De Vlaamsche Gids. Jaargang 3

[p. 182]

Vlaamse Letterkunde.

A. Vermeylen. De Wandelende Jood.
H. Teirlinck. Zon.

Deze twee boeken verschillen van elkander zeer veel naar inhoud en vooral naar vorm. Toch blijkt uit alles, dat zij voortkomen van twee letterkundigen, wier opvattingen in de kern nauw met elkander verwant zijn en op wier geest nagenoeg dezelfde invloeden met eender gevolg zijn werkzaam geweest. Beider werk is veel meer verstandelik, dan rechtstreeks ingegeven. Ondanks het vele oorspronkelike dat er in te vinden is, heb ik bij de lezing gedacht aan kunstwerk van Franse, vooral Franse en Engelse oorsprong en, - ik kom er voor uit dat zulks veel bijgedragen heeft tot mijn genot; want ik kan gemakkelik verstaan welke de verhouding is van geesten als die van Vermeylen en Teirlinck tot de toestanden en stromingen, die heden gelden in de Vlaamse en Hollandse letterkunde. In weerwil van het zorgeloos schilderachtige, dat Vermeylen welbewust aan zijn werk heeft bijgezet, ligt in De Wandelende Jood een wijsgerige bedoeling verborgen, die - dunkt mij - uitgaat van Nietzsche en diens overmachtige roes in het vrije leven-zonder-meer. Zo hoog kan die roes niet stijgen of hij is gemakkelik aan te passen bij de gedachteloze levenslustige geaardheid van het volk, waaruit Vermeylen is opgestaan: ons goedleefse Vlaamse volk. Les extrêmes se touchent. Vermeylen heeft dit goed begrepen en op de koop toe de ironie ingezien, die in Nietzsches lange omhaal en kringloop gelegen is, wat blijkt uit het slot van de geschiedenis van Ahasverus. De mens kan niets beters uitrichten, dan Gods water over Gods akker laten loopen en zich hals over kop storten in het Bestaan lijk het is, zowel wat de mensen zelf, als wat de Natuur aangaat. Het dionuziese voorbeeld van Breughel heeft hem in het oog geschitterd aan de ene kant, aan de andere kant heeft hem het paniese van sommige der beste werken van Lemonnier aangetrokken. Ik zou willen noemen, bijvoorbeeld: Au Coeur frais de la Forêt en L'Ile Vierge; de stemming van die beide werken is ook bij de lezing van zekere gedeelten uit Ahasverus op weg naar de Hel over mij gekomen. In het overbrengen van Breughels geest in de schilderkunst op de dichting is Vermeylen ook vrijer,

[p. 183]

losser en toch vollediger geweest dan Lemonnier in fantaziën als Les Gras et les Maigres en Maeterlinck in Le Massacre des Innocents, bij zoverre zelfs dat men vaak het bewust verstandelike dat in de uitvoering ligt, niet gevoelt en alles fris uit de grond schijnt op te schieten.

Teirlincks werk is, in weerwil ook van het echt eigenaardige, dat het vertoont, soms een welbewust aangelegde mengeling van Engelse, vooral Dickense humor en Franse septiek en ironie.

Beide schrijvers, de brui gevend van de in ons landeke en over de Moerdijk woedende slaafsheid tegenover obzjektivism en subzjektivism, die niets anders zijn dan twee graden van dezelfde, ewige verhouding tussen de wereld in ons en de buitenwereld, laat staan van twee verschillende toestanden, hebben niet geschroomd hier en daar het masker op te lichten, het gelaat even te tonen en te knipogen in het verloop van de tonelen, die zij voor ogen brengen. Zij staan onafhankelik tegenover hun tema, zij mennen en sturen hun helden naar eigen, vrije zin en laten geen ogenblik de teugels los.

Het enig, waar verschil, dat ik tussen Vermeylen en Teirlinck vind, is, dat Vermeylen doodgaarne zijn bewustheid verliezen of verbergen zou, doodgaarne zou opgaan en verdwijnen in zijn tafereel; maar niet gelukt; terwijl Teirlinck daar niet eens een poging voor doet: die komt er voor uit en ontsnapt zodoende aan de straf, die Vermeylen treft, omdat hij buiten zijn natuur wil gaan: hier en daar onzekerheid, linksheid in de beweging, ietwat holheid in het gebaar en ietwat overlading in de uitdrukking. De schitterende vormen en kleuren, die Breughel gevonden had voor zijn schilderijen, heeft Vermeylen, met in Vlaanderen - eilaas! - zeldzame scherpzinnigheid, in de bondige, sterk tekenende, schone beelden en zegswijzen van Zijn Majesteit het Volk menen terug te vinden voor de Letterkunde. Hij heeft ze dan ook volkomen terecht in de omlijsting van zekere tonelen te pas gebracht. 't Zijn uitdrukkingen waarover ik mij in de ziel verheug als ik ze te horen krijg. Maar hier in Vermeylens Jood drijven zij niet voort, natuurlik en ongedwongen lijk houtjes op een beek. Vermeylen heeft zich niet kunnen bedwingen en zodoende veel bedorven: hij hoopt te veel op, de aandacht wordt te zeer gevestigd op die uitdrukkingen en de schrijver verraadt, dat het opgemaakt werk is. Hij wordt hier en daar hol, zei ik, en links. Lees het toneel tussen Ahasverus en de nikse, bij het water. Het zet goed in; de lokking der nikse is inderdaad hartstochtelik en Ahasverus zinnen moeten gespannen zijn tot knappens toe; maar ga voort en lees - eilaas - hoe al die schoonheid ineens bedorven wordt door 't moedwillig gejouw van de Jood. Al doet het groot, het effekt is nul en het geheel onbeholpen. 't Is voor mijn part een onevenredigheid, hier in het ernstige, zoals er op andere

[p. 184]

plaatsen in het verhaal dergelijke in het jokoze voorkomen. Vermeylen leverde hier in de letterkunde iets in dezelfde aard als beroemde orkestdirigenten wel eens leveren in de muziek: Kapellmeistermusik. Hij is geen Schepper, wel een Ordenaar en een Weter; zijn werk gedijt eigenlik niet uit zichzelf en volgt geen eigen verloop van binnen uit; de schrijver brengt veeleer stuk aan stuk van buiten bij, zodat het niet groeit, maar slechts breder en langer wordt.

Veel onoorspronkeliks is er in De Wandelende Jood, maar het behoudt er niettemin een eigenaardige, hoge waarde om. Het boek is als een fokus, waarin een wezenlik uitgebreide wetenschap omtrent het schoonste en edelste dat er in onze kunst en in ons karakter ligt, haar stralen samentrekt. Daar heerst een reine orde over veel ongelijkaardigs. Ik zie hier een verhaal, dat begint lijk een schilderij van Breughel en toch draagt het geheel de ontastbare, onmiskenbare stempel van in boordevolle, klare en ontwikkelde hersenen ontstaan te zijn, die nog zoveel andere dingen meer verstaan, dan de historie van die twijfelaar van een schoenlapper.

Door de nevelen der ironie heen zie ik de Bergen en Dalen schemeren, waarnaar des schrijvers verlangen gaat in dit zeer dorperlik, Vlaams Land.

Kan ik bij het lezen van De Wandelende Jood de figuur des schrijvers zelf niet uit het oog verliezen, niet anders ging het mij bij de lezing van Teirlincks Zon. De ondertitel luidt: Een bundel Beschrijvingen. Dat is vlakaf en sienies gezegd en toch niet te verwonderen, nu er in ons land, waar alle wegen in de letterkunst naar het Rome der beschrijving leiden, mensen opkomen, die zich bewust worden. De Zon speelt er de grootste rol in. Ware niet het levendige gewemel van haar stralen, het op- en afgaan van haar schijn, mensen en dingen in het boek zouden voor het merendeel beweeglose figuren zijn.

Teirlinck is grotendeels man van het vak, man van de Kunst van Zeggen; Teirlinck is in zijn laatste boek stijlvol, presies, onverbiddelik in de maatvolle keus tussen schitterende wendingen en woorden, die hem vroeger een roes van zeg-geluk bezorgden en die hij vroeger allemaal hals-over-kop gebruikte, overladen of niet, om te laten zien dat hij van rijkdom wist. Teirlinck is in de kunst een gentleman geworden en hij is er steeds op uit, korrekt te blijven. Zijn taal is fijn en toch ongedwongen, en zijn manier van schrijven een voorbeeld van echte, zelfbewuste Stijl.

Wat nu de stukken zelf betreft. De betiteling Beschrijving is al te veel l'art pour l'art, al te korrekt; zij hakt te vele niet-beschrijvende, gewichtige elementen weg, die van de op zich zelf dode beschouwelikheid der beschrijving een Leven maken in dit boek. Menige ‘beschrij-

[p. 185]

ving’ uit Zon is een levendig, handelingvol stuk, een short story, zo de Engelsman zegt, waar, in de gewilde, ijzervast doorgedreven vorm van het resitatief een on-resitatievelike geschiedenis verteld wordt, die over nog wat anders handelt, dan over uiterlikheden. Teirlinck ment zijn temas als een veldheer die zeker van zijn stuk is.

Ziet gij die jonge heer naar de Warande kuieren? Zijn naam is Philemon. De jonge heer is notarisklerk. Teirlinck volgt hem, korrekt, uitermate afgemeten, zeer gentlemanlike voorwaar. De heer Philemon kan gaan waar en doen wat hij wil, al kroop hij in de grond, Teirlinck volgt hem, beschrijft hem, ontleedt hem, legt hem in stukken, doet hem weer bij elkaar, vertelt tot het minste van zijn Avontuur met mejuffrouw Marthe, en als deze twee onnozele, grote Kinderen voor goed uit mijn ogen verdwijnen, voel ik, die lees, kinderachtig veel heimwee naar het verder leven van de heer Philemon en vind ik de heerlike geschiedenis veel te kort.

Daar hebt gij nog de geschiedenis met het schaakspel op die Zondagnamiddag, vol aartsvaderlike rust en onverbeterlike vrede Gods in die Brusselse woonkamer. De ene speler is een gewoon mens, zoals er zoveel lopen langs 's heren straat, en de andere is zowaar een Dichter. En het schaakbord wordt langzamerhand een slagveld vol vechtende drommen en heen en weer vlerkende standaarden, een donkerrood vizioen, een Kort Begrip van de Strijd, die b.v. het Leven is, waarin een zege genoegen en een nederlaag pijn doet. Daarop valt de angst van de zonnedood in de Kamer en in het hart van de geslagen Dichter-speler.

Maar de beste is toch misschien nog de Tiende Beschrijving, zijnde het verwonderlik Aventuur van de jeugdige Ernest, deze dromende sigarettenroker, die met zijn misselike oom op vakansie ging naar een dorp, in de Kempen of elders, 'k wil er van af zijn. Maar 't verblijf is er als in Arkadië zo goed; de Sigarettendromer, die nog niet droog achter zijn oren is, krijgt er in een, tussen u en mij gezwegen: danig belachelik Aventuur, dat hem de grote, machtige Pan op de smalle schouders schuift, een heilzaam diep inzicht in het narrespel van de Liefde, en keert dan - eilaas voor goed misschien ook al - aan de zijde van zijn misselike oom terug de Tredmolen in van het leven, deze zwarte verrader. Daar zit in deze geschiedenis het paniese, het aleen door de oerkrachten der wilde natuur ontstaande en tegelijk door een fijne geest bestuurde in, dat ik tot nog toe in onze enge letterkunde miste. Wij ademen hier de atmosfeer der groot-literatuurse vertelkunst. Het is een zonderling mengsel van Dickens-humor en Franse septiek en ironie, als gezegd.

Frans Buyens.