Vestdijk-jaarboek. Jaargang 1997

Simon Vestdijk: De schrijver als lezer

[p. 7]

Voorwoord

Schrijvers lezen anders dan lezers. Zij lezen in functie van hun schrijven. Wat zij lezen, beïnvloedt hun schrijven. De negentiende eeuw was het hoogtepunt in de studie van literaire continuïteit, die als ‘invloedstudie’ bekend is geworden, en waarvan het einddoel altijd het vaststellen van het effect van de ene op de andere schrijver was. Meestal ging men daarbij stilzwijgend uit van de idee dat de literatuurgeschiedenis een doorgaande lijn volgde, waarin de principes van causaliteit en van reactie doorslaggevend waren. Want ook de reactie droeg bij aan de continuïteit die de literatuurhistorici zochten. Schrijvers lazen, bij wijze van spreken, om de continuïteit van de literaire ontwikkeling te verzekeren.

Tegenwoordig zien wij de literatuurgeschiedenis als een ingewikkelder structuur. De vooral in de laatste decennia zeer levendig geworden belangstelling voor intertekstualiteit - een nieuwe naam voor een oud verschijnsel - heeft ons ervan doordrongen dat schrijvers hun teksten weven uit de schering en inslag van wat zij lazen. En dat doen zij meestal onbewust, dat wil zeggen: zonder precies te weten hoe het gelezene een rol speelt bij hun schrijven, of zelfs, dát zulks het geval is. De schrijvers van de moderne tijd weten het meestal wél, en zetten de intertekstualiteit bewust in als schrijfstrategie. James Joyce is een voorbeeld, of Vladimir Nabokov. Meer dan op het eerste gezicht lijkt, is daaraan de strategie verwant van een auteur als Harry Mulisch, die weloverwogen geen collega's leest, wellicht uit angst voor de interferentie van het gelezene met wat hij schrijven wil; misschien ook omdat hij weet dat alles wat hij voor zijn schrijven nodig heeft, al gelezen is; door hemzelf, of door zijn lezers. Want ook de rol van de lezer in de literatuurgeschiedenis is een andere geworden. De strategie van de intertekstualiteit doet altijd een beroep op de activiteit van de lezer. Hij is in de te schrijven tekst aanwezig, met al wat hij gelezen heeft. De lezer wordt zo tot een functie van de tekst, en lezen tot een functie van schrijven.

Vestdijk lijkt vanuit dit perspectief overigens niet tot de ‘modernen’ te behoren. Afgezien van een paar experimenten, heeft hij vooral romans geschreven die de negentiende-eeuwse traditie van het psychologisch-

[p. 8]

realisme in aangepaste vorm voortzetten. De intertekstualiteit is bij hem bijna principieel niet tot een bewust gekozen vormstrategie geworden; zijn afwijzing van James Joyce spreekt wat dat betreft boekdelen. Hetzelfde geldt voor zijn poëzie: de bewust gekozen ‘autoreflexiviteit’ van de modernisten ontbreekt daarin.

Niettemin heeft het vele dat hij las duidelijke sporen in zijn werk nagelaten. De Vestdijkkroniek heeft onlangs een drietal nummers (80, 81 en 82) geheel of gedeeltelijk gewijd aan het onderwerp ‘Vestdijk en de anderen’. Vestdijk was een verwoed lezer en boekbespreker, en al was de invloed van bijvoorbeeld Proust op zijn werk al diverse malen onderzocht, er waren nog genoeg gevallen van beïnvloeding door andere auteurs over om die themanummers te vullen. Maar ook daarna bleek nog een aantal verwantschappen tussen Vestdijk en andere schrijvers niet of nauwelijks in kaart gebracht; genoeg in elk geval om het tweede jaarboek daaraan te wijden. Het is voor de redactie van het Vestdijkjaarboek 1997 ietwat verrassend vast te kunnen stellen dat ook in de Vestdijkstudie de nieuwe inzichten op het gebied van de invloedstudie duidelijk zijn doorgedrongen.

Een literatuurwetenschappelijke studie die ons geleerd heeft anders te gaan denken over de literatuurgeschiedenis was Harold Blooms The Anxiety of Influence uit 1973. De bijdrage van J.H. de Roder brengt dit boek verderop expliciet ter sprake. Wat Bloom onder andere duidelijk maakt, is dat beïnvloeding vaak werkt via ‘misreadings’; via al dan niet onbewuste misverstanden tussen de schrijver en wat hij leest, waarbij de schrijver de misverstanden creatief inzet bij het schrijven van zijn eigen werk. Ten aanzien van Vestdijks essayistisch werk is dit al vaker opgemerkt: in hoge mate schreef Vestdijk zijn grote opstellen over Emily Dickinson en R.M. Rilke, bijvoorbeeld, om zijn eigen dichterschap te ontdekken. De vraag in hoeverre de essays recht doen aan de behandelde auteurs is dan van minder belang dan het feit dat zowel begrip als wanbegrip bij Vestdijk tot creatieve winst hebben geleid. Ook een ‘blindness’ kan dan tot ‘insight’ voeren, om met Paul de Man te spreken. Dit jaarboek bevat hiervan een aantal sprekende voorbeelden en laat zelfs zien hoe wat voor de ene contribuant een ‘blindness’ is, voor de andere een ‘insight’ vertegenwoordigt. En dat geldt niet alleen voor Vestdijks grote essays, maar ook voor kleinere stukken, zoals boekbesprekingen, waarin hij zich met auteurs die hem fascineerden, bezighield.

[p. 9]

Bij de selectie van de ‘anderen’ die in dit jaarboek ter sprake komen, heeft de redactie zich vooral laten leiden door de vraag welke door Vestdijk bewonderde en ook thans nog als belangrijk beschouwde schrijvers niet eerder op deze wijze aan de orde waren gesteld. Dat wil dus zeggen: met de specifieke vraag in gedachten hoe de lectuur van deze auteurs de schrijver Vestdijk gestalte heeft doen krijgen. Het aldus ontstane geheel geeft overigens geen representatief beeld van wat Vestdijk las. Veel daarvan is van voorbijgaand belang gebleken, zoals een blik in de inhoudsopgave van Muiterij tegen het etmaal meteen laat zien. Vestdijk had, als recensent, immers te bespreken wat zich aandiende en veel daarvan heeft de tand des tijds niet doorstaan. Wat de redactie voor ogen stond, was de creatieve ontmoetingen te belichten die Vestdijk zocht met belangrijke buitenlandse auteurs. Dat hij daarbij meer dan eens tot originele en vernieuwende inzichten wist te komen (het geval van William Faulkner spreekt in dit opzicht duidelijke taal) is volgens de redactie een van de opmerkelijke bevindingen van dit jaarboek. Verder werd duidelijk dat Vestdijk las als schrijver, als artiest, en dat hij, ook als hij las op een wijze of met een intentie die van ‘blindheid’ getuigt, daaruit dikwijls artistieke munt wist te slaan.

Een aantal van de boekbesprekingen die in de verschillende bijdragen ter sprake komen, wordt hier voor het eerst herdrukt in een aparte bijlage. Hier is de originele spelling aangehouden.

Namens de redactie W. Bronzwaer