Vestdijkkroniek. Jaargang 2000

[p. 39]

Bijlage
De verantwoordelijkheid van de schrijver, Herman de Man
Over Pornografie en Vestdijk

‘Het is ons een genoegen onze lezers te kunnen meedelen dat wij Herman de Man, die men tot Nederlands meest gelezen romanschrijvers mag rekenen, bereid hebben gevonden geregeld aan ons blad artikelen te zenden waarin hij zal stilstaan bij opvallende stromingen en verschijningen in de Nederlandse letterkunde. Herman de Man is een der zeer weinige auteurs die volkomen onafhankelijk staat tussen de literaire côterietjes en die bij meer dan een gelegenheid een eerlijke strijd begonnen is tegen de kring der schrijvers die hun reputatie danken aan het duistere bedrijf dat door de ‘admiration mutuelle’ wordt beheerst. De schrijver van ‘Het wassende water’, - om zijn meest gelezen roman te noemen -, heeft op de aanvallen van die zijde op hem gericht, geantwoord met een grandioos boek: ‘De koets’.

In dit eerste artikel bespreekt de heer De Man het zeer bedenkelijke verschijnsel in onze moderne letterkunde dat wordt veroorzaakt door de uitwassen der erotiek.

[p. 40]

Een dezer dagen zat ik met een ernstige vriend in een auto en 't gesprek kwam op pornografie. En wat is dat eigenlijk? vroeg hij. Waarop ik natuurlijk prompt antwoordde: pornografie is vuilschrijverij.

Jawel, maar daar nam hij geen genoegen mee. Hij bedoelde niet dat ik hem aan een vertaling helpen zou, maar aan een definitie oftewel een alomvattende kenschets. Zijn vraag leek niet moeilijk en toen ik eerst een paar K.M.-paaltjes had laten voorbij zwiepen, gaf ik (als vrucht van mijn nadenken) de volgende definitie: pornografie is onkuisheid, beschreven om haarzelfswille. En ik was bijster tevreden met mijn vondst, heel wat tevredener dan mijn ernstige vriend die zeer lastig pleegt te zijn als er iets gedefinieerd moet worden.

Je uitspraak is verkeerd gesteld, zei hij en is bovendien geen alomvattende kenschets van pornografie. Je had kunnen zeggen: onkuisheid, beschreven om haarzelfswille is pornografie. Accoord. Maar er is pornografie denkbaar die niet valt onder deze kenschets. Je zou dus geen definitie van pornografie geleverd hebben als je 't zo had gezegd, doch slechts één vorm van pornografie hebben aangeduid. En hij leverde mij daarvan direct het bewijs.

Een technisch natuurgetrouwe beschrijving van de kuise daden door echtelieden tijdens de bruidsnacht verricht, ware pornografie. Desondanks is het geen beschreven onkuisheid.

Hij had me door dit afdoend voorbeeld inderdaad overtuigd dat ik de ware definitie nog niet gevonden had en ik wachtte nu nog wat meer K.M.-paaltjes tot ik hem toevoegde: pornografie is kennelijk kwetsing van 's mensen schaamtegevoel door het geschreven woord. We naderen al wat, zei mijn lastige vriend, stuurde eerst behendig langs de verkeersobstakels van de stad Utrecht, in welke stad meer verkeerstekens staan dan in Parijs, hetgeen gewichtig en naar is, daarna snorden we weer langs een kale betonweg en hij ging verder: maar toch deugt je definitie niet. Want als mijn schaamtegevoel gekwetst wordt door passage X uit zeker boek en jouw schaamtegevoel niet omdat je meer door de wol bent geverfd, ouder bent of jonger - sommige heertjes worden namelijk wel eens gevoeliger op dit stuk met het voortschrijden der jaren - dat zou die passage X beurtelings pornografie zijn en weer niet. Hoe zit dat? Tja, hoe zit dat? Mijn lastige vriend heeft hier het vraagstuk zeer zuiver gesteld, geheel blootgelegd zou men moeten zeggen om in de sfeer van het onderwerp te blijven. Of iets onder pornografie moet worden gerekend zou dus tevens afhankelijk zijn van de psychische staat waarin de lezer verkeert. En daarmee zou het tevens onmogelijk vallen een afdoende kenschets op te stellen, wijl twee ongelijksoortige grootheden onvergelijkbaar zijn. De intentie van de schrijver om te schrijven is de ene grootheid, het verlangen van de lezer om het geschrevene in zich op te nemen de andere. De schrijver construeert een beeld, de lezer reconstrueert het. Slechts in de aparte gevallen waarin het schaamtegevoel van alle denkbare lezers gekwetst zou worden door een bepaalde passage zou men eigenlijk, volgens mijn laatste definitie, van pornografie kunnen spreken. En als er dan nog ergens op een van de twee halfronden een smeerpijper gevonden werd wiens schaamtegevoel door zoiets gortigs nog niet eens gekwetst was, ontliep de schrijver nog net op het nippertje de schandaanduiding, een pornograaf te zijn. Ook al had het betreffende werk duizenden mensen morele schade aangedaan.

Ik zag dus wel in dat het zeer moeilijk is pornografie te definiëren. Maar, zei ik tot mijn lastige vriend, denk nu niet dat ik bleu ben geworden. Ik geef toe geen passende definitie te weten, maar mijn inzichten omtrent pornografie veranderen er geen grein door. De definitie van water kan voor een geleerde heel nuttig zijn: voor't geval hij te water raakt is het voor de geleerde nuttiger dat hij door iemand wordt gered die goed kan zwemmen, dan dat hij - even voor hij verdrinkt - van een confrater in de wetenschap zich de definitie van water hoort toeroepen. De taak van de zwemmer lijkt mij ook menselijker. En deze taak neem ik enige ogenblikken over. U en ik, we weten wel wat water is, we weten dat we niet in een oceaan moeten vallen, we weten dat we geen kokend water moeten drinken, dat icewater, waterzucht, kou op het water en een waterhoofd narigheden zijn en evengoed weten u en ik - ook zonder definitie wel - wat pornografie zo om-en-nabij is. Of ieder tevens inziet dat pornografie een volkspest is, betwijfel ik. Vandaar deze notities over vuilschrijverij.

Ik ga uit van de eenvoudige zekerheid dat de kuisheid een deugd is die waard is bevorderd te worden, zowel voor afzonderlijke personen als voor de samenleving. Zij die dit betwisten, deden beter deze notities niet verder te

[p. 41]

lezen. Ter bewaring van deze eerbaarheid beschikken wij in onze jeugd over de schaamte. Uit de schaamte als primitiefen natuurlijk gevoel ontwikkelt zich door de jaren het bewuste welvoeglijkheidsbegrip dat het verstandelijk verlengstuk van de natuurlijke schaamte kan worden genoemd. De herinnering aan de natuurlijke schaamte en de aanwezigheid van zijn welvoeglijkheidsbegrip pantseren de volwassene tegen de onkuisheid en geven hem in hoe hij de eerbaarheid bij zijn kinderen behoort te beschermen.

Bijeen genomen blijkt dus dat in het algemeen de kuisheid als een begerenswaardige staat wordt beschouwd. Niemand staat graag voor zedeloos te boek. Nu weet ieder dat de onkuisheid een overwinning van onze fysieke lustgevoelens op het zedelijk inzicht is en het blijft om 't even of dit zedelijk inzicht op godsdienstige gronden steunt, dan wel op ons natuurlijk ingeschapen begrip van goed en kwaad. Het fysiek lustgevoel kan ons inderdaad overweldigen zonder dat er een proces aan is voorafgegaan van weerloos-making van het zedelijk inzicht. Maar veelvuldig komt dit niet voor. De gewone volgorde is dat eerst de rem wordt losgegooid en dat het dan bergafwaarts gaat. Een psychische inwerking gaat dus als regel de onkuisheid vooraf Die psychische inwerking kan op oneindig veelvuldige wijzen ons benaderen, psychiaters kunnen u dat vertellen, ik moet me evenwel hier slechts bezig houden met de literatuur als gevaarfactor in dezen.

Ik meen namelijk dat de literatuur veel kan bijdragen aan onze psychische staat, ten goede zowel als ten verderve. De meesten die dit wel in het algemeen zullen beamen, zullen toch direct de restrictie maken: dat kan opgaan voor anderen, persoonlijk kan de literatuur mij aldus-bedoeld niet beïnvloeden. Ik meen echter dat bescheidenheid en behoedzaamheid in dit opzicht een ieder past. Mij zei eens een oud vroom man van onkreukbare reputatie: ik ben niet geheel immuun voor de verkeerde invloed die van het geschreven woord kan uitgaan. Dat heb ik ontdekt toen ik nog tijdschriftredacteur was. Ik las toen zeer veel perfide stukken en tenslotte raakte ik in een toestand dat ik er mij over ging verheugen als een stuk wat minder perfide was; daarin zag ik tenminste een vooruitgang op al het overige. Maar tegelijkertijd sleten mijn normen af. Natuurlijk kwam ik eerst tot dit inzicht toen ik door verandering van functie afstand kon nemen.

Eén eigenaardig staal van mentale beïnvloeding door de literatuur zal ik u aantonen. Welk standpunt men ook inneemt tegenover de echtscheiding, een ieder zal willen toegeven dat zij niet het wezenlijke doel van het huwelijk is. Een geslaagd huwelijksleven zal dus geprefereerd worden boven een geslaagde scheiding. Wijl de echtscheiding niet het doel des huwelijks kan zijn, moet noodwendig het veelvuldig voorkomen van echtscheidingen als een verwording van het huwelijksleven gezien worden. Laten we een kat een kat noemen en rustig erkennen dat onafgeremd lustgevoel in vele gevallen de oorzaak der echtscheiding was. Er is dus wel degelijk relatie tussen onkuisheid en het toenemen der echtscheidingen.

Nu leert de statistiek dat de echtscheidingsgewoonte die wij thans als een epidemie doormaken, praktisch aanvang vond in het begin onzer eeuw. Van dezelfde tijd ongeveer dateert de driehoeksroman en het driehoeksthema op het toneel. Men kan natuurlijk zeggen dat dus blijkbaar de auteurs en de dramaturgen een profetische blik op de tijdgeest gehad hebben, maar er zit veel ongerijmds in deze uitspraak. Veel aannemelijker is het, en ik bepaal mij daartoe, vast te stellen dat de literatuur en het toneel der laatste veertig jaren de geesten zodanig hebben beïnvloed dat echtscheiding als een gewoon en fashionable verschijnsel kon worden geaccepteerd. Zelfs in die gevallen waarin aan de kinderen veel bitter leed werd berokkend, ook in de gevallen waarin een heldhaftiger gedrag der echtelieden geleid zou hebben tot een vernieuwd huwelijksgeluk nadat de gebleken controversen uitgewoed geweest zouden zijn. Veel geluk is de geduldigen en de dulders gegeven, weten tal van echtelieden die de donkere periode van hun huwelijk moedig wisten te verduren. Anderen echter, gekomen binnen de sfeer van toch-eigenlijk-maatschappelijk-wel-tolerabele echtscheiding, dankten er hartelijk voor dit tijdelijke offer met inzet van hun eigen lustgevoelens te brengen; zij leefden volgens het geijkte literaire en dramatische recept, zij sprongen opzij.

Nu ben ik niet zo primitief om te veronderstellen dat lezeressen van morbide literatuur over moedeloze lustvrouwtjes die zich regelmatig bedwelmen, allen naar de apotheek rennen om cocaïne te bemachtigen. Zo simpel en rechtstreeks is de beïnvloeding weer niet.

[p. 42]

Ook geloof ik niet dat de lecteurs van het kledderige Mijnheer Vissers Hellevaart van Simon Vestdijk erg veel respect voor deze Visser - ten onrechte als heer aangeduid - zullen hebben bekomen. Of dat er dienstmeisjes zijn die zich aangetrokken zullen voelen tot het muffe liefdesleven van Else Bõhler dat dezelfde Vestdijk te boek stelde. Zelfs zullen studenten met zelfrespect niet graag de minnaar Roodenhuis van dit wee keukenmeisje willen zijn geweest. Al is er dan in deze twee klaarblijkelijke gevallen van pornografie weinig aanleiding tot directe navolging, er dreigt wel iets anders.

De lezing van zodanig Schund kan, zeker bij jeugdige lezers en lezeressen, het natuurlijk schaamtegevoel op abrupte wijze in 't ongerede brengen. Aldus kan toch de aanleiding gegeven zijn tot latere desorganisatie van het moreel willen. Het heeft mij daarom ook diep gegriefd dat aan deze auteur door de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, zij het voor een minder walmend boek, de jaarlijkse aanmoedigingsprijs werd verstrekt. Hoe jolig modern deze stokoude oudtante zich plotseling wenst te gedragen om en vogue te blijven, zij hoeft toch niet tot het andere uiterste over te slaan en de pornografie gaan aanmoedigen. Er was ook nog een andere reden voor haar geweest. Vestdijk Vestdijk laten, en hoewel die reden hier weinig ter zake doet, vermeld ik haar terloops even.

Beschrijvingen van erotische verwikkelingen boeien ons nu eenmaal meer dan de beschrijving van verheven zielsconflicten. Het leven van de cocotte is uiterlijk kleuriger dan dat van de heilige. Doch ondanks deze ‘voorgift’ boeien de vieze relazen van Vestdijks zeer vieze personages in 't geheel niet. Zijn talent moet dus wel zeer beperkt zijn. Want ware het een schrijver van formaat, zijn troebele verbeeldingen zouden verslonden worden.

De invloed die de lectuur van deze walgingwekkende levensrelazen op het morele weerstandvermogen van de lezer hebben kan, moet men niet onderschatten. Niet alleen op sensitieve naturen kan zodanige lectuur diep deprimerend en verwarrend inwerken, ook op normale jonge mensen in de jaren van hun innerlijke vorming. En nu weet ik wel dat niet uit iedere dergelijke verwarring een geknikt leven ontstaat, maar er is toch kans op dat er een ruïne wordt aangericht. En ik beschouw het als een onverantwoordelijke daad, zo te schrijven dat zielen er door in 't ongerede kunnen geraken.

Bovendien acht ik dit een onbetamelijke bezigheid. Wie het in uw of mijn huis wagen zou de erotische intimiteiten van zeer kaduke lieden haarfijn te vertellen, werd natuurlijk als zijnde een vuilbek ter deure verwezen. Ik zou dit zelfs uit respect voor de moeder mijner kinderen hardhandig doen. Maar volkomen dezelfde viesheid, evenwel in behoorlijke lettertekentjes opgediend en voorzien van een pompeus linnen band, zou binnen de muren mogen komen waar ik mijn jonge kinderen zie opgroeien tot - naar ik hoop - waardige kuise mannen en vrouwen?

Ba neen, de bedorven kledder van mijnheer Visser blijve in de annalen van een psychopatenasyl, de weeë lustigheden van Elsje met haar slappedanige student moge een sexuoloog interesseren als vakstudie, ik ruik niet graag de geur van een ongelucht alkoof En er is iets dwaas onredelijks in dat men de schrijver toelaten zou zich te uiten op een perfide wijze die de bezoeker niet is toegestaan. Wat onzedig is, blijft het, ook al heet de viezigheid eufemistisch literatuur-van-de-dag.

Acht mij niet aangestoken door hypocrisie, braafheidsvertoon. Het is er verre van. Terdege weet ik - en mijn eigen verhalen zijn daar getuigenis van - dat het eeuwig spel der sexen niet alleen machtig bekoorlijk is, doch dat het als letterkundig onderwerp niet te vermijden is. Telkens echter, als de gang van een verhaal mij noopt dit bekoorlijk spel te beschrijven, bevangt mij een zekere schroom. Het verantwoordelijkheidsgevoel dat ik hierboven schetste is mij een tweede natuur geworden; ik zou niet zedeschennend schrijven kunnen. En het is toch normaal dat ik bij de beschrijving van erotiek door deze schroom word bevangen, tevens abnormaal zo dit niet zo ware, want het spel der gelieven is immers zo teder intiem van aard, het vordert uit de aard geserreerde beschouwing.

Hier zij althans vastgesteld dat iedere beschrijving van erotische situaties die bij de lezer de overtuiging vestigt dat de schrijver al schrijvende zelf meegesleept werd door een erotische roes, walging verwekt.

Zomin ik mij ooit in familiekring verlustigen zal in zinnenbenevelende situaties, doe ik dat in mijn boeken. Mijn sujetten, al bestaan zij niet voor de burgerlijke stand, hebben er recht op dat ik over hen schrijf in eerbiediging van het bij hen veronderstelde normale kuisheidsgevoel. Mijn lezers mogen ditzelfde van mij

[p. 43]

vorderen en trouwens van iedere schrijver. Ziedaar, de origine van mijn schroom.

Toch ga ik de erotische conflicten geenszins uit de weg, het is trouwens niet nodig. Wel weet ik dat ik daarbij bots tegen de oogverdraaiers die bezeten zijn door de aanstellerige manie, in iedere uitbeelding van het sexuele conflict pornografie te zien, maar zulke lieden zijn onrechtvaardig en dom tegelijk. Deze doordravers redeneren al juist als de verdedigers van de Vestdijkse pornografie. Natuurlijk is er wel iemand te vinden die dag aan dag klieder lezen kan van het gehalte van Mijnheer Visser zonder dat hij moreel derailleert. En even natuurlijk woont er wel ergens in het Nederlandse taalgebied een sensueel wezentje dat subiet in de armen van een bordeelhoudster valt als zij het verheven relaas van een kuis beschreven liefde leest. Maar niet naar deze twee uitersten kan en hoeft de schrijver zich te richten; hij mag zolang hij de erotiek op waardige wijze uitbeeldt, rustig aannemen dat het sensuele meisje ook wel ter bestemder plaatse zou zijn terechtgekomen als ze op andere wijze met het leven had kennis gemaakt. Er zal ergens in een gekkenhuis wel een mens in een dwangbuis zitten die razend wordt als hij het woord koekepan leest.

Geen schrijver hoeft er zich van te weerhouden dat woord neer te schrijven als 't in zijn kraam te pas komt. En het is een dwanggedachte van de lijders aan pruderieexces, in ieder gewisseld kusje dat beschreven wordt, pornografie ten voeten uit te zien. Hoe maltentig zulke lieden zich somtijds aanstellen moge blijken uit het feit dat een bekend Nederlands hoogwaardigheidsbekleder eens met inzet van zijn gehele ambtswaardigheid verklaard heeft dat mijn roman Het Wassende Water tot de pornografie behoorde. Desondanks is deze pornografie leerstof op tal van middelbare scholen. Evenvoudige leraren bleken nuchterder te zijn dan die bange hoge functionaris.

De schroom die ik hierboven beschreef wordt nog immer gevoed door een herinnering uit mijn jeugd. De scherpzinnige lezer vat het al: ik bedoel hoe ik zelf als jong mens voor het eerst een sexueel gegeven in de literatuur onderging.

Ik was nog zeer jong. Mijn vader had zijn boeken weggesloten in een eiken kist met een slot er op. Dat slot was niet zo solide als mijn leesverlangen heftig was, dus kreeg ik het open. Als gevolg van dit geslaagde inbrekerswerk sluit ik mijn boeken voor mijn opgroeiende kinderen thans niet af Maar ik zal hier geen pedagogische verhandeling gaat houden.

Ik vond Tolstoi's Opstandingen las het met furie. Hoe reageerde het kind dat ik was nu op de verleiding van Katharina die in haar grove hemd triomfantelijk naar de kamer van de jonge man werd gedragen? Ik was heftig bewogen en dit sexueel motief zweepte mijn verlangen fel op. Doch toen ik verder las en ik de tragiek van Katharina leerde kennen, die het gevolg was van haar kinderlijk-lieve overgave, groeide deernis in mij voor het gevallen vrouwtje. Ik weet nog goed hoe ik toen een jonge vrouw aanzag waarvan ik zonder aanleiding veronderstelde dat ze wel van dezelfde innerlijke makelij zou zijn als Katharina. Arme meid, dacht ik, als jij maar nooit zulk een ikzuchtig man ontmoet. En verder overwoog ik zowaar: zou jij ook zo'n ruw hemd dragen? Ik had het meisje wel willen waarschuwen zo ik gedurfd had.

Men ziet het (hoewel ik blijkbaar rijkelijk jong was geweest om dit tendenz-boek te kunnen lezen), ik doorstond de proef goed. Het sexuele gegeven staalde mijn verantwoordelijkheidsgevoel, werkte gunstig in op de natuurlijke ridderlijkheid die in een knaap aanwezig is. Het gegeven had mij heftig door elkaar geschud, misschien heb ik er wel uren door beleefd die gevaarlijk voor mijn kuisheid hadden kunnen worden, maar het eindresultaat was zielkundig opbouwend. Ik geloof dan ook dat ouders en opvoeders niet te schichtig moeten staan tegenover een dergelijk experiment. Als in het grootwordend kind niet blijkbaar een ziekelijksexuele aanleg aanwezig is, kan het dunkt mij een fikse dosis sexuele conflicten doorstaan. En als die conflicten nobel gericht zijn, zo zullen ze kunnen bijdragen tot het respect dat de andere sexe toegedragen behoort te worden.

Laat mijn slotsom deze zijn: het is een zegen voor een volk als de omgang der sexen van fierheid en onderling respect getuigt, tevens verheven gericht is op het wederzijdse geluk. Het is tevens een zegen voor een volk zo zijn literatuur van deze fiere liefde onder mensen een waardige afspiegeling is. Laat ons de verrottings - producten overlaten aan de cloaak waarin ze behoren af te vloeien. Ten respecte van onszelf en tot het geestelijk welzijn van onze kinderen kome geen pornografie in onze woning. (Nadruk verboden)

Eerder gepubliceerd in De Javabode, zaterdag 11 november 1939, 88e Jaargang - Derde blad - 9 onder de kop Literaire kroniek: De erotiek in onze letteren