij begreep, zegt een tijdgenoot, dat die buitensporige hoogmoed der Gentenaars alleen door het zwaard en het bloed kon vernederd worden⁽⁷⁾.

De krijgsraad stelde het plan van den veldtocht vast: éen voor éen zou men de drie sterkten, sedert 't vorige jaar in handen der Gentenaars gevallen - Poecke, Gaver en Schendelbeke -⁽⁸⁾ bemachtigen, om dan volkomen de oproerige stad in te sluiten. ‘Van uit Poecke, schreef de hertog later, gelegen op vier Vlaamsche mijlen van

(1) Kronijk van Vlaenderen, d. II, blz. 184.

(2) Jacques Du Clercq, Mémoires, d. II, blz. 107.

(3) Van Doren, Inventaire de Malines, d. III, blz. 113, n^r 112.

(4) Brief van Philips bij Kervijn, Histoire de Flandre, P.J., d. IV, blz. 538; vgl. Gilliodts, Inventaire de Bruges, d. V, blz. 368.

(5) Op 13^en Juni ontleent hij aan Valencijn 300 gouden schilden, op 16^en Juni aan Autoine de Croy 20.000 gouden franken; hij doet de 60 ponden grooten lichten, die de kasselrij van Iepereu hem maandelijks voor den krijg moet opbrengen, en verkoopt in Holland verscheidene heerlijkheden aan Reinout van Brederode; Gachard, Notice sur les Archives de Caraman-Chimai, in Bullet. Comm. roy-d'Histoire, 1^e s., d. XI, blz. 109-114, en P. van Limburg-Brouwer, Boergoensche Charters, blz. 107.

(6) ‘Parachever et mener à fin la guerre qu'il avait eue l'aunée précédente avec ceux de la ville de Gand’; Mathieu d'Escouchy, Chroniques, d. II, blz. 82.

(7) O. de La Marche, Mémoires, d. II, blz. 304.

(8) Gaver was ingenomen geweest op 7 ⁿ April 1452 door Eloy Yserman, met behulp van Laureins Goethals (Dayboek, d. II, blz. 140, 169; Chronique des Pays Bas, blz. 480; La Marche. d. II, blz 223; Chastellain; d. II, blz. 226; Escouchy, d. I, blz. 385-386; Stadsrekeningen van Gent 1451-1452, f^o 207 v^o); Poecke werd verrast op 11^en April (Stadsrekeningen, f^o 223 v^o); Schendelbeke was in handen der Gentenaars sedert het einde van 1452 of 't begin van 1453, althans reeds bezet op 2^en Februari 1453 (Kronijk d. II, blz. 171).

[p. 231]

Gent, Brugge en Kortrijk, maakten de Gentenaars de streek onveilig tusschen de zee en de Leie; van uit Gaver en Schendelbeke bedreven zij groote schade in 't graafschap Aalst⁽¹⁾.’ Eens die drie sleutels der Leie-, der Schelde- en der Dendervalleien in handen, zou men wellicht tot de blokkade van Gent kunnen overgaan.

Het was een schitterend leger, dat zich weldra te Rijsel samentrok. Slechts twaalf tot veertien duizend man, meestal te paard⁽²⁾, maar bijna allen wel geoefende en ervaren krijgslieden⁽³⁾.

Men behield ongeveer de marschregeling van 't voorgaande jaar. Doch daar nu de graaf de St-Pol in Frankrijk was, werd het commando der voorwacht aan Thibaut de Neufchâtel, maarschalk van Bourgondië⁽⁴⁾, in verdeeling met Jan de Croy, heer van Chimay, toevertrouwd; deze beiden werden toegevoegd de knappe Simon de Lalaing en de dappere Jacques de Lalaing, zijn neef. De achterwacht leidde de graaf Jan d'Etampes, kozijn des hertogs en zijn gouverneur van Picardië. En Jan bastaard de St-Pol, in afwezigheid van den heer de Ternant, droeg de grafelijke banier⁽⁵⁾.

In het middelkorps, rondom den hertog en zijn zoon, den negentienjarigen Charles de Charolais⁽⁶⁾, schaarden zich 's hertogs kozijn Adolf van Kleef, heer van Ravenstein, de groot bastaard Antoon van Bourgondië, graaf van Laroche, de heeren van Saveuse, Montigny, Créquy, Roye, Haubourdin en Moreuil, die van Noyelles, Vaux, Rochefort, Rubempré, Miraumont en Hames, Raoul d'Ailly vidame van Amiens, Lodewijk de la Gruthuuse en tarijke anderen⁽⁷⁾.

(1) Kervijn, Histoire de Flandre, P.J., d. IV, blz. 538.

(2) Cijfer opgegeven door Jean de Cérisy, Handschriftelijke Kroniek, MS. Colbert 7445^s der Nationale Bibliotheek te Parijs, f^o 315.

(3) J. Du Clercq, Mémoires, d. II, blz. 121.

(4) Deze gruwelijke wreedaard had het vorige jaar onophoudend de Gentenaars laton opknoopen (Gachard, Documents inédits, d. II, blz. 133-137) en het land omtrent Gent verbrand; door het achterhouden der soldij der troepen had hij een waren schat verzameld gedurende den tocht tegen Gent; Du Clercq, d. II, blz. 112, beoordeelt hem zeer streng; hij had 300 lansen, d.i. 1800 man, uit Boergondië doen komen.

(5) Chastellain, Chroniques, d. II, blz. 357.

(6) Geboren den 10^en November 1433.

(7) Etampes en Saveuse hadden voornamelijk de edelen uit Picardië en Artesië meegebracht; Jacques de Lisle Adam, die uit Boulogne; J. Du Clercq, Mémoires, d. II, blz. 120; Mathieu d'Escouchy, Chroniques, d. II, blz. 81.

[p. 232]

Zonder zijn grof geschut of zijne boogschutters af te wachten, vertrok Philips uit Rijsel den 18^en Juni⁽¹⁾ en begaf zich naar Kortrijk. Hier verbleef hij vijf dagen tot dat François l'Arragonais, bevelhebber der artillerie, groote en kleine bussen aldaar aangevoerd had en Jacques de Luxembourg, heer van Richebourg, met de voetboogen handboogschutters aangekomen was. Verscheidene duizend pionniers en timmerlieden volgden de artillerie als een geniekorps⁽²⁾. Zoodat met de contigenten, die weldra uit Henegouwen de rangen zouden komen versterken, de hertogelijke troepen op ruim vijf en twintig tot dertig duizend man konden geschat worden⁽³⁾.

Den 24^en vertrok het gansche leger naar Oudenaarde, waar men vernachtte⁽⁴⁾, om 's anderen daags heel vroeg naar Schendelbeke te vertrekken, daar Jan de Croy met de ‘Heynuwiers’ die sterkte dien dag zou beginnen te belegeren⁽⁵⁾.

Na eene tweedaagsche bestorming gaven zich de belegerden van Schendelbeke over (27^en Juni); ook de verdedigers van het sterke huis te Deftinge moesten zich in handen leveren van de lieden van den hertog. Philips liet ze, op Croy's aandringen, ten getale van honderd en vier dadelijk opknoopen aan de boomen rondom 't kasteel, dat hij liet slechten. Alleen de kapitein, Lauken van Gent, werd gespaard, omdat hij als oud-kapitein van Gaver zich sterk gemaakt had de Gaversche bezetting tot overgave over te halen⁽⁶⁾.

(1) Chastellain, Chroniques, d. II, blz. 356; Jean de Cérisy, Chronique manuscrite, f^o 315; Du Clercq, blz. 111, en La Marche, blz. 304, zeggen ten onrechte op 20^en Juni.

(2) Du Clercq, Mémoires, d. II, blz. 111-112.

(3) Cijfer opgegeven door den schrijver des briefs, gericht uit 't kamp des hertogs, op 31^en Juli 1453, aan den baljuw van Amont (Revue des Sociétés savantes des départements, 7^e r., d. VI, blz. 212).

(4) Chastellain, d. II, blz. 357; Du Clercq, d. II, blz. 113; La Marche, d. II, blz. 304, spreekt van de halt te Oudenaarde niet; Mathieu d'Escouchy, d. II, blz. 80: ‘Environ la St-Jean-Baptiste.’

(5) Van Doren, Inventaire de Malines, d. III, blz. 117, n^r 113; Gachard, Documents inédits, d. II, blz. 128, n^r 13; brief van Philips uit Oudenaarde, op Zondag 24^en Juni 1453, aan den magistraat van Mechelen. Vgl. Audenaerdsche Méngelingen, d. V, blz, 310, 312. Mathieu d'Escouchy, d. II, blz. 82, meent dat het te Ronse was dat de hertog twee nachten en een dag verbleef.

(6) J. Du Clercq, d. II. blz. 114; M. d'Escouchy, d. II, blz. 82-83; La Marche, d. II, blz. 304-307; Chastellain, d. II, blz. 358; Kronijk, d. H, blz. 185-186.

[p. 233]

Drie dagen verbleef Philips nog te Boelare bij Schendelbeke en kwam toen om den middag te Oudenaarde aan om er te vernachten (30^en Juni). 's Anderen daags, 1^en Juni, legerde hij te Kortrijk: Lauken, dienzelfden dag voor Gaver geleid, werd met spotgelach door de gezellen, die op 't kasteel lagen, begroet, en daar hij zijne belofte niet had kunnen volbrengen, aan de wieken van eenen molen gehangen⁽¹⁾.

Terwijl Jacques de Lalaing Audenhove en Velsike in brand stak⁽²⁾, maakten zich de hertogelijke troepen bereid om Poecke te gaan insluiten.

Philips wist door zijne bespieders dat er ‘groote menichte gherne uut Ghendt ghetrocken hadden’⁽³⁾ om die sterkte te behouden en de bezetting te ontzetten, in geval hij met zijn leger voor de muren van het slot te Poecke zou verschijnen⁽⁴⁾. Daarom, in de hoop alzoo den strijd ten spoedigste te beslissen - want zijne geringe geldmiddelen lieten hem niet toe zeer lang een zoo talrijk leger op de been te houden - beval de vorst het beleg maar dadelijk aan te vangen. Reeds den 2^en Juli had de voorwacht aan 't Gentsche garnizoen allen uittocht afgesloten, en 's anderen daags verscheen de vorst in persoon met de rest van zijne manschappen op de boorden der Poeckebeek⁽⁵⁾. Lauwereins Goethals, de Gentsche kapitein, vernam weldra dat men te Gent van denkbeeld veranderd was, dat men hem niet ter hulp zou komen en dat men ‘geseit’ had niet uit te trekken, den prins niet te bevechten vooraleer hij nog dichter bij de stad zou geko-

(1) Chastellain, d. II, blz. 358; M. d'Escouchy, d. II, blz. 83; La Marche, d. II, blz. 308. Gachard, Documents inedits, d. II, blz. 130, geeft de dagteekening.

(2) Chastellain, d. II, blz. 359-360.

(3) Kronijk, d. II, blz. 187.

(4) Brief van den hertog, op 25^en Juli 1453, aan Karel VII, bij Kervijn, Histoire de Flandre, d. IV, blz. 538.

(5) Du Clercq, d. II, blz. 115-116; Chastellain, d. II, blz. 360-364; M. d'Escouchy, d. II, blz. 84-85; La Marche, d. II, blz. 308-310; Kronijk, d. II, blz. 187-188; CEuvres de Chastellain, d. VIII, blz. 257; Brief van den hertog, op 13^en Juli 1453, bij Gachard, Documents inédits, d. II, blz. 131; Brief van 25^en Juli aan Karel VII, bij Kervijn, Histoire de Flandre, d. IV, blz. 538; vgl. ook nog Audenaerdsche Mengelingen, d. V, blz. 310.

[p. 234]

men zijn⁽¹⁾. Met zijne manschappen besloten dan ten minste zijn leven duur te verkoopen, liet Goethals de bombarden en bussen der hertogelijke artillerie⁽²⁾ door zijn geschut dapper beantwoorden; een zijner busmeesters trof zelfs en doodde den lieveling des hertogs, den beroemden Jacques de Lalaing. Niets mocht baten: zoo duchtig bestormden de Bourgondiërs de burcht, dat reeds den 5^en Juli de zeven en tachtig Gentenaars zich moesten overgeven, waarop ze dadelijk aan de galg geworgd werden. Edoch, het besluit der Gentsche hoofdmannen van niet uit te trekken en den hertog slechts in de onmiddellijke nabijheid hunner stad te bevechten verijdelde volkomen de plannen van Philips, die brandde om zich over de opstandelingen nog gedurende dezen zomer te wreken⁽³⁾. Volgaarne hadde hij zich nu, op aandringen van zekere raadgevers⁽⁴⁾, met zijn leger rechtstreeks voor Gent begeven, dat men uit de richting van Poecke, langs de noord-westzijde best kon bestoken, toen de uitputting zijner geldmiddelen hem plots verplichtte alle verdere krijgsverrichtingen te staken.

‘Wij zijn genoodzaakt geweest, schrijft de vorst zelf aan Antoine de Croy, ons op Zaterdag 7^en terug te trekken naar Kortrijk, daar wij opnieuw ons krijgsvolk niet kunnen betalen; en vandaag 13^en Juli verblijven wij hier nog, ondanks de groote schade en ons groot ongenoegen. Nochtans hebben wij onzen kanselier Rolin naar Brabant gestuurd om er zoo haastig mogelijk geld op te halen⁽⁵⁾.’ Want in Vlaanderen durfde Philips geene schatting meer heffen, uit vrees dat de bevolking in opstand zou gekomen zijn en zich met de Gentenaars verbinden⁽⁶⁾.

Intusschen moest het hertogelijke leger zich op het land voeden: de wapenlieden plunderden en roofden juist dat landvolk dat met

(1) Kronijk, d. II, blz. 187.

(2) Over de Brugsche couleuvriniers, aan den hertog gestuurd voor Poecke, zie Gilliodts, Inventaire, d. V, blz. 369.

(3) La Marche, d. II, blz. 308.

(4) Brief van den hertog, op 25^en Juli, aan Karel VII, bij Kervijn, Histoire de Flandre, d. IV, blz. 539.

(5) Brief van den hertog, op 13^en Juli, bij Gachard, Documents inédits, d. II, blz. 131.

(6) Jacob De Meyere, Annales Flandriae, f^o 312 v^o; ongekende bron, waarschijnlijk persoonlijke opmerking.

[p. 235]

den hertog hield en zelfs verscheidene dorpen, waarvan de adellijke bezitters in de omgeving van den hertog dienden⁽¹⁾. Verschrikkelijke toestand, die slechts met den terugkeer van Rolin zou eindigen!

Deze verloor geen tijd: aan Leuven⁽²⁾, Antwerpen⁽³⁾ en Brussel⁽⁴⁾ verkocht hij rechten of ontleende eenvoudig geldsommen op rente, zoodat hij met groot geld voorzien den 13^en te Kortrijk aankwam. Dadelijk liet Philips de achterstellen uitkeeren, de soldij van het krijgsvolk voor eene maand op voorhand uitbetalen⁽⁵⁾, en vertrok naar Oudenaarde⁽⁶⁾.

Daar vernam de hertog de mare dat de Gentsche kapiteins gepocht hadden dat zij hem weldra slag zouden leveren, voornamelijk indien hij hunne laatste sterkte, Gaver, kwam belegeren⁽⁷⁾. Daarom bleef hij slechts drie dagen binnen Oudenaarde en verscheen den 18^en Juli⁽⁸⁾ met al zijne troepen voor de muren van het kasteel van Gaver⁽⁹⁾.

_* * _*

Gaver is gelegen op eenen kleinen heuvel, aan welks voet de Schelde kronkelt.

(1) Du Clercq, d. II, blz. 117.

(2) Van Even, Inventaire de Louvain, blz. 149.

(3) F. Verachter, Inventaire d'Anvers, blz. 132; vgl. Mertens en Torfs, Geschiedenis van Antwerpen, d. III, blz. 145.

(4) Henne en Wauters, Histoire de Bruxelles, d. I, blz. 253.

(5) J. Du Clercq, d. II, blz. 119.

(6) De hertog kwam te Oudenaarde aan op 13^en Juli, zie Gilliodts, Inventaire de Bruges, d. V, blz. 368. Du Clercq, d. II, blz 117 en 119, en La Marche, d. II, blz. 312, hebben het mis, als zij beweren dat de hertog te Kortrijk twaalf dagen bleef, wat dus van 7^en Juli tot 19^en Juli zou zijn; maar zij spreken zich zelven tegen, wanneer zij hem doen vertrekken op 16^en Juli naar Gaver. M. d'Escouchy, d. II, blz. 86, slaat nog deerlijker den bal mis, waar hij spreekt van een vijftiendaagsch verblijf.

(7) Du Clercq, d. II, blz. 121; Brief van den hertog, van 27^en Juli, aan Karel VII, bij Kervijn, Histoire de Flandre, d. IV, blz. 539.

(8) La Marche, d. II, blz. 313, en Du Clercq, d. II, blz. 119, zeggen 16^en Juli; Jean de Cerisy, Chronique manuscrite, f^o 316, zegt 18^en Juli; Thibaut de Neufchâtel, in zijn brief van 24^en Juli, geeft ook den 18^en op. (Bewijsstukken achter Escouchy, d. III, blz. 421); Chastellain, d. II, blz. 364, geeft geene dagteekening, en die van M. d'Escouchy, d. II, blz. 86-87, is zoo slordig dat zij niet telt.

(9) ‘A trois petites lieues de Gand’, zegt Fillastre, Histoire de la Toison d'Or, f^o 131 r^o; ‘Plus de deux grandes lieues et demye de Flandres’, Chastellain, d. II, blz. 367.

[p. 236]

Als men den stroom in zijnen loop van Oudenaarde naar Gent rechts volgt, treft het hoe steil deze oever zich boven zijne wateren verheft. Een ware heuvelenketen loopt van Dickelvenne tot Vurst zeer dicht bij den Scheldeboord en bereikt hier en daar van twintig tot dertig meters. Tusschen Semmerzake en Eeke ligt een dorpel die den stroom verplicht eenen tamelijken grooten omweg, in vorm van een hoefijzer, te maken, vooraleer Melsen en Schelderode te bereiken.

Om van Gaver recht voort naar Semmerzake te gaan, moet men den beboschten holweg overschrijden, waarin de Leebeek vloeit. Oostwaarts van Semmerzake klimt naar 't Zuiden de weg naar Vursteten-Eede en daalt naar 't Noorden de baan naar Melsen. Natte meerschen, de Groote en Kleine Broek, omzoomen het dorp tot aan den boog der Schelde die aan den Eekeput eene groote diepte en breedte bereikt.

't Is in het parallelogram gevormd tusschen de twee armen van den stroom, den weg van Vurste tot Vurste-ten-Eede en de baan van daar tot Semmerzake, dat de slag bij Gaver geleverd werd⁽¹⁾.

Zuidwaarts van Gaver in de beemden bij de Schelde, aan den voet van den Kerkweg, verhief zich het dertiendeeuwsche kasteel der heeren van Gaver. Een breede wal, door de Schelde gespijzigd, omringde te allen kante de burcht; over de ophaalbrug stond men voor de egge van het ingangskasteeltje, dat door twee ronde torentjes geflankeerd was. Bij 't verlaten van 't overwelfd portaal geraakte men op 't voorhof, in welks midden zich het eigenlijke slot of heerenhuis verhief. De hooge ronde muur, dien de wal baadde, was met een rondeweg voorzien en versterkt door een ronden en twee vierkante torens⁽²⁾.

(1) Sedert het jaar van het gevecht heet de slag De Gaversche Reyse (Memorieboek, d. I, blz. 231), alhoewel hij geleverd werd op het grondgebied van Semmerzake; doch daar dit laatste dorp veel minder bekend is dan Gaver, en daar de vrede in het hertogelijk kamp aldaar werd gesloten, verkreeg en behield de slag den naam van Gaver.

(2) Zie het zicht op Gaver en zijn kasteel in 1640 bij Sanderus, Flandria Illustrata, d. III, blz. 199, n^r 4 (kerk en kasteel), en ook in den Roman des Seigneurs de Gavre (Bruxelles, 1843). Het kasteel werd verdelgd in 1658 door Turenne; Kervijn, Histoire de Flandre, d. VI, blz. 457; F. De Potter, Geschiedenis der Gemeenten van Oost-Vlaanderen, arrondissement Gent, d. III, Gaver, blz. 56.

[p. 237]

Derwijze ommuurd en omwald en in betrekking met den stroom mocht het slot van Gaver eene sterke plaats heeten⁽¹⁾.

In het eerste kwart der 15^e eeuw ging de heerlijkheid Gaver, door het huwelijk der laatste erfgename Anna van Montmorency, vrouwe van Laval, met ridder Guy Turpin, over aan den Bretoenschen edelman, die ze sedert 1425 den naburigen heer van Eyne verpachtte⁽²⁾. Guy de Laval's weduwe liet het kasteel zoo onbemand dat de Gentenaars het zonder slag of stoot in April 1452 bemeesterden en er sindsdien eene bezetting van een vijftigtal man onderhielden⁽³⁾.

In Juli 1453 heette de Gentsche aanvoerder van 't garnizoen Arend van der Speeten, deken der metselaars en raadsman van den kapitein Jacob Meeuszone⁽⁴⁾; met hem was ook de schepene Jan van den Bossche⁽⁵⁾. Zestien der Engelsche soldeniers die sedert 't vorig jaar onder de Gentsche banier streden, had men insgelijks naar dien post van vertrouwen gestuurd, ondanks het verraad, door enkele hunner makkers zes maanden te voren gepleegd⁽⁶⁾. John Fox voerde

(1) (1) Ook schrijft de hertog, in zijn brief van 23^en Juli 1453 aan Karel VII: ‘La dite place de Gavre a tenu par aucuns jours pour ce qu'elle est très forte de murailles et aussi qu'elle estoit bien assise sur la rivière de l'Escault par laquelle les dits de Gand se povoient traveiller de secourir ceulx de dedens et les avitailler.’ Kervijn, Histoire de Flandre, d. IV, blz. 539.

(2) F. De Potter, Gemeenten van Oost-Vlaanderen, d. III, Gaver, blz. 28-31, a. Zijne weduwe overleefde hem tot na 1460; zie aldaar blz. 51-55, a. Vgl. nog een stuk in Inventaire du Nord, d. II, blz. 172.

(3) Zes of zeven krijgslieden vluchtten met Arnold van der Speeten (Jan van den Bossche, zegt La Marche) en veertig ongeveer werden opgehangen; La Marche, d. II, blz. 313 en 316.

(4) Dagboek van Gent, d. II, blz. 47, 178.

(5) La Marche, d. II, blz. 313, noemt ‘Jehan du Bois, cappitaine du chastel’; 't is waarschijnlijk de kruidenier Jan van den Bossche, schepene; zie Dagboek, d. I, blz. 81, 84, d. II, blz. 90.

(6) Sedert 26^en Mei 1452 waren die Engelschen te Gent aangekomen, waarschijnlijk uit Kales (Kronijk, d. II, blz. 143). Hunne betaling verschijnt in de Stadsrekeningen 1451-1452, f^o 262 r^o, sinds 11^en Juni. Het Dagboek van Gent, d. II, blz. 46, 47, 48, 58, 61, 74, en de Kronijk van Vlaenderen, d. II, blz. 152, 157, 169, vermelden hunne deelneming aan de Gentsche springreizen. Ziehier eenige hunner namen: John Boucley, kapitein, Hans van Hieric, Richard Stevartson, Thomas Bate, Philip Ratclef, John Holt, John Hunt, Danvert Ponturane, John Sprot, William Maison, John Tillar, James Inghof, John Forme, John Walkier, John Blomme, John Laverdey (Stadsrekeningen 1451-52, f^o 262 r^o et v^o). Op 25^en Januari 1453, was een hunner, John Fallot, met een troepje Engelschen vóor Dendermonde tot den vijand overgegaan en in dienst getreden van Antoon van Bourgondië (Kronijk, d. H, blz. 169; Du Clercq, d. II, blz 88-89). Zie over hunne houding te Gaver, vooral Du Clercq, d. II, blz. 122.

[p. 238]

het bevel over hen⁽¹⁾.

De Gentsche kapiteins hadden de Engelschen geraden er stoutmoedig heen te tijgen om er de bezetting aan te wakkeren, en gaven hun de verzekering dat de hertog en zijne troepen nog geen vieren twintig uren voor 't kasteel zouden gelegerd zijn, of zij zouden de Bourgondiërs komen aanvallen; en zij beloofden krachtdadig hun woord te houden⁽²⁾.

Overigens, de hertog zelf was zoo zeer overtuigd dat een geduchte slag met de Gentenaars ging geslagen worden, dat hij gedurende zijn oponthoud te Kortrijk, om zijnen eenigen zoon Karel de Charolais aan de gevaren van een bloedig gevecht niet bloot te stellen, dezen naar Rijsel gestuurd had, onder voorwendsel dat zijne moeder plots ziek gevallen was. Vruchtelooze voorzorg nochtans: want toen de jonge prins bij zijne volstrekt gezonde moeder aldaar aankwam, begreep hij de list, en, 'tzij uit eigen beweging, 'tzij op raad van Isabella zelve, keerde hij spoorslags naar zijns vaders kamp terug⁽³⁾.

_* * _*

Reeds met den middag van 16^en Juli was het hertogelijke leger rondom 't kasteel van Gaver opgeslagen. 't Was een wonderschoon zicht, schrijft Chastellain, al die tenten en paviljoenen in de zon te zien blikkeren⁽⁴⁾. Zonder tijd te verliezen werden de bombarden, mortieren en kamers ontladen en van dicht bij tegen de sterkte gericht. Maar gezien de diepte waarin het kasteel gelegen was, ging de beschie-

(1) John Fox wordt Jehan De Vos of Jehan Ost genoemd (Du Clercq, d. II, blz. 122, 123, 125, 126, 132; La Marche, d. II, blz. 314, 315, 319). Zie den ongelooflijken misslag van Jean Jouffroy (1460), in zijne Oratio de Phlllippo duce Burgundioe, blz. 201-202, die het overloopen van Jan Phalot niet kennende, meent dat deze nog het bevel over de Gentenaars voerde te Gaver.

(2) Dergelijke belofte hadden zij ook van de bezetting van Poecke gegeven, zegt Du Clercq, d. II, blz. 122.

(3) Volgens Du Clercq, d. II, blz. 127, wilde zijne moeder hem uit vrees voor 't gevaar te Rijsel terughouden; La Marche, d. II, blz. 312, stemt daar volkomen mede in. Dit strookt nochtans niet met de fiere woorden die Chastellain, d. II, blz 278, de hertogin toeschrijft, vóor den slag bij Eupelmonde, wanneer zij haren zoon aanwakkerde om alle gevaren te trotseeren.

(4) Chastellain, d. II, blz. 365. Gelijk altijd had de wapenbode van Vlaanderen eerst de sterkte opgeëischt in naam van den hertog; aldaar, blz. 364.

[p. 239]

ting moeilijk en slecht⁽¹⁾; daarenboven waren de dikke muren in stevigen arduinsteen, zoodat men slechts het bovenste der muurvlakken en de kappen der torens kon afslaan, en de belegerden alleen door de ballen der mortieren te lijden hadden⁽²⁾. Ook dreef de twee eerste dagen de bezetting den spot met de onmachtige pogingen der Bourgondiërs; een Waalsche trompetter voornamelijk, Haloguet genaamd, die vroeger nog Lalaing gediend had, vond geen scheldwoorden genoeg voor den hertog om ze naar het hoofd der belegeraars te slingeren⁽³⁾. Die overmoed verzwond echter gezwind, wanneer Engelschen en Gentenaars bemerkten dat de beloofde hulp en zelfs het noodige proviand uitbleef.

Wel is waar hadden de hoofdmannen te Gent, den 18^en, bij 't nieuws der bestorming, geboden ‘dat elc soude cesseren van werke, ende gaen altydts bewaert, alsoe hy syn lyf verweeren wilde’⁽⁴⁾; maar meer was er niet van gekomen. Men vergenoegde zich met de aanvallen der Picardiërs af te weren, die tot voor de poorten kwamen schermutselen. Intusschen hoorde men tot op de Vischmarkt en elders binnen de stad het gedonder van het hertogelijk geschut, dat Gaver bestormde.

Eindelijk, op Zondag 22^en, ‘soe waren alle de speyen te Gendt ingheset omdat 't water overal vloyen soude, soe dat omgaens Gendt, milen varre, al onder stonder de nederinghen ende de meersschen, up hope dat 't dien van Gavere soude hebben moghen helpen. Maer neen 't, het en halp niet, want het was te varre⁽⁵⁾.’ De algemeene overstrooming had dus tot geen uitslag geleid.

Bij de belegerden van 't kasteel, die zich tot dan toe ‘verweerd hadden ten besten dat sy consten,’ volgden nu op de hoonende uitdagingen van vroeger de angst en de kommernis. Vergeefs maakten zij naar 't Noorden teekens met vuur en anderszins: zij beseften wel-

(1) ‘Le chastel estoit assis en bas lieu et mal batable d'engins’; Du Clercq, d. II, blz. 123.

(2) La Marche, d. II, blz. 313, 316. ‘Het diedde zeere luttel dat men up 't casteel schoet, want het was starc genouch om te wederstane alle engynen, alsoe langhe als er vytaillie up gheweest hadde’, Kronijk, d. II, blz. 190.

(3) Over Haloguet, zie La Marche, d. II, blz. 316; Du Clercq, d. II, blz. 123; Chronique des Pays-Bas et de Tournai, blz. 518.

(4) Kronijk van Vlaenderen, d. II, blz. 189.

(5) Aldaar, blz. 190.

[p. 240]

dra dat het wispelturige Gentsche volk nogmaals van gedachte veranderd was en dat zij op geen ontzet meer moesten rekenen⁽¹⁾.

Als zij zagen hoe de Gentsche hoofdmannen hunne belofte verbraken en ze in den steek lieten, stelden de verdedigers van 't kasteel den 21^en den hertog voor, zich over te geven, mits behoud van hun leven; maar om de hem gedane beleedigingen weigerde Philips vlakaf en eischte het slot zonder voorwaarden op⁽²⁾.

Wanneer de Engelsche kapitein dit hoorde, woedend omdat de Gentsche leiders hem belogen en bedrogen hadden, verzon hij eene list om zijn leven te redden⁽³⁾. Hij wachtte den nacht af en vond toen een middel om zich in betrekking te stellen met enkelen van 't hertogelijk krijgsvolk, wellicht met zijn overgeloopen makker John Fallot, die nu onder de vlag van Antoon van Bourgondië streed⁽⁴⁾. De hertog, door zijne lieden van die onderhandeling verwittigd, liet doen, op de verzekering dat alles te zijnen voordeele en tot verkorting van het beleg⁽⁵⁾ geschiedde. Er werd dus beslist dat men Fox en enkele zijner gezellen gedurende dezen nacht zou laten ontsnappen, op voorwaarde dat hij in de twee dagen de Gentenaars tot eenen roekeloozen uitval moest overhalen en hun gansche leger in 't gezicht der hertogelijke benden voeren; om de rebellen uit te lokken zou hij te Gent de mare gaan verkonden dat, bij fout van soldij, het vorstelijk leger uiteenviel en verstrooide en dat Philips nog slechts een kleinen troep rondom zich behield⁽⁶⁾.

(1) La Marche, d. II, blz. 313.

(2) Zoo zegt Du Clercq, d. II, blz. 123. Doch Chastellain, d. II, blz. 366, beweert dat dit voorstel geschiedde den 23^en in den morgen, maar dit strookt geenszins met het verhaal der andere kroniekschrijvers. Doen wij hier opmerken hoe hardnekkig de officieele geschiedschrijver der hertogen van Bourgondië over het verraad van John Fox zwijgt.

(3) Wij vertalen Du Clercq, d. II, blz. 123.

(4) La Marche, d. II, blz. 314. Zie ook de Chronique manuscrite de la Haye, aangehaald bij Kervyn, CEuvres de Chastellain, d. II, blz. 365, aanm. 1.

(5) M. d'Escouchy, d. II, blz. 87. Wij kunnen moeilijk aannemen wat de Chronique des Pays-Bas et de Tournai, blz. 517, schrijft: dat de kapitein van Graver van den hertog een vrijgeleide kreeg om in zijne tent te komen onderhandelen, en na een lang onderhoud, naar 't kasteel terugkeerde. De verscheidenheid der verhalen der kroniekschrijvers omtrent het verraad, te Gaver gepleegd, bewijst hoe geheim de onderhandelingen geleid werden.

(6) M. d'Escouchy, d. II, blz. 87, Du Clercq, d. II, blz 123, en de Doorniksche opsteller der Chronique des Pays-Bas, blz. 517, stemmen doorgaans overeen. La Marche, d. II, blz. 314, zegt niet op welke wijze John Fox het verraad smeedde.

[p. 241]

Eindelijk ging dus de lang verbeide gelegenheid opdagen, waarop de vorst in open veld op de geschaarde drommen zijner aartsvijanden straf en wraak nemen zou voor hun overmoedig oproer⁽¹⁾.

Dus, den 22^en Juli, na middernacht, lieten Fox en zijne medeplichtigen, alsook Arend van der Speeten en Jan van den Bossche, ten getale van zes of zeven man⁽²⁾, zich buiten de wete hunner makkers⁽³⁾ met koorden van de muren af, zwommen door de vesten, slopen heimelijk door 't legerkamp van den hertog ‘mits der donckerheyt van den nacht met groeter vreezen ende pinen’ en kwamen te Gent om zes uren van den morgen aan⁽⁴⁾. Nauwelijks binnen de poorten gekomen, maakte de deken der metselaars ‘groet gheroup ende beroerte, omdat men hem ende sinen ghesellen, die te Gavere beleit

(1) Wij vertalen M. d'Escouchy, d. II, blz. 87.

(2) Zes of zeven, La Marche, d. II, blz. 313; M. d'Escouchy, d. II, blz. 87, zegt vier of vijf; Jean de Cérisy, Chronique manuscrite, f^o 316, spreekt van 15 medegezellen, zoowel Engelschen of anderen; Thibaut de Neufchâtel, in zijn brief van 24^en Juli, zegt 12 of 13 gezellen, bij Escouchy, d. III, blz. 425; Du Clercq, d. II, blz. 123, schrijft veertien; Kronijk, d. II, blz. 190, en het Dagboek, d. II, blz. 178, geven geen cijfer. Arend van der Speeten zou alleen geweest zijn, volgens Chastellain, d. II, blz. 365; zoo zegt ook de Chronique des Fays-Bas, blz. 517, van den Engelschen kapitein. Herinneren wij nogmaals dat La Marche, d. II, blz 313-314, ‘Jehan du Bois’ uit Gaver doet ontsnappen, terwijl hij schijnt te zeggen dat ‘Jehan Ost’, de Engelschman, te Gent gebleven was en zijn verraad van daar uit zou gepleegd hebben.

(3) ‘Sans que ceulx de dedans s'apperchussent de son allée’, zegt Du Clercq, d. II, blz. 124, met veel waarschijnlijkheid. M. d'Escouchy, d. II, blz. 88, zegt, met veel onwaarschijnlijkheid, dat de vluchtende kapitein vertrok ‘en disant à ceux qu'il y laisse, que le lendemain dedans le terme de dix heures ils auroient du secours.’ La Marche, d. II, blz. 315-316, spreekt zich zelven eenigszins tegen, wanneer hij eenszijds verklaart dat de achtergeblevenen 's anderen daags' commencèrent à s'esbahir, et disoient que leur cappitaine et aultres leurs compaignons les avoient trahiz et abandonnés', en anderszijds dat dezen gedurende hunne vlucht in den nacht gevochten en zulk gedruisch gemaakt hadden, om door het hertogelijk kamp te geraken, blz. 313-314.

(4) Kronijk, d. II, blz. 190; Dagboek, d. II, blz. 178. Eene enkele Vlaamsche bijna gelijktijdige bron beticht Arend van der Speeten van verraad; 't is de Excellente Cronike van Vlaenderen, f^o cxix r^o, aldaar opgesteld door den Brugschen rederijker Antoon De Roovere: ‘Die capiteyn van Gavere was een maetsenaer van Ghendt ende hi hiet Arnoudt van Speeten; hi wordt soo secretelic toegesproken dat hi van den casteel ghinc ende track binnen Ghendt.’
Heeft Van der Speeten hier werkelijk verraden? Of was hij slechts een werktuig in de handen van den sluwen Engelschen kapitein? De tijdgenoot Adriaan de But, Chronica, blz. 345, durft niets bevestigen: ‘Sed fuerunt quidam qui dixerunt eum haec simulasse per proditionem.’

[p. 242]

laghen up 't casteel gheen secours en dede’⁽¹⁾. Van der Speeten deed hoofdmannen en schepenen vergaren, verklaarde hun dat de bezetting van Gaver op 't punt was zich over te geven, bij gebrek aan voorraad en in 't vooruitzicht van verlaten te worden; en dat hij met zijne makkers zich vechtenderhand door de belegeraars had geworpen om de stadsbestuurders over den toestand in te lichten en zijne gezellen te redden. Overigens, de kans stond schoon om den hertog aan te vallen; en hij verzekerde op zijn hoofd, dat het grootste getal van Philips' lieden dezen in den steek gelaten hadden, daar hij ze niet betalen kon, en dat hij nog nauwelijks vier duizend man met zich had, die over 't veld verspreid lagen⁽²⁾. Niets ware gemakkelijker dan de burcht te gaan ontzetten en den vorst te verslaan. En, ging de kapitein van Gaver voort, wilt gij, Gentenaars, u ooit wreken over den hertog van Bourgondië, haast u dan met uwe gansche macht uit te tijgen, uwen vijand te overvallen en hem te verdelgen⁽³⁾.

John Fox beaamde de gezegden van Van der Speeten, en herinnerde er aan dat hij reeds vroeger beweerd had dat de hertog bijna geen krijgsvolk had, drukte er op dat men de belegerden van de uitstekende burcht Gaver niet mocht verlaten, verklaarde dat de overwinning verzekerd was, en dat hij zelf in den eersten rang strijden zou⁽⁴⁾.

Deze logentaal oefende op 't lichtzinnige volk den berekenden uitslag uit; de heethoofden waren niet meer in te toornen. De kapiteins deden de stormklok luiden, riepen terstond onder de wapens al de mannen van twintig tot zestig jaar, op straffe van den strop⁽⁵⁾, deden de poorten sluiten, opdat het geheim der onderneming niet zou uitlekken, en bevolen al de ‘engienen, als bussen, vogheleers, couleuveren, crappaudeelen ende rybaudekins’ te laden, en de wagens

(1) Kronijk, d. II, blz. 191.

(2) Wil men Chastellain, d. II, blz. 365, gelooven, dan zou Van der Speeten gezegd hebben dat de hertog niet in persoon voor Gaver lag.

(3) Segghende dat de prinche daer maer een handtvol volcx en hadde', Kronijk, d. II, blz. 191; Du Clercq, d. II, blz. 125, legt deze woorden in den mond van John Fox; La Marche, d. II, blz. 314; M. d'Escouchy, d. II, blz. 88.

(4) La Marche, d. II, blz. 314-315.

(5) Buiten de bevestiging der kronieken wordt dit nog gestaafd door den brief van Thibaut de Neufchâtel, op 24^en Juli geschreven; afgedrukt in de Bewijsstukken achter d'Escouchy, d. III, blz. 422.

[p. 243]

met proviand naar St-Lievenspoort te voeren, ‘up aventuere oft men van den avyze wordde voerder te treckene⁽¹⁾.’

Die plotselinge algemeene oproeping, met vreugdekreten door het opgewonden gepeupel begroet, sloeg echter menigen ouden en vreedzamen burger met schrik: terwijl het gemeen zich het zwaard om de leden gespte en zijne oorlogstoebereidselen maakte, waren die zwaarlijvige, den krijg ongewone poorters en kooplieden weinig haastig om den helm op te zetten en den kolder aan te trekken. Maar het bevel was zoo dreigend, de menigte zoo uitdagend, dat zij uit vrees voor den strop der hoofdmannen en voor de gewelddaden van het gemeene volk, zich ten strijde bereidden, traagzaam nochtans en tegen hun zin⁽²⁾. In de volkswijken integendeel, alwaar in de laatste tijden door de ophooping van het binnen de stad gevluchte landvolk de pest hevig gewoed had⁽³⁾ en de duurte der eetwaren den nood had doen stijgen⁽⁴⁾, liepen de vrouwen, die alleen heil zagen in een beslissenden slag, rond om de mannen tot den kamp aan te vuren⁽⁵⁾.

Om tien uren stonden de ‘conincstavelrijen’ in rijen geschaard, met ontplooide banieren en wimpels. Gegord in hun pantsers, halsbergen, tornikelen en schubbejakken, de ijzeren of lederen helm op het hoofd, onder en boven beschut door beenstukken en armleden, de speer of de strijdknots in de hand, de bijl of het zwaard aan den

(1) Kronijk, d. II, blz. 191; Du Clercq, d. II, blz. 125-126; Chastellain, d. II, blz. 365; Chronique des Pays-Bas, blz. 517.

(2) Wij vertalen den kroniekschrijver van Doornik, die het waarschijnlijk wist van twee Gentsche burgers, Lieven van Everghem en Lieven Arent, Chronique des Pays-Bas, blz. 518; vgl. Du Clercq, d. II, blz. 126: ‘Et combien que plusieurs n'y voullaient aller, toutesfois il falloit qu'ils y allassent ou y estoient constraints; lors ou par belle ou par forche se meirent touts en arme.’ De Doorniksche kroniekschrijver toont, door het voorbeeld zijner twee berichtgevers, hoe de Gentsche burgerij tegen haren zin tegen den hertog was uitgetrokken.

(3) Vgl. Jean Jouffroy, Oratio de Philippo dure, blz. 187; G. Fillastre, Histoire de la Toison d'Or, f^o 131 r^o

(4) ‘Die van Ghendt hadden groot ghebrec van soute ende van wyne, want men cochter een wijle tijts eenen stoop rynsch wyns 36 gr. ende die vraukens van Ghendt quamen scamelic te Brugghewaert ende cochten soudt te halve viertalen’, Excellente Cronike, f^o cxix r^o.

(5) ‘Ja de wijfs van Ghendt dye dwonghen haerlieder mans huyt te treckene, hoe oudt dat si waren’, Excellente Cronike, f^o cxix r^o.

[p. 244]

gordel en het schild aan den linkerarm⁽¹⁾, schenen de Gentsche strijders bij den eersten oogopslag eene ontzaglijke macht te verbeelden. Nog geduchter leek het talrijk grof geschut met ontelbare poederzakken, op de wagens geladen⁽²⁾. Maar er ontbrak aan 't Gentsche leger het beleid, de tucht en vooral de oefening.

Als allen verzameld waren bij St-Lievenspoort, gaven de kapiteins bevel aan allen, die op vijftig huizen van die poort woonden, binnen de stad te blijven tot verdediging der muren⁽³⁾. En toen ‘was den ghemeenen roup dat men voorttrecken soude te Gavere waert!⁽⁴⁾’

De ‘Gaversche reyse’ begon. Vooraan reden John Fox en John Hunt⁽⁵⁾ met enkele Engelschen en anderen tot twee honderd man te paard, en daarna de bastaard Blanstreyn met zijne Groententers⁽⁶⁾. Jan Van Melle, raadsman der hoofdmannen en deken der

(1) Zie Handschrift Laval (Bibliotheek der Gentsche Hoogeschool, G. 11515), d. II, blz. 279-280: ‘Staet van verlorene wapenen van eenige Gentenaers in den slag van Gaveren tusschen den graef Philippe de Valois en de Gentenaers in 1454 (sic). Item Claes van Dudsele verloos 1 patette niet 1 baerde, 1 paer yserine handschoen, 1 gorgiere, 1 fantsoen, 1 buekellare, 2 armelede, en waerdecors al geprijst 4 lb. 13 sc.’. Men vernoemt verder nog: 1 knijf, 1 glavie, 2 lyfysere, 1 tornickeel, 1 zwert, 1 houtacx, 1 schilt, 1 hautstaf. De Kronijk, d. II, blz. 193, vermeldt bogens en glavien; La Marche, d. II, blz. 319, pieken en zwaarden, en verder blz. 321-322: ‘jaques, haubergeons, panciers et hunettes’, en ‘des masses crêtelées’. De zinnebeeldige kenteekenen die op de vlaggen van iedere nering prijkten zijn afgebeeld bij F. De Vigne, Recherches historiques sur les Costumes civils et militaires des Corporations de métiers, Gent (1847), platen 8 tot 15. De groote, Gentsche banier met de Maagd van Gent en den Witten Leeuw, geschilderd in 1452 door Agnès Van den Bossche, is beschreven door H. Van Duyse, Inventaire archéologique, fiche 45.

(2) Al de tijdgenooten zijn het eens over de talrijkheid van de Gentsche artillerie; La Marche, d. II, blz. 315; Chastellain, d. II, blz. 367; zie overigens het Inventaris ‘der engienen toebehoorende der stede van Ghend’ in 1456, afgedrukt in het Dagboek van Gent, d. II, blz. 291-293.

(3) Chronique des Pays-Bas, blz. 517. Dit wordt bevestigd door den brief van Thibaut de Neufchâtel, van 24^en Juli, in de Bewijsstukken achter d'Escouchy, d. III, blz. 422.

(4) Kronijk, d. II, blz. 191.

(5) De eenige kroniekschrijver die Jan de Hout of John Hunt noemt is de opsteller van 't vervolg van Monstrelet, Chroniques (uitg. Parijs, 1520), f^o 215 v^o, 1^e kol., die nochtans gewoonlijk Du Clercq afschrijft.

(6) Du Clercq, d. II, blz. 126, Chastellain, d. II, blz. 366, spreekt slechts van 30 tot 40 Engelschen te paard; vgl. Kronijk, d. II, blz. 192.

[p. 245]

vleeschhouwers, leidde de voorwacht⁽¹⁾. Daarna kwamen de drie hoofdmannen Dieric van Schoonbrouc, Jan Strymeersch en Jacob Meeuszone⁽²⁾ ‘elc capiteyn hebbende eene banniere zonder meer⁽³⁾.’ Onderweg werd het landvolk ten strijde opgeroepen, zoodat men het Gentsche leger op ruim dertig duizend man mocht schatten⁽⁴⁾.

_* * _*

Ondanks de voorzorgen der kapiteins, was hertog Philips alras door zijne bespieders ingelicht over de koortsige voorbereidselen der Gentenaars tot den uittocht⁽⁵⁾. Dienvolgens beval hij in den vroegen morgen eene geweldige bestorming van het kasteel van Gaver, ten einde de overgave te bespoedigen⁽⁶⁾ en zoo een uitval der bezetting gedurende den nakenden slag te beletten. Gelukkig voor hem trof men het garnizoen gansch daartoe geneigd, alhoewel de beschieting het slot weinig schade toebracht⁽⁷⁾; want, toen de gezellen van Arnold van der Speeten en van Jan Fox in den vroegen morgen de vlucht

(1) Jehan van Nielle, bij La Marche, d. II, blz. 315, 319, is voorzeker Jan van Melle, Dagboek, d. II, blz. 15, 46, 367. La Marche, d. II, blz. 315, 325, vertelt dat de Gentenaars hunne stad verlieten in twee compagnieën, de eerste van 25 duizend man, zonder de ruiters, Engelschen en anderen, in volle slagorde; de tweede, die aan den slag geen deel nam, ruim 20 duizend in getal, volgde in wanorde, en zonder bevelhebbers als eene achterwacht.

(2) Deze Meeuszone, die reeds meermalen afgezet was, werd op 27^en Juni 1453 weer aangesteld, Kronijk, d. II, blz. 185 en 191.

(3) Dagboek, d. II, blz. 178.

(4) De hertog, in zijnen brief van 25^en Juli 1453, spreekt van 36 tot 40 duizend man (Kervijn, Histoire de Flandre, d. IV, blz. 539); Thibaut de Neufchâtel, in zijn brief van 24^en Juli, gewaagt van 25 tot 30 duizend man, bij M. d'Escouchy, bewijsstukken, d. III, blz. 422; La Marche, d. II, blz. 315, 325, rept van eene eerste compagnie van 25 duizend man die streed, en eene tweede, die niet vocht, van 20 duizend; M. d'Escouchy, d. II, blz. 88, zegt 28 duizend man; Chastellain, d. II, blz. 366, gewaagt van 20 tot 30 duizend man; Jan Jouffroy, Oratio de Philippo duce, blz. 202, meer dan 30 duizend, welk cijfer ook opgegeven wordt door Guillaume Fillastre, Histoire de la Toison d'Or, f^o 131 r^o De brief van den Procureur van Amont, uit Gaver op 23^en Juli gericht, uitg. in Revue des Sociétés savantes, 7^e r., d. VI, blz. 211-212, spreekt slechts van 20 duizend.

(5) M. d'Escouchy, d. II, blz. 89.

(6) Omstreeks tien uur voormiddag wist de hertog reeds dat de Gentenaars uit hunne stad vertrokken waren; zie den brief van Thibaut de Neufchâtel, van 24^en Juli, in de bewijsstukken achter M. d'Escouchy, d. III, blz. 422.

(7) La Marche, d. II, blz. 316.

[p. 246]

hunner leiders gewaar werden, beving hen de wanhoop en begonnen zij om onderhandeling te smeeken; enkelen wilden zich zelfs van de muren werpen om zich aan de Bourgondiërs over te geven. Als de hertog het vernam, eischte hij dat zij zich ‘ten wille upgheven souden’, wat zij dan ook deden, niettegenstaande den weerstand van enkele Engelschen, die zulks weigerden⁽¹⁾. Vóór den middag nog⁽²⁾ hieven de belegerden de ophaalbrug op en stelden zich in handen der Bourgondiërs. Philips, woedend over de beleedigingen die de bezetting tegen hem uitgebracht had, was onverbiddelijk; hij beval den provoost der maarschalken ze dadelijk aan eene galg op te knoopen, ondanks de pogingen van zekere heeren, om wier voorspraak de Engelschen gesmeekt hadden⁽³⁾.

Den ganschen morgen door werden de veertig gevangenen éen voor éen gebiecht, en dan onder het oog van talrijke nieuwsgierigen uit het hertogelijk kamp, opgehangen. Juist stond de laatste der veroordeelden, Haloguet, de Waalsche trompetter, die zoo geweldig den vorst beschimpt had, op de ladder, en daar weerklonk de alarmkreet door het Bourgondisch leger: ‘Gent! De vijand!’ De beul gaf den trompetter een stoot van de ladder, dat hij aan de galg zwierde⁽⁴⁾.

_* * _*

Met snellen pas had het Gentsche heir de baan beschreden die langsheen de Schelde van Meirelbeke over Schelderode naar Melsen

(1) Du Clercq, d. II, blz. 124; La Marche, d. II, blz. 315-316; Chastellain, d. II, blz. 366-367; M. d'Escouchy, d. II, blz. 89; Chronique des Pays-Bas, blz. 518; Kronijk, d. II, blz. 190.

(2) De brief van den hertog, van 25^en Juli, zegt ‘avant midy’ (Kervijn, Histoire de Flandre, d. IV. blz. 539); La Marche, d. II, blz. 316, die meent dat de overgave geschiedde den 22^en, zegt ‘au matin’; M. d'Escouchy, d. II, blz. 88-89, schijnt te wijzen op 10 uren van den morgen; Du Clercq, d II, blz. 124, zegt ten onrechte ‘à midy’; de Chronique des Pays-Bas, blz. 518, ‘environ le heure du disner’; Chastellain, d. II, blz. 366: ‘environ huit heures du matin.’

(3) Volgens Chastellain, d. II, blz. 367, werd de priester die met hen was, gespaard; volgens Du Clercq, d. II, blz. 124, werden twee minderbroeders, die in 't kasteel waren, ook gehangen.

(4) Chronique des Pays-Bas, blz. 518, en La Marche d II, blz 316, zeggen beiden dat Haloguet het laatst opgehangen werd; Chastellain, d. II, blz. 367, beweert dat de terechtstelling onderbroken werd en verscheidene gevangenen slechts na den slag opgeknoopt werden.

[p. 247]

en Semmerzake leidt, en had in drie uren tijds bijna drie Vlaamsche mijlen afgelegd⁽¹⁾. Pas was de hertog aan tafel gezeten, omstreeks éen uur, of zijne verkenners te paard, die den weg bewaakten, kwamen in vollen rit melden dat dertig duizend Gentenaars in aantocht waren, gansch geschaard in gelederen om hem slag te leveren⁽²⁾. Doch, noch verrassing, noch verwarring in zijn kamp: de hertogelijke krijgsraad had het plan van 't gevecht bij voorbaat geregeld⁽³⁾. En toen het alarm werd geroepen en geblazen, sprongen Philips en zijne edelen van tafel op, zijne bevelhebbers en krijgslieden gordden hunne strijdrusting aan en ieder spoedde zich naar zijne vastgestelde plaats.

Terwijl Simon de Lalaing met een vijftigtal ruiters vooruitgezonden werd om de verrichtingen van den vijand na te gaan en te kennen te geven⁽⁴⁾, schaarde de voorwacht zich op den weg van Semmerzake naar Vurste-ten-Eede onder den maarschalk van Bourgondië en Jean de Chimai. Men zond een weinig vooruit, om de voorwacht te dekken en de vleugels te vormen, rechts de heeren van Beauchamp en van Espiry met 80 tot 100 lansen, d.i. een vijfhonderd ruiters⁽⁵⁾ en links naar de Schelde toe, Jacques de Luxembourg, met 1000 boogschutters te voet en de 100 lansen van wijlen Lalaing; tusschen beide compagnieën plaatste zich Jacques de Lutzelstein, met honderd Duitsche reiters en voetboogschutters. Dan kwam de eigenlijke avant-garde met voetgangers en ridders, deze laatsten groote heeren uit Bourgondië, Picardië en Henegouwen⁽⁶⁾.

Om te beletten dat de vijand langs een klein boschje zou doordringen tot het hertogelijk lager waar de tenten stonden en de artil-

(1) Chastellain, d. II, blz. 367; Gaver ligt op 10 km. van Gent.

(2) Brief van den hertog, op 25^en Juli tot Karel VII gericht, bij Kervijn Histoire de Flandre, d. IV, blz. 539; Du Clercq, d. II, blz. 128.

(3) ‘Le duc, qui desjà avoit rangé et mis en ordonnance ses gens d'armes, c'est assavoir avant-garde, bataille et arrière-garde, justement au-devant par où ceux de Gand debvoient passer et arriver, se trouva de ceste manière tout prest pour les recevoir’, M. d'Escouchy, d. II, blz. 89. ‘Sy fut par tout l'ost cryé: alarme! et tantost un chacun fut prest’; Chastellain, d II, blz 367.

(4) La Marche, d. II, blz. 317.

(5) Chastellain, d. II, blz. 367, zegt 80, en La Marche, d. II, blz. 317, zegt 100. Eene lans bevatte, in 1453, zes man.

(6) Gelijkluidende berichten bij La Marche en Chastellain. ‘De Schelde die daer beneffens liep’, schrijft Kronijk, d. II, blz. 192.

[p. 248]

lerie lag, schoof Luxembourg dan eenigszins op zijde, met toestemming van den hertog⁽¹⁾.

Oostwaarts van Gaver stond het middelkorps, op een breed en schoon veld. Hier prijkte de hertog, een der slankste ridders van zijnen tijd, prachtig uitgedost en heerlijk gewapend, en boven wiens flikkerenden helm een rijke vederbos wapperde; hij bereed een dubbelen Duitschen hengst met ijzeren voorhoofdsplaat en borstharnas en voer hier en daar voor de batailjen om zijne lieden aan te vuren tegen de Gentenaars⁽²⁾. Zijn zoon, Charles de Charolais, zijn neef Adolf van Kleef, zijn kozijn Jan d'Etampes, zijn bloedverwant Jan de Coïmbre, zijn oudste bastaard Antoon van Bourgondië stonden rondom hem geschaard⁽³⁾, benevens Pierre de Bauffremont, Claude de Montagu, Jean de Neufchâtel, Jean de Lannoy en Charles de Rochefort.

Bastaard Jan de St-Pol, heer van Haubourdin, droeg de hertogelijke banier, de heer de Crèvecoeur deze van den graaf de Charolais; Bertrandon de la Broquière zwaaide het pennoen en Hervé de Mériadec den standaard⁽⁴⁾.

Enkele edellieden, die om deze waardigheid verzocht hadden, sloeg de hertog tot ridders. Men noemt o.m. Jacques de St-Pol, heer van Richebourg, Jacques de Lutzelstein-in-Elzas, de maarschalk Thibaut de Neufchâtel, Jean de Rupt uit Bourgondië, Thibaut de Rougemont, Guillaume de Champdivers, Claude en Tristan de Toulongeon, Antoine en Guillaume de Ray, Liénard Mouchet, Guyot de Grandmont, raadsheer Pierre de Goux, Le Bègue de Rauchicourt, Jean de Haines, Ferry de Cusance, Jacques de Montmartin, Robert de Joy, Lyon de la Houwarderie, Aubert de Beaumont, Jacques de Montigny, Jean de la Viesville, Jean de Wazières, de heeren van Ligne en van Ribeaupré, en onder de Vlamingen Sohier van Gaver, Josse Triest, Philips Vilain, Adriaan van Claerhout, Willem van Grispere, Philips van Maldegem, Karel van Vlaanderen, Lodewijk van Praet,

(1) Wat niet belette dat Luxemburg eene berisping van den maarschalk van Bourgondië opliep, omdat hij het plan, door den krijgsraad vastgesteld, had gewijzigd; Chastellain, d. II, blz. 368.

(2) Chastellain, d. II, blz. 368-369; Du Clercq, d. II, blz. 128-129; vgl. Kronijk, d. II, blz. 191.

(3) La Marche, d. II, blz. 317.

(4) Chastellain, d. II, blz. 372; La Marche, d. II, blz. 318.

[p. 249]

Jacob van Drincham, Adriaan van Haveskercke, en de beide broeders van Noircarmes⁽¹⁾. Tot baanderheeren werden verheven de heeren van Condé, de Ville, de Miraumont, d'Estaimbourg, de Cohem en Jacques de Harchies⁽²⁾.

Verscheidene dezer nieuwe ridders bevonden zich in de achterhoede of derde batailje⁽³⁾, en onder hen Louis de Gruthuuse met talrijke Vlaamsche edelen⁽⁴⁾.

In minder tijd dan wij 't kunnen verhalen, stonden de drie korpsen gerangschikt⁽⁵⁾. Op 't laatste oogenblik verliet nochtans de hertog met de middenbatailje zijne stelling. Want de bevelhebbers van de voorwacht hadden geoordeeld dat Philips liever achter den smallen holweg der Leebeek blijven zou, opdat, in geval van wijken van 't eerste korps, dit spoedig zich over dien smallen pas op het gros van 't leger zou kunnen komen ruggesteunen. Maar Toison d'Or, die den vorst dit advies van den maarschalk van Bourgondië had overgebracht, dacht met den hertog dat het beter zou zijn het middelkorps te laten vooruittrekken om zelf de voorwacht te stutten. Met eene merkwaardige snelheid werd die beweging volbracht, - eerst de schutters onder hun kapitein Jean de Renty en dan de ridderlijke ruiterij -, en stelde zich het gros van 't leger eveneens benoorden de beek. En de achterhoede rukte insgelijks vooruit⁽⁶⁾.

Zoodat de drie korpsen nog slechts eene kleine boogscheut van elkaar verwijderd waren⁽⁷⁾.

_* * _*

(1) De volledige lijst in de bewijsstukken achter d'Escouchy, d. III, blz. 424; vgl. Du Clercq, d. II, blz. 129-130; La Marcbe, d. II, blz. 318; Chastellain, d. II, blz. 374-375.

(2) Du Clercq, d. II, blz. 130, en Chastellain, d. II, blz. 374.

(3) Kronijk, d. II, blz. 191; Du Clercq, d. II, blz. 128-120; La Marche, d. II, blz. 318; M. D'Escouchy, d. II, blz. 89.

(4) La Marche, d. II, blz. 318.

(5) De hertog had toen ongeveer 25 tot 30 duizend man met zich (Revue des Sociétés savantes, 1882, blz. 212).

(6) Chastellain, d. II, blz. 369-370; La Marche, d. II, blz. 317, zwijgt hierover.

(7) Du Clercq, d. II, blz. 129. Over de hazen, die in de rangen der Gentenaars liepen, als voorteekens van den slag, zie Chastellain, d. II, blz. 376.

[p. 250]

Eenigszins vermoeid door den snellen marsch van drie uren onder de heete Julizon, verschenen de Gentenaars om éen uur⁽¹⁾ ‘te Semmerzake up 't velt’, ‘up min dan een halve myle nar 's hertogs heire⁽²⁾.’ Toen ontwaarden zij de Picardische verkenners, die het alarm in 't hertogelijke kamp gingen geven.

Simon de Lalaing nam ten spoedigste en in de beste orde kennis van de rangschikking zijner vijanden en reed dan op de Gentsche ruiters af. Wanneer John Fox, die aan hun hoofd reed, den Bourgondischen kapitein bemerkte, hief hij plots de hand op ten teeken van vertrouwen, rende tot bij Lalaing en riep: ‘Ziehier de Gentenaars, volgens mijne belofte. Doe me naar den hertog geleiden, want ik ben zijn partijganger en zijn dienaar.’ En dadelijk voerden twee ruiters hem in veiligheid weg⁽³⁾.

Toen eerst bemerkten de Gentenaars hoe zij uitgelokt en verraden waren! Maar 't was te laat om terug te deinzen.

De drie hoofdmannen, Meeussone, Strymeersch en van Schoonbrouc, schaarden en stelden hun volk in slagorde. En terwijl Jan van Melle met de ruiters vooruitging, ‘daden sy haer eerste bataillye soetelyc voortgaen met de sonnen lancs eender haghen nedre’⁽⁴⁾.

Die beweging maakte Lalaing zich ten nutte om zijne vijanden te brengen waar hij ze hebben wilde: in 't front der voorwacht van 't hertogelijk leger. Hij liet de Gentsche rijders door zijne mannen bestoken, zoodat dezen maar altijd vooruitrukten en veld wonnen. De Picardiërs schermutselden met hen al deinzende en al rijdende uit den grooten weg, beschut door de haag, welke den vijand niet toeliet

(1) Over het uur zijn alle kroniekschrijvers en briefstellers het eens; Du Clercq, d. II, blz. 128; Chronique des Pays-Bas, blz. 518, Chastellain, d. II, blz. 367, en de brief van den hertog, op 25^en Juli, bij Kervijn, Histoire de Flandre, d. IV, blz. 539. Over de zon spreekt alleen Kronijk, d. II, blz. 191.

(2) Dagboek, d. II, blz 178: “Up een groot velt tusschen Vurst en Gavere”; Kronijk, d. II, blz. 191. “Lesquelx Gantois 1e venoient quérir assez près de son loigis [du duc], comme dez Saint-Suply à Vilers”; brief uit Gaver, op 23^en Juli, uitgegeven in Revue des Sociéte's savantes, 7^e r., d. VI, blz. 211; de afstand tusschen S^t-Sulpice en Villersexel is, volgens den uitgever, twee kilometers.

(3) Wij vertalen La Marche, d. II, blz. 319; vgl. Du Clercq, d. II, blz. 132.

(4) Kronijk, d. II, blz. 191.

[p. 251]

de hertogelijke batailjen te zien. Zoo werden de Gentenaars gebracht tot in 't open veld, waar zij zich ontwikkelden, hunne pijkeniers rangschikten, en weldra zich in zulke dichte drommen schaarden, dat men nauwelijks eene opening tusschen de spiesen en de zwaarden zag. En de wagens met grof geschut kwamen snel aangerend achter de slaglinie⁽¹⁾.

Nu kregen de verkenners bevel de Gentsche benden uit hunne linie te lokken, vooraleer ze te dier plaatse beslist halt hielden en zich aldaar versterkten⁽²⁾. Wel schoot gedurende die poging een der ruiters het leven er bij in⁽³⁾, maar na een geschermutsel van een half uur gelukte zij volkomen⁽⁴⁾. In drie werven en drie halten kwamen de Gentenaars weêr vooruit, terwijl de verkenners voorts weken, tot de vijand eindelijk op eene boogscheut van de voorwacht geraakte.

Tot dan toe hadden de wel afgerichte en ordelijke Bourgondische troepen geen stap verroerd⁽⁵⁾. Het wachtwoord was, de slaglinie niet te verlaten en zich te laten aanvallen.

Ja, wanneer de maarschalk van Bourgondië de talrijkheid der Gentsche artillerie bemerkte, duchtende voor de verwoesting die zij onder zijne manschappen kon aanrichten, gebood hij aan de voorwacht naar het middelkorps achteruit te wijken, in de hoop dat de vijand bij dit zicht vooruit zou loopen en zijn geschut staken: alléen de leiders van den rechtervleugel gehoorzaamden dit bevel niet, zeggende dat zij al te dicht stonden om nog te deinzen⁽⁶⁾.

Die beweging had inderdaad den gewenschten uitslag. Want nauwelijks had het lichte geschut, dat men nu voor de eerste compagnieën gevoerd had, het vuur der Gentenaars beantwoord, of de Gentsche rangen gingen open en geraakten in wanorde⁽⁷⁾: de eenen

(1) Wij volgen Olivier de La Marche, d. II, blz 319-320

(2) Chronique des Pays-Bas, blz. 518.

(3) O. de La Marche, d. II, blz. 320, een Henegouwsch ridder, Jan de la Guysele.

(4) Zie den brief uit Gaver, van 23^en Juli, in Revue des Sociétés savantes, 1882, blz. 211-212.

(5) Chronique des Pays-Bas, blz. 518: La Marche, d. II, blz. 320.

(6) Voor die ongehoorzaamheid aan de bevelen van den maarschalk moest Guillaume Rolin, de heer de Beauchamp, den hertog na den slag om vergiffenis smeeken (La Marche, d. II, blz. 320); zoo groot was de tucht onder de welgeoefende krijgslieden van Philips' leger!

(7) La Marche, d. II, blz. 320-321.

[p. 252]

begonnen de voorwacht te volgen die scheen te wijken⁽¹⁾, de anderen wilden zich onttrekken aan de kogels der Bourgondische artillerie.

Nauwelijks had de maarschalk van Bourgondië dit verwarde vooruitrukken bemerkt, of hij beval den rechtervleugel, die het dichtst bij den vijand stond, in vollen rit aan te vallen. Eene gezamenlijke losbranding der Gentsche artillerie kon echter den stormloop der ijzeren ruiters niet storen. Vreeselijk kapten en staken Beauchamp en Espiry, en voornamelijk Philippe de Lalaing, welke dien dag den ridderslag verdiende, in de rangen der eerste batailje der Gentenaars, die nochtans stand hielden.

Aan de linkerzijde weerstonden zij eveneens dapper den drukkenden aanval van Jacques de Luxembourg⁽²⁾, ondanks den hevigen pijlregen zijner boogschutters; zelfs doodden zij den schildknaap Olivier de Launoy, die door zijn paard in hunne rangen werd ontdragen⁽³⁾.

Maar plots hield die kloeke weerstand op...

Want terwijl de Gentsche artilleriemeester Mathys Kerkhof⁽⁴⁾ aan de rechterzijde vreeselijk op den vijand voortschoot en vuur nam om eenen voghelaer af te vuren, liet hij onverhoeds een sprankel vallen in eenen zak met donderbuspoeder, die open achter hem stond; de zak schoot in vlam, zoodat de verschrikte busmeester tot de bedreigde bijstanders riep: ‘Vliedt! vliedt!’ Toen degenen die gansch achteraan stonden dit hoorden en het groot gedrom bemerkten, dat langs voren geschiedde, begonnen zij - in den waan dat hunne voorwacht reeds verslagen was, ja, zonder te weten wat er eigenlijk ge-

(1) Du Clercq, d. II, blz. 132, die slechts op dit oogenblik het verraad van John Fox plaatst, beweert dat de Gentenaars schoon hunne slagorde bewaarden bij 't vervolgen der wijkende voorwacht; doch dit strookt geenszins met wat wij van elders weten.

(2) ‘Là eust grant presse et dure défense’, La Marche, d. II, blz. 321.

(3) Kronijk, d. II, blz. 191; La Marche, d. II, blz. 321, Du Clercq, d. II, blz. 132: ‘Commenchèrent les archiers à tirer sur les Gantois, et les Gantois à eulx vailliamment deffendre.’

(4) Stadsrekeningen van Gent 1451-1452, f^o 257 r^o: ‘Item ghecocht jegen Mattheeus Keerchof VI doussinen voetbogheghescuts, XII^e myncysers, VJ trossen handbogheghescuts, II^e mynoysers’ enz.

[p. 253]

beurde,- zonder ommezien te vlieden, en bleven vluchten, de baan naar Gent op, ‘wat mer toe ghedede’⁽¹⁾.

Wat het verraad begonnen had, voleindigde alzoo het ongeluk.

Eerst waren de ridders der Bourgondische voorwacht verwonderd over het plotseling rumoer, onder den vijand opgerezen; maar nog meer waren zij verbaasd als zij de achterliniën der Gentenaars eensklaps zagen vlieden, vooraleer men ze jaagde of sloeg. Toen hief de gansche avant-garde eenen grooten roep aan en kwam in eenen gezamenlijken stormloop tegen de Gentsche rangen aangerend, die verbroken en uiteengeslagen werden.

De ridders hieuwen en kerfden in den hoop; geen weerstand was meer mogelijk. De kapiteins, met Jan van Melle, Blanstreyn en degenen die te paard waren, gaven het op en vluchtten Gentwaarts⁽²⁾. 't Voetvolk liep hier en daar om zich te verschuilen en te redden in hagen en boschjes, op de hielen gevolgd door de hertogelijke ruiterscharen, die ze met groote hoopen neervelden, vertrappelden en doodstaken. Aan de linkerzijde, waar Jacques de Luxembourg met zijne schutters op de vliedende Gentenaars een regen van schichten liet neervallen, was de moorderij even deerlijk. Door de ijselijkste vrees bevangen, wierpen zich de vluchtelingen in groot getal in de Schelde, die daar nevens liep, doch hunne zware halsbergen en pantsers beletten hen over den stroom te zwemmen, en degenen die op den anderen oever poogden te geraken werden door de schutters als beesten afgeschoten.

Wanneer de prins verwittigd werd dat de Gentenaars gevlucht waren voor zijne veel minder talrijke voorwacht en vooraleer het gansche leger tegen hen vergaderd was om te strijden, rukte hij met het middelkorps vooruit en scheurde door een dollen rit hunne laatste compagnieën.

Nu werd het een echt bloedbad; ‘noch noyt men en sach soe

(1) Het omstandig verhaal der Kronijk, d, II, blz. 192, wordt volkomen bevestigd door de Chronique des Pays-Bas, blz. 518. De andere kronieken gewagen geenszins over dit ongeval. Maar allen zijn het eens om de plotselinge vlucht (die er op volgde) dadelijk bij 't begin van den slag te vermelden; Chastellain, d II, blz. 370; La Marche. d. II, blz. 321; M. d'Escouchy, d. II, blz. 90.

(2) Kronijk, d. II, blz. 123; Du Clercq, d. II, blz. 135; O. de La Marche, d. II, blz. 321. 't Is waarschijnlijk toen reeds dat de tweede compagnie of achterwacht ook de vlucht nam, La Marche, d. II, blz 325.

[p. 254]

groete bloedstorttinghe gheschien sonder weere.’ ‘Men socht die van Ghent overal in grachten ende in haghen, daer men se vont verdronken ende versmacht ligghende d'een up d'andere in groeten ghetale; de velden laghen emmertoe vul doode, men kerfde en keelde daer overal⁽¹⁾.’

Terwijl de ruitervendels zich onledig hielden met het vervolgen der vluchtelingen, die langs de oevers der Schelde hun heil trachtten te zoeken, had een troep der aanzienlijkste burgers van Gent, wel 800 tot 1000 dappere gezellen⁽²⁾, zich sterk aaneengesloten en had zich teruggetrokken in een tamelijken wijden meersch van den Broek⁽³⁾. Gansch van achter omsloten door den boog, bij Eeke door de Schelde beschreven, was die meersch langs voren omringd door eene groote doornhaag en een ‘bosschelken’ met grachten voorzien, zoodat men er slechts toegang kreeg langs twee zeer smalle openingen⁽⁴⁾. Achter deze natuurlijke verschansing stonden de Gentenaars pal, de pieken vooruit, de knotsen geheven, de bogen gespannen⁽⁵⁾. Wel wetende dat alle vlucht, zoowel langs voren als langs achter, hun afgesneden was, bereid om hun leven duur te verkoopen⁽⁶⁾, vormde de laatste

(1) Wij volgen hier meestal het getrouwe verhaal van de Kronijk, d. II, blz. 192-193. - M. d'Escouchy, d II, blz. 90, berekent de gesneuvelden gedurende het eerste gedeelte van den slag op vijf à zes duizend.

(2) Cijfer opgegeven door de Kronijk, d. II, blz. 193, en door Guillaume Fillastre, Histoire de la Toison d'Or, f^o 130 v^o; M. d'Escouchy, d. II, blz. 90, zegt 1900, et La Marche, d. II, blz. 322, zegt 2000.

(3) Du Clercq, d. II, blz. 132: ‘Prairie enclose de fossés et un petit bosquet’; Chastellain, d. II, blz. 370-371; ‘Un grant clos fermé de trois parts ou plus de la rivière de l'Escaut, car icelle rivière couroit autour à façon de fer à cheval et l'autre fermeté estoit de fossés, de hauts arbres et de hayes’; G. Fillastre, f^o 130 v^o: ‘Ung pré fermé de trois parts de bonnes haies vives et du quart lez de la rivière de l'Escault’; La Marche, d. II, blz. 322: ‘Celuy préaul estoit cloz de la rivière de l'Escault en tournoyant, et par devant avoit une grosse haye d'espines fosselée’.

(4) La Marche, d. II, blz. 322, en Du Clercq, d. II, blz. 132, spreken van twee ingangen; Chastellain, d. II, blz. 371, en Guillaume Fillastre, f^o 130 v^o, spreken slechts van éenen.

(5) Chastellain, d. II, blz. 371: ‘La plupart des riches et notables hommes de Gand, bien armés et embastonnés, et sy avoit couleuvriniers et gens de trait.’

(6) La Marche, d. II, blz. 322: ‘Prirent cueur et mirent en deffense moult vigoureusement.’

[p. 255]

Gentsche bende in den omsloten meersch eene nog waarlijk te duchten groep⁽¹⁾.

Intusschen renden de ruiters van voorwacht en middelkorps in hun bloedgierige vervolging over het veld de vliedende gemeentelieden achterna, zoo snel dat de vermoeide boogschutters der hertogelijke batailje hen niet konden volgen⁽²⁾. Maar wanneer de ridders met hun banieren en vendels voor den omheinden meersch kwamen, de houding der Gentenaars en de sterkte der verschansing bemerkten, hielden zij stil en besloten terstond den vorst te verwittigen⁽³⁾.

Wel poogden zij het perk binnen te dringen; maar hoe ook de edele krijgers als Pierre de Miraumont, Jacques de Falerans, Hugues de Neuville en anderen zich weerden⁽⁴⁾, zij werden met hun paarden teruggeslagen en hunne voetknechten geveld door den muur van pieken en knotsen der vijanden.

Als Philips vernam wat er gaande was, snelde hij met vollen draf, door zijnen zoon en zijne lijfgarde gevolgd, naar den Broek, deed de trompet slaan en vergaderde voor den meersch ‘al syn volc dat jaghde ende ketste, roovende ende moordende achter 't velt.’ Terwijl verdedigden zich de Gentenaars ‘soe vroomelyc dat men se van dien meersch niet verdriven en conste.’ Eerst gebood de vorst dat men rondom de verschansing ‘alle de engienen, die die van Ghent daergelaten hadden’ zou stellen om ze te beschieten met hun eigen bussen, vogelaars en ribaudekens⁽⁵⁾, en dat men de komst der boogschutters zou verhaasten⁽⁶⁾.

Doch zijne onstuimige en dappere natuur⁽⁷⁾, nu nog opgehitst

(1) Chastellain, d. II, blz. 371; Jean Jouffroy, Oratio de Philippo duce, blz. 203; La Marche, d. II, blz. 324: ‘Se vendoient les Grantois pour leur dernier jour.’

(2) Du Clercq, d. II, blz. 132-133; La Marche, d. II, blz. 322.

(3) Chastellain, d. II, blz. 371.

(4) La Marche, d. II, blz, 322; vgl. Du Clercq, d. II, blz. 133, die vertelt hoe een der wapenlieden, een Bruggeling, driemaal binnen den meersch over de haag binnensprong en driemaal er uitgejaagd werd; de derde maal viel zijn paard dood op 't oogenblik dat hij weer over de haag kwam.

(5) Kronijk, d. II, blz. 193.

(6) Du Clercq, d. II, blz. 133.

(7) Alhoewel Philips alstoen 56 jaar oud was, was hij de onbevreesde strijder van vroeger gebleven; al de kroniekschrijvers roemen zijne manhaftigheid, die aan de roekeloosheid grensde, gedurende den slag bij Gaver; Du Clercq, d. II, blz. 120, 132-133; Chastellain, d. II, blz. 371; La Marche, d. II, blz. 322-323.

[p. 256]

door de gejaagdheid van 't vervolgen, gunde hem het geduld niet zoolang op de manschappen van François l'Arragonais en Jean de Renty te wachten. In een omzien drukte hij zijn draver de spoor, en alleen gevolgd door zijn pennoendrager Bertrandon, wipte hij over de grachten te midden der onverschrokken gemeentelieden.

Eerst erkenden de Gentenaars den vorst, ondanks de pracht zijner wapenrusting, niet, gingen hem, als ware hij een gewoon ridder geweest, krachtdadig te lijve en wilden hem den terugkeer afsnijden. Met ongemeene dapperheid hakte Philips in de rijen zijner tegenstrevers, doch ging ten slotte ingesloten worden, toen Bertrandon, zijn pennoen vellende, met de lans van 't vendel de vijanden uiteensloeg, roepende, met luider stem: ‘Verraders! verraders! 't is uw prins dien gij gaat dooden!’ Onthutst lieten de Gentenaars hunne wapens een oogenblik nedervallen. Maar die instinctmatige beweging van vereerende vrees maakte al spoedig plaats voor het gevoelen van wraakzucht, en onder 't geroep: ‘'t Is juist hij dien wij zoeken!’ begonnen zij nog gevaarlijker naar hem te slaan. Hun moed verstaalde bij het denkbeeld, dat zij nu diengene voor de hand hadden, door wiens dood de oorlog ineens zou geëindigd zijn⁽¹⁾. Philips toonde zich eveneens zijne faam van onversaagden en kloeken strijder waardig; hij gedroeg zich zoo moedig, hij hield zoo fel stand dat hij aan zijn gevolg den tijd gaf hem ter hulp te snellen: Antoine de Vauldrey, Jacques de Foucquesolles, vaandrig van Thibaut de Fiennes, en Philibert de Jaucourt onderscheidden zich. door hunne ridderlijke houding; overigens, de Bourgondische ruiters, dank zij hunne ijzeren wapenrustingen, hadden weinig te duchten van het geknots en gekerf der Gentenaars.

De gansche vorstelijke batailje viel nu te allen kante den verschansten meersch binnen: Charles de Charolais met La Marche en de andere ridders van zijn huis streden weldra aan de zijde van den hertog, wiens paard reeds op negen of tien plaatsen gewond was⁽²⁾.

(1) Wij verbinden het verhaal van G. Fillastre, Histoire de la Toison d'Or, f^o 131 r^o, met dat van La Marche, d. II, blz. 322-323; Chastellain, d. II, blz. 371, geeft een eenigszins afwijkend verhaal.

(2) Brief van Thibaut de Neufchâtel, uit Gaver, op 24^en Juli 1453, in de bewijsstukken achter M. d'Escouchy, d. III, blz. 422; Chastellain, d. II, blz. 371.

[p. 257]

Ook Philips' zoon liep een stond groot gevaar en werd door eene piek langs onder aan den voet gekwetst⁽¹⁾.

Reeds bijna een uur duurde die worsteling, toen eindelijk de boogschutters der batailje voor de haag verschenen. Nauwelijks gevoelden de Gentenaars dien hagel van schichten door hunne jakken en halsbergen dringen en zagen zij hunne makkers vallen, of zij begonnen achteruit te deinzen naar de Schelde toe⁽²⁾; toch streden zij dapper voort tegen paarden en wapenlieden. ‘Daar onderscheidde zich, zegt La Marche, een Gentenaar, van kleinen staat en te gering om bekend te zijn; zulke heldhaftigheid en overmoed betoonde hij dien dag, dat, ware hij een man van gewicht geweest of ware zijn naam mij bekend, ik mij tot plicht zou rekenen aan zijne dapperheid eere te bewijzen⁽³⁾.’ Maar wat vermocht nog de moed van dit handvol overgeblevenen van het verslagen leger tegen de overmacht van meest alle de hertogelijke troepen!

Eens dat zij uiteengeslagen waren, duurde de wederstand der gemeentelieden niet lang meer. Al die binnen den meersch stonden, werden nu zonder genade ellendig nedergeslacht; geen enkele ontsnapte; zelfs al had de hertog degenen, die zich op 't laatste oogenblik poogden op losgeld over te geven, willen sparen, hij ware er niet in geslaagd⁽⁴⁾, zoo hardnekkig ging zijn door dien langen kamp verbitterde krijgsvolk te werk. Die uit den Broek ontsnapten, gingen zich verdrinken in de aldaar zeer diepe Schelde, ‘in sulker wijs dat dwater boven soe vol was, dat men 't niet en sach⁽⁵⁾.’ Weldra scheen de stroom geen golven meer, maar bloed te rollen; want de schutters en wapenknechten stietten de vluchtelingen van de oevers, beschoten de drenkelingen of keelden de ongelukkigen, die zich trachtten te redden...

Daar lag nu neergehakt in de beemden van Semmerzake of verdronken in den Scheldepoel voor Eeke de bloem der Gentsche

(1) La Marche, d. II, blz. 323; Du Clercq, d. II, blz. 133.

(2) G. Fillastre, Histoire de la Toison d'Or, f^o 131 r^o; ook La Marche, d. II, blz. 324, en Du Clercq, d. II, blz. 133, zeggen dat de tusschenkomst der schutters beslissend was.

(3) La Marche, d. II, blz. 324.

(4) Zoo zegt Chastellain, d. II, blz. 372.

(5) Over het eindbloedbad, zie Kronijk, d. II, blz. 193; La Marche, d. II, blz. 324; Du Clercq, d. II, blz. 134.

[p. 258]

poorterij en neringen. Toch was hun langdurige en dappere tegenstand, hun heldhaftige dood niet vruchteloos geweest⁽¹⁾: hij bevrijdde hunne stad van den volledigen ondergang. Want als nu 't gansche heir van Gent gevlucht of gesneuveld en de slag geëindigd was, en toen de trompetten van het hertogelijk leger bliezen om de troepen te hereenigen, was het reeds laat⁽²⁾, te laat om Gent nog te gaan innemen.

Wel besloot Philips, met de scharen die nog op 't slagveld stonden, de voorwacht na te rijden, die de vluchtelingen van het derde korps achternazette en met de lijken van drie tot vier duizend Gentenaars den weg over Schelderode en Meirelbeke bezaaide⁽³⁾. Trouwens, hij was overtuigd dat, gezien de verschrikkelijke verslagenheid zijner vijanden, indien hij zich met zijn leger voor de stad moest vertoonen, de laatste rebellen de muren zouden verlaten om te vluchten langs de tegenovergestelde poort van die, langs dewelke hij wou binnenkomen.

Overhoops met de vluchtelingen zouden zijne Picardiërs en hij zelf gemakkelijk in de stad dringen; en Gent, wiens strijders zich nu langs de baan als beesten zonder weerstand lieten doodslaan⁽⁴⁾, moest zonder slag of stoot zijne prooi worden. Kon hij nog bijtijds voor hare muren aankomen, 't was gedaan met de opstandige gemeente, die hij daar zoo even, in 't gevaar, uit al de kracht zijner ziel gehaat had.

Maar, zegt Chastellain, God heeft het niet gewild: er woonden daar ook nog brave lieden, die hij wou sparen⁽⁵⁾.

De hertog had dus een gids gevraagd om hem recht naar Gent te leiden.

De leidsman kwam en reed vooruit voor de batailje en de banieren; doch hij voerde den vorst langs eenen draaiweg en bracht hem voor zijn logies te Gaver terug. Toen bemerkte Philips hoe deer-

(1) La Marche, d. II, blz. 327: ‘Se n'eust été le destourbier du préel dont cy-dessus est escript, il estoit plus créable que aultrement que qui eust poursuiz la chose, l'on eust entré en la ville’; Chastellain, d. II, blz. 375: ‘Or n'est nul mal dont bien ne viengne; car par la deffense qui fut en iceluy clos où fut la desconfiture, fut la ville de Grand sauvée.’

(2) La Marche, d. II, blz. 325: ‘Si fut tard.’

(3) M. d'Escouchy, d. II, blz. 90.

(4) Chastellain, d. II, blz. 374: ‘Les Gantois estoient si espouventés que dix en eussent tué mille en ycelle place.’

(5) Chastellain, d. II, blz. 373.

[p. 259]

lijk men hem verschalkt had. Vruchteloos vroeg hij naar den gids; hij werd gezocht, maar niet meer gevonden⁽¹⁾: duistere held, die Vlaanderens hoofdstad van eene onherstelbare ramp gered had.

't Was nu te laat om de achtervolging te hervatten, en Philips vergenoegde zich bij 't vernemen dat de Picardische ruiters die van Gent, tot Ledeberg toe, hadden gejaagd⁽²⁾. Bij 't vallen van den avond keerde de voorwacht, moede van kerven en steken, ook naar Gaver terug⁽³⁾. Toen trok de hertog naar zijne tent, deed zich ontwapenen door Meriadec en Coustain, zijn kamerling, en vernam dat zijn leger slechts 10 tot 12 man te betreuren had⁽⁴⁾. Hij wierp zich op de knieën om God te danken voor eene zoo wonderbare als volledige overwinning⁽⁵⁾, en verhaastte zich te avondmalen, daar hij van den ganschen dag gegeten noch gedronken had......⁽⁶⁾.

Op 't veld te Semmerzake en in de beemden langs de Schelde lagen gedood meer dan 6 duizend Gentenaars en landlieden; 5 tot 6 duizend lijken rolden de golven van den stroom naar de stad toe; en langs de heirbaan, die hunne benden 's morgens nog zoo fier opstapten, waren de grachten, de hagen en de struiken eveneens met 3 tot 4 duizend dooden bezaaid.

Die bloedige dag had aan Gent en zijn bondgenooten van 16 tot 18 duizend menschenlevens gekost⁽⁷⁾. Waren de hoofdmannen ont-

(1) Dit verhaal hebben wij aan Chastellain, d. II, blz. 375, te danken.

(2) Dagboek van Gent, d. II, blz. 179. Dat de vervolging niet tot Gent duurde, redde vele vluchtelingen het leven; Chastellain, d. II, blz. 374.

(3) La Marche, d. II, blz. 325; Du Clercq, d. II, blz. 134.

(4) 16 man, zegt Du Clercq, d. II, blz. 135; 5 edelen, Jean de Poligny, Jean de Belleverue en Pierre de Beaufort uit Bourgondië, Olivier de Launoy en Jean de la Ghiselle uit Henegouwen, zegt Chastellain, d. II, blz. 372; Jean de Cérisy, f^o 321 r^o, en Thibaut de Neufchâtel (brief bij d'Escouchy, d. III, blz. 422) zeggen 10 tot 12 man; er waren vele gekwetsten en vele paarden werden gedood.

(5) ‘Doit l'en croire que ce a esté euvre de Dieu, car nous n'estions pas nombre en l'avangarde pour les rompre, se Dieu ne nous y eust aidié’, schrijft Thibaut de Neufchâtel (bij d'Escouchy, d. III, blz. 422).

(6) Chastellain, d. II, blz. 376.

(7) Ziehier de van elkander soms zeer afwijkende berekeningen. De brief van Thibaut de Neufchâtel (bij d'Escouchy, d. III, blz. 422) zegt 12 tot 14 duizend dooden; de brief van een soldaat uit Gaver aan den baljuw van Amont (Revue des Sociétés savantes, 1882, blz. 211) spreekt van 13 tot 14 duizend man; de Kronijk van Vlaenderen, d. II, blz. 194, geeft 15 tot 16 duizend man, uit de stad als van 't landvolk; de Chronique des Pays-Bas, blz. 519, 16 tot 17 duizend man; M. d'Escouchy, d. II, blz. 90-91, telt 15 tot 18 duizend dooden, die hij verdeelt als volgt: 5 tot 6 duizend gedurende het eerste gevecht op 't veld, 1900 in den meersch, 5 tot 6 duizend verdronken, en 3 tot 4 duizend afgemaakt gedurende de vlucht; Jean de Cérisy, Chronique manuscrite, f^o 321 r^o, zegt van 17 tot 18 duizend man; Jean Jouffroy, Oratio de Philippo duce, blz. 203, spreekt van 23 duizend; Chastellain, d. II, blz. 375, heeft 20 tot 30 duizend, zoowel dooden als gekwetsten, maar hij geeft hooger, blz. 366, hetzelfde cijfer op voor het getal der strijders.

[p. 260]

snapt bij 't begin van den slag, de schepenen waren op hunnen post gebleven en manhaftig gestorven: meester Marten De Ghendt, Gillis Tant, Jan Arends, Lieven Van Hauwaert, alle vier schepenen der Keure, met hunnen secretaris Gillis Boudins; Jheronimus Caubrake, Pieter Bloume, Jan De Naeyere en Jan Mattheeus, alle vier van Gedeele, sneuvelden in den Moedigen meersch⁽¹⁾.

Alsof het nog niet genoeg was aan moorden en verdrinken, liet de grimmige Philips, onder den wrok van 't gevaar dat hij geloopen had, dienzelfden avond driehonderd gevangenen achtereenvolgens ophangen⁽²⁾.

En zoo keerden, van het talrijke Gentsche leger, alléen 3 tot 4 duizend man der achterwacht dien dag in de stad terug⁽³⁾; een ander 4 duizend dorsten slechts 's anderen daags, bevend van schrik, voor de gesloten poorten om eene schuilplaats komen smeeken⁽⁴⁾.

Het bloedbad was zoo verschrikkelijk geweest, dat de heer van Créqui nog dienzelfden avond den hertog door Toison d'Or om medelijden liet bidden voor de diep beproefde gemeente en hare ellendige burgers⁽⁵⁾. Philips liet zich eindelijk vermurwen. Aan hen die hem voorts raadden Gent te gaan verdelgen, zou hij geantwoord hebben: ‘Indien ik die stad verniel, wie kan er mij eene dergelijke weergeven?’⁽⁶⁾ En de Groote Raad stemde met Philips' voorstel in, om

(1) Dagboek, d. II, blz. 179; vgl. Memorieboek, d. I, blz. 237.

(2) Kronijk, d. II, blz. 193-194, M. d'Escouchy, d. Il, blz. 92; na tot betere gevoelens gekomen te zijn, schonk Philips nochtans het leven aan 13 tot 14 honderd andere gevangenen, Kronijk, blz. 196.

(3) Brief van den hertog, op 25^en Juli uit Graver aan Karel VII gericht bij Kervijn, Histoire de Flandre, d. IV, blz. 539.

(4) La Marche, d. II, blz. 328.

(5) Chastellain, d. II, blz. 376-377.

(6) Du Clercq, cl. II, blz. 134, bevestigt wat Fillastre, Histoire de la Toison d'Or, f^o 131 r^o vertelt; Christophe d'Assonleville herinnerde later (7^en Februari 1579) die woorden van Philips aan Philips II van Spanje (Grachard, Etudes et Notices historiques, d. II, blz. 407).

[p. 261]

alleen van de Gentenaars eene aanzienlijke boete, een openbaren voetval en de onderwerping aan de hertogelijke eischen in 't Parlement te Rijsel te vergen; 't is in dien zin dat 's daags nadien een wapenbode en enkele afgevaardigden naar Gent werden gestuurd⁽¹⁾.

Den 24^en in den morgen bezocht Philips met zijne hovelingen het bloedige slagveld. Zoo vreeselijk was de aanblik van de slachting, dat de vorst van medelijden zijne tranen niet kon bedwingen⁽²⁾.

Maar hoe de smart beschrijven in de uitgemoorde gemeente? ‘Als dese mare te Gendt quam, dat al haer lieder volc versleghen ende verdronken was, weet dat 't jammerlyc ghecrysch ende handtgheslach ende den rouwe onvertellyc ware om segghen. Ende als men sach hoe dat sy inquamen by 6, by 7 ende by 10 al drupende, som barvoet ende blootshooves, som in hare hemden, som in hare wambaysen, alsoe sy som gheswommen quamen duer dwatre, soe vernuwede al dien druc ende dien rouwe onder de vrouwen en kinderen, die in zwaren wieene ende caermene saten up der straten met bitteren verlanghene elc naer den sinen... Dit jammer duerde al dien nacht dore, soe dat eender steender hertten hadde moghen deeren⁽³⁾.’

Drie dagen lang bleven de dooden onbegraven op 't veld te Semmerzake. Toen liet de hertog toe dat men de gesneuvelden zou opzoeken. 't Was, zegt Du Clercq, hoogst smartelijk de vrouwen van Gent daar te zien ronddwalen, de eenen vorschende naar hunnen man, de anderen naar hunnen zoon of eenigen bloedverwant; en op de Schelde vischten velen naar de drenkelingen, waarmee de stroom gansch bedekt was⁽⁴⁾.

‘Up Sente Pietersdach, ingaende oughst, soe quamen lancs der Schelden te Gendt groote meenichte van verdronkene lieden, alsoe sy voer Gavere in 't water spronghen ende alsoe verdronken, dwelc zeer deerlyc was om sien; ende bij dien dede men buten Sente-

(1) La Marche, d. II, blz. 325-328; Chastellain, d. II, blz. 377-384; Du Clercq, d. II, blz. 136-137; Kronijk, d. II. Blz. 194-197; Dagboek van Gent, d. II, blz. 179.

(2) Du Clercq, d. II, blz. 137: ‘Il pleura de pitié’; Chastellain, d. II, blz. 378: ‘Il en avoit pitié, et là fut la première fois qu'il en avoit eu pitié.’

(3) Kronijk, d. II, blz. 194. Vgl. Chronique des Pays-Bas, blz. 519: “Et les Gantois qui se peurent saulver rentrèrent en leur ville, en laquelle on oïoid et voioid plusieurs hommes, femmes et enfans tordre leurs mains, crier, plorer et lamenter, regretans leurs parens et amis occis et noiez en icelle journée.”

(4) Du Clercq, d. II, blz. 137.

[p. 262]

Lievinsporte maken een stakyts, daer de doode lichamen jeghen bleven rustende, ende daer waren gheordineert lieden die se uutvisschten ende aldaer in eenen meersch begroeven: want sy waren soe gheswollen dat menre eenen niet bekennen en conste⁽¹⁾.’

Dit was de slag bij Gaver, - eene verraderlijke en ongelukkige slachting van meer dan zestien duizend burgers, - eene ramp waarvan de stad zich in geene halve eeuw herstellen kon⁽²⁾.

Victor Fris.

(1) Kronijk, d. II, blz. 211.

(2) De eenige beschrijving tot nog toe van den slag bij Gaver was die van Kervijn, Histoire de Flandre, d. IV, blz. 477-491 (vertaald door Fr. De Potter en J. Broeckaert, Geschiedenis der Gemeenten van Oost-Vlaanderen, 1^e r., arrondissement Gent, d. III, Gaver, blz. 68-76).