Vestdijk-jaarboek. Jaargang 1998

Het oog van de meester. Vestdijk als recensent

[p. 7]

Voorwoord

Dit derde Vestdijk-jaarboek bestaat, zoals zovele teksten van de Meester zelf, uit drie delen, respectievelijk ‘Herinneringen’, ‘Reacties’ en ‘Relaties’ genaamd. Het deel ‘Reacties’ vormt het centrum van het boek. Het gaat hier om stukken van auteurs, wier - uiteraard vroege - werk destijds door Simon Vestdijk is gerecenseerd en die nu trachten te reconstrueren hoe zij de kritiek(en) in kwestie hebben ervaren. Vragen als ‘Wat heeft de recensie van eertijds voor mijn verdere werk betekend’ of ‘Wat heeft Vestdijk gezien wat andere critici hebben laten liggen’ komen diverse malen aan de orde. De gehele exercitie was een idee van redactielid Gerben Wynia; vandaar dat diens naam in enkele reacties voorkomt en in een enkel geval het antwoord de vorm heeft aangenomen van een aan hem persoonlijk gerichte brief.

In de antwoorden valt wel een lijn te ontdekken. Als we van de reactie van Hella S. Haasse afzien (van haar is de bedoelde brief, waarin zij duidelijk laat blijken Vestdijks tamelijk negatieve beoordeling van haar volumineuze historische roman Het woud der verwachting onjuist te achten, weerlegd door de tijd), bestaat er een ‘schuchtere communis opinio’ dat Vestdijk de sterke en eventuele zwakkere kanten van het besproken werk scherp heeft gezien. Soms evenwel wilde hij zo diep peilen dat aan een oppervlakkige, maar wel bedoelde betekenis voorbij werd gegaan: vooral de reactie van Barnard/Van der Graft geeft daarvan een vermakelijk, Vestdijks neiging tot hyperinterpretatie uitstekend typerend, voorbeeld. Van instemming achteraf met Vestdijks tamelijk kritische houding getuigt de bijdrage van Theun de Vries, die ook zelf geen hoge dunk meer heeft van zijn poëzie. Niet alle nog in leven zijnde auteurs die zijn aangezocht, hebben op Wynia's verzoek om een reactie op een of meer kritieken van Vestdijk op hun werk in positieve zin gereageerd. Gerard Reve wilde geen medewerking aan dit jaarboek verlenen. Dat is natuurlijk te betreuren: zijn vroege werk is door Vestdijk niet alleen met instemming besproken, maar ook zo deskundig en met prospectief inzicht in de ontwikkeling van diens talent, dat de relatief uitvoerige recensies van Vestdijk van De avonden en Werther Nieland als mijlpalen gelden in de Reve-forschung; het zou interessant kunnen zijn om de Volksschrijver dáárover te horen. Maar kennelijk is hij nog zo gebelgd door Vestdijks afwijzing van de brievenboeken uit de jaren zestig,

[p. 8]

dat hij het maar gelaten heeft bij venijnige passages in zijn fictionele werk. De redactie heeft een van de bekendste Reve-specialisten, Vincent Hunink, bereid gevonden de verhouding tussen beide ‘kampioenen’, zo verwant in hun gebruik van de ironie, uit de doeken te doen. Het is niet zo'n verheffende, wel een leerzame geschiedenis - en het procédé van het dubbelportret bleek ook verder bruikbaar...

Het lag voor de hand om een dergelijk stuk op te nemen over de relatie tussen Vestdijk en Bordewijk. Zoals Hans Anten, door ons vanwege zijn belangrijke Bordewijk-publicaties tot medewerking uitgenodigd, zijn beschouwing begint, werden beiden, vooral om hun fictioneel proza, vaak met elkaar in verband gebracht. Zij hebben ook vrij veel over elkaar geschreven in krant en tijdschrift en het is misschien wel aardig er hier nog eens nadrukkelijk op te wijzen dat het Bordewijk is geweest die als eerste de poëzie van Vestdijk heel hoog stelde, nog hoger dan zijn van kwaliteit wisselend proza - hij liep daarmee vooruit op een visie die pas in de jaren tachtig en negentig met name door Tom van Deel is uitgedragen. Hoe het ook zij, Antens heldere stuk maakt twee dingen duidelijk: ten eerste dat de beide auteurs groot respect voor elkaars oeuvre toonden; ten tweede dat dat een uitputtende beschrijving van hun relatie, waarbij ook beider poëtica's aan bod moeten komen, de diepgang en omvang van een dissertatie zal vergen.

Misschien dat dit ook het geval is met betrekking tot de relatie Vestdijk vs. W.F. Hermans. In zijn artikel voor dit jaarboek concentreert Gerard Raat zich vooral op de inderdaad nogal in het oog lopende verschillen tussen beiden. Maar wie denkt aan het tumult dat Vestdijk met zijn eerste openhartige romans in de jaren dertig en Hermans met de zijne in de jaren veertig-vijftig teweegbrachten (Raat stipt dit ook aan), heeft misschien een basis voor nader onderzoek naar overeenkomsten tussen hun ‘visie op het leven’, hun wereldbeeld en de eventuele invloed daarvan op hun lezerspubliek.

Daar staat tegenover dat over Vestdijk en Anna Blaman (die aan het eind van de jaren veertig met haar Eenzaam avontuur een ware literaire rel ontketende) door Aad Meinderts, thans de propagandist bij uitstek van haar werk, in zijn bijdrage aan de afdeling ‘Relaties’ wel het belangrijkste lijkt gezegd. Dat komt niet omdat Vestdijks kritieken op de novellen en romans van Blaman weinig te betekenen zouden hebben - ze zijn juist baanbrekend geweest en hebben Blamans acceptatie bepaald ‘niet tegengewerkt’ - maar omdat in het veelstemmige koor van Vestdijk-critici de stem van Blaman nauwelijks te horen valt.

Er zijn duidelijk raakpunten tussen enkele ‘fantastische’ romans

[p. 9]

van Vestdijk en de stroming van het ‘magisch realisme’, in ons taalgebied vooral vertegenwoordigd door de Vlaamse Dioskuren Johan Daisne en Hubert Lampo. Over de relatie tussen de Gentse duivelskunstenaar en de Nederlandse bestond al een artikel (VK 79 [1993], 49-58), over Lampo en Vestdijk had eerstgenoemde zelf kunnen schrijven. Omdat ondanks herhaald aandringen taal noch teken van Lampo werd vernomen, heeft zijn landgenoot Bert Vanheste de honneurs waargenomen: we zijn blij met zijn gedegen werkstuk, dat bovendien enkele ongebundelde publicaties van Vestdijk aan de vergetelheid heeft ontrukt.

Nog drie artikelen compareren in de afdeling ‘Relaties’, alle gewijd aan dichters. Jan van der Vegt belicht de contacten tussen Vestdijk en Hendrik de Vries, die zo aardig met elkaar konden polemiseren over poëzie-technische vraagstukken. Van der Vegt baseert zich voor zijn schets op brieven van De Vries (die van Vestdijk aan de Groningse bard zijn niet bewaard gebleven), waaruit het ronduit hilarische gegeven tevoorschijn komt dat deze Vestdijk ter ontspanning het nemen van vlieglessen heeft aanbevolen! Geen wonder dat de auteur nog veel open moet laten in zijn portret van deze epistolaire vriendschap. Ten slotte komen Vasalis en Ida Gerhardt aan bod. Wat zij beiden van Vestdijk dachten, is niet of nauwelijks bekend, van een dubbelportret kan dus in beide gevallen geen sprake zijn. Vestdijks recensies over de poëzie (of althans een deel daarvan) van deze dichteressen zijn zo belangrijk gebleken, dat een nadere analyse ervan in dit jaarboek niet mocht ontbreken. Met de ter zake deskundige bijdragen van respectievelijk Maaike Meijer en Mieke Koenen kunnen we dan ook zeer ingenomen zijn. Terzijde zij opgemerkt dat aan dubbelportretten van Vestdijk en zijn Forum-broeders al heel wat is gedaan, maar dat in dit perspectief nog schrijvers aan de orde kunnen komen als Rein Blijstra, Cola Debrot, H.A. Gomperts, A. Marja en Victor van Vriesland.

Voorts is er de rubriek ‘Herinneringen’. Daarvoor hebben wij een aantal schrijvers en journalisten gevraagd een indruk te geven van hun persoonlijke contacten met Vestdijk. De drie stukken tezamen vormen één genuanceerd portret. Bibeb beschrijft, behalve haar eigen verwarde gevoelens voor haar geliefde auteur, op karakteristieke wijze Vestdijks uitzonderlijke gespannenheid en gespletenheid en, nauw daarmee verbonden, zijn nogal agressieve humor. Max Nord tekent Vestdijk als criticus: Nord hielp hem aan een baan bij Het Parool en stuurde hem buitenlandse en Nederlandse boeken, waaraan we zoveel voortreffelijke recensies te danken hebben. En passant ontwikkelt Nord een ‘rokerstypologie’, daarmee in de voetsporen van Vestdijk zelf tredend, die ver-

[p. 10]

zot was op literaire en psychologische typen. Willem Brakman vult deze stukken mooi aan door een blik te geven op Vestdijk in de huiselijke kring. In al zijn kortheid getuigt Brakmans portretje van een haarscherpe en niet van humor gespeende blik op het fenomeen Vestdijk. Omdat deze rubriek van memoires van de lezer het minst voorkennis vereist, hebben we er dit derde jaarboek mee geopend.

De redactie