Vestdijkkroniek. Jaargang 2009

[p. 50]

Wilbert van Walstijn
Waarom is Vestdijk gaan schrijven?

De regels zijn overbekend bij de Vestdijkkenners. De regels die de auteur in 1934 schreef aan Hendrik Marsman toen hij na lang wikken en wegen, na lang aarzelen, besloten had definitief schrijver te worden. Deze beroemde regels luidden als volgt: ‘Ik heb voorgoed en eenzijdig voor het talent partij gekozen, desnoods dan bij een volkomen minderwaardige persoonlijkheid, maar dat is een weg, die ik niet graag een ander zou aanpraten!’

Vestdijk was in 1934 al schrijver van verschillende gedichten en verhalen, maar toch twijfelde hij nog altijd waarvoor hij zou moeten kiezen: voor zijn talent of voor het artsenberoep. Van het biografische gegeven van aarzelen, maakt Kees 't Hart gebruik in zijn roman De keizer en de astroloog. Het speelt zich af in 1928, kort nadat Simon arts was geworden en er over dacht zich te gaan specialiseren tot psychiater of zich als astroloog te gaan vestigen.

Natuurlijk onderstreepte Kees 't Hart tijdens de ‘Vestdijklezing’ dat zijn roman geen ‘verantwoord biografisch werk’ was, want zijn boek is ‘een fantasie over Vestdijk’. Om enige afstand te bewaren tot de schrijver Vestdijk aan wie hij ‘een ode’ heeft willen brengen, spreekt hij in zijn boek steeds over Simon. Deze Simon is tot een personage omgefantaseerd. Onmiskenbaar herkent de lezer Vestdijk in Simon. Daarvoor zijn de biografische overeenkomsten groot en overtuigend, ondanks kleine afwijkingen. Zo heeft Simon van zijn schepper geen depressies gekregen maar ‘godjeswanen’. Een lichte stoornis, waar Simon bij tijd en wijle aan toegeeft. In zekere zin koestert hij zijn godjeswanen. Soms wordt er vanuit biografisch oogpunt bezien wat geschoven in de tijd, soms zijn er gebeurtenissen die misschien plaatsgevonden hebben, maar vaker zijn er gebeurtenissen die alleen aannemelijk zijn gemaakt.

Inderdaad, dit is niet de methode waarmee de biograaf aan de slag gaat. Waar de biograaf in zijn wetenschappelijke benadering de objectiviteit zal nastreven, daar is de romancier aangewezen op de verbeelding. Huizinga sprak over de vie romancée als ‘geparfumeerde historie’. Het is duidelijk dat Kees 't Hart met De keizer en de astroloog veel dichter staat bij de vie romancée dan bij de biografie. Ik heb zijn onderhoudende roman gelezen als een roman over Vestdijk en van Vestdijk! Dat laatste wekte zowel bewondering als verwondering: hoe is het mogelijk dat Vestdijk met zijn zo unieke stijl, vorm en intrige ‘gekopieerd’ kan worden! Kees 't Hart is voor mij voortaan de incarnatie van Vestdijk die biografisch over Vestdijk heeft geschreven.

Zo vroeg ik mij bij lezing van De keizer en de astroloog af, in hoeverre de roman te beschouwen is als een aanvulling op de verschenen biografieën? Beide zijn door critici, de een meer dan de ander, als een ‘feitenrelaas’ beoordeeld, waaraan een visie op het schrijverschap van Vestdijk ontbrak. Heeft Kees 't Hart hierin willen voorzien? Ik denk het wel en ben daarin gesterkt door de lezing die de schrijver op 28 maart jl. voor de Vestdijkkring heeft gehouden. Hierin onthulde Kees 't Hart dat hij zich vooral bezig heeft gehouden met de vraag: ‘Waarom is Vestdijk gaan schrijven?’. Daar kan wat mij betreft gerust de vraag aan worden toegevoegd: Hoe is Vestdijk gaan schrijven?

Het antwoord op de vraag waarom Vestdijk is gaan schrijven luidt kort en goed dat Vestdijk inzag dat in zijn stoornis (in de roman zijn dat zijn godjeswanen) zijn talent lag! Het gebrek dat het talent voedt, stuurt en sterkt!

[p. 51]

Om met Anton van Duinkerken te spreken: De mensen hebben hun gebreken. Van Duinkerken legt hierin een verband tussen het gebrek en het talent van kunstenaars: de blinde Homerus, de bultenaar Esopos, de jichtlijder Erasmus, de dove Ronsard, de lelijke Anderson.

Ook de alwetende verteller (Kees 't Hart) legt een verband tussen de stoornis van Simon en (zijn keuze voor) het schrijverschap. Hij bouwt dit inzicht zorgvuldig op. Tijdens het houtzagen laat hij Simon zachtjes zeggen: ‘Ik wil het niet’ (pag. 139). De verklaring van dit mysterieuze zinnetje volgt direct daarop; ‘Wát hij niet wilde drong hier in de zaagruimte in volle omvang tot hem door. Hij wilde niemand genezen, niet de keizer en zeker niet zichzelf, daar ging het om’ (pag. 139). Even later wordt dit nog eens herhaald: ‘Ik wil het niet, fluisterde hij opnieuw. Simon wilde niet genezen worden. Hij wilde ongeneeslijk blijven, niet bevrijd worden van zijn inzichten, hoe verschrikkelijk ze af en toe waren. [....] Ze waren de bron van zijn bestaan, zijn enige uitweg. [...] Hij moest ze niet weerstaan maar ze naar zijn hand zetten, hoe aanmatigend hem dit ook in zijn oren klonk.

Hij moest ermee de wereld in, er zat niets anders op, [...] (pag. 140). Ook begreep Simon dat ‘zijn astrologiemanie van de laatste paar jaar uiteindelijk neerkwam op een poging zich van zijn steeds terugkerende goddelijke inzichten te bevrijden. Om ervan af te zijn (pag. 140). En wat voor de astrologie geldt, gaat ook op voor zijn belangstelling voor de psychiatrie: beide waren ‘een doekje voor het bloeden’ (pag 140).

Ruim 150 pagina's verder in het prachtige hoofdstuk ‘De genezing’ rondt Kees 't Hart zijn visie af. Daar legt hij een rechtstreeks verband tussen gebreken en de keuze voor het schrijverschap. Simon ziet in dat behalve de astrologie ook de psychiatrie niet voor hem is weggelegd; hij is er ongeschikt voor. ‘En hij wist ineens dat hij zijn godjeswanen in dienst moest stellen van iets anders, iets groots en ontzagwekkends, iets wat hij al jarenlang voor zich uitgeschoven had. Hij was genezen, al jarenlang, net als de keizer. [...]

Hij wist ineens wat hem te doen stond. Het was verbazingwekkend eenvoudig. Romans schrijven, niet één maar vele.’ (pag. 301)

In de hier geciteerde passage pakt Kees 't Hart a.h.w. de draad op waar Vestdijk zelf haar heeft moeten loslaten. Bekend is dat Vestdijk in de onvoltooide roman De persconferentie over zijn depressies heeft willen schrijven. In zijn roman De keizer en de astroloog maakt Kees 't Hart aannemelijk dat Vestdijk ‘van zijn nood (depressies) een deugd heeft willen maken’. Hij maakte er niet alleen gebruik van, ook maakt Kees 't Hart aannemelijk dat door gebruik te maken van de omstandigheden waarin Vestdijk verkeerde, zijn schrijverschap wel moest uitlopen op ‘een magische vorm van schrijverschap’. Magisch zowel als proces, als in de taferelen: ‘Bestonden romans niet uit magische en rituele herbelevingen van levensangst?

Uit herinneringen aan duistere rituelen? [...] Tot nu toe had hij geloofd geen romans te kunnen schrijven, het ontbrak hem aan talent, had hij zichzelf wijsgemaakt, maar dit berustte allemaal op een vergissing, een goddelijke vergissing, een duivelse, dat kon ook. Het was of hij uit een eeuwige slaap ontwaakte. Hij had verdomme wél talent, het enige was dat hij het niet had willen zien, al lag het voor het grijpen. [...] Hij hoefde geen afscheid van zijn godjeswanen te nemen, nooit, volstrekt nooit, hij moest ze juist inzetten, ze gebruiken, ze naar zijn hand zetten, hij moest eraan toegeven. Voorgoed. Bevrijd zou hij zijn, hij zou alles kunnen schrijven, alles, zonder aanzien des persoons.’ (pag. 301)

Ja, Kees 't Hart weet het zeker: ‘Vestdijk was een emotioneel schrijver, geen rationeel schrijver. Dat misverstand is er nog altijd’.

[p. 52]

M.C. Escher's Dag en Nacht © 2009 The M.C. Escher Company - Baarn (www.mcescher.nl)

De doode zwanen daar beneden
Roepen in vlagen klaaglijk schril
Naar wat in zijn kunstmaat'ge vrede
Het sterven niet aanvaarden wil.

Een waterval scheidt hun gebied
Van dat der levenslust'ge zwanen;
Het zijn dezelfde vijverbanen,
De een verduisterd, de ander niet.

Bij tijd en wijle wordt er één
Gegrepen door de waterval:
Een witte speelbal spoedt zich heen,
Die zijn gekrijsch niet baten zal.

De doode zwanen zwijgen dan,
Hoezeer zij anders roepen mogen;
Zij dragen vliezen voor hun oogen
En spelen zwemmend blindeman.

Maar dan, wanneer de nieuweling
Onder hun groep is opgenomen
En meezwemt in de schemering,
Wordt er die lokroep weer vernomen.

Is 't liefde's hunk'ring, of zijn zij
Afgunstig op 't ontbloeid bestaan,
De zwanen die zijn doodgegaan?
Het maakt hun zwemmen zoo onvrij,

Zoo schrijnend, steeds die hals naar boven,
Steeds met hun aandacht bij het licht,
Steeds uit om and'ren 't licht te ontrooven,
En steeds arglistig de oogen dicht

Zoodra het krijschen zich doet hooren
Waarmee, ternauwernood verzwakt
Door 't dreunen van de cataract,
De stervenden de dooden storen.

Uit: Simon Vestdijk, Verzamelde gedichten, verzorgd en geannoteerd door Martin Hartkamp, 1971, deel II, p 39.

Tekst volgens Een op de zeven, p 74-75. Voor het eerst, toen anoniem, gepubliceerd in 1944 als De doode zwanen. Voorts in De uiterste seconde, 1944, p 5-6.

Het colofon van de afzonderlijke uitgave De doode zwanen vermeldt dat het gedicht geschreven werd op 20 augustus 1942 te Sint Michielsgestel. Een handschrift van dit gedicht, in de versie van 1944, is gereproduceerd in het Vestdijknummer van Podium, 17 October 1948, tussen p 22 en p 23.