Vestdijk-jaarboek. Jaargang 1996

De geschiedenis van een talent

[p. 7]

Voorwoord

Eind 1995 verscheen nummer 88-89 van de Vestdijkkroniek. Het was het laatste nummer. Waarom? Deugde het blad ineens niet meer? Zag de Vestdijkkring de noodzaak van een eigen tijdschrift niet langer in? Geenszins. De Vestdijkkroniek kon immers bogen op een lange en fraaie staat van dienst. In 1972 werd de Vestdijkkring opgericht, vanaf 1973 bestond de Kroniek. In de beginjaren nog bekostigd uit verenigingsgelden, maar al vrij snel mocht de vereniging aanspraak maken - omdat het om een kwalitatief goed tijdschrift ging én, uiteraard, om een auteur wiens literair (historisch) belang buiten kijf is - op subsidiegelden van overheidswege. Genoemde subsidie - eerst rechtstreeks verkregen via het departement van het toenmalige wvc (na positieve adviezen van de afdeling Letteren van de Raad voor de Kunst), vervolgens via het Nederlands Literair Produktie- en Vertalingenfonds - werd met ingang van 1 januari 1996 stopgezet, uitdrukkelijk niet op grond van inhoudelijkkwalitatieve bezwaren. Waarom dan toch het laatste nummer?

Schuldig aan de opheffing van de Kroniek is in elk geval níet de Vestdijkkring. Wie dan wel? Max Nord verwoordde het zo in dat laatste nummer: ‘[Schuldig] is de minister van Cultuur die met behulp van een commissie bepaalde dat literaire tijdschriften die aan één schrijver gewijd zijn, met ingang van 1996 geen subsidie meer zullen krijgen. Bestuur van de kring en redactie van de Kroniek hebben niets nagelaten om ontheffing van die bepaling te verkrijgen. Vergeefs dus, en treurig. Treurig omdat de figuur van Simon Vestdijk onvoldoende verankerd is in Nederland om de uitgave van een aan zo'n groot schrijver gewijd tijdschrift mogelijk te maken.’ Beter dan Nord kan de redactie van het voorliggende jaarboek haar treurnis niet formuleren.

De Vestdijkkring was derhalve gedwongen een andere financiële weg in te slaan. Bestuur en redactie van de Vestdijkkroniek besloten in plaats van vier Kronieken een Vestdijk-jaarboek te laten verschijnen. Onderzoek leverde de zekerheid op dat daarvoor de financiële mogelijkheden er wél zijn. Hier past uiteraard een woord van dank aan het Willem Kloos-fonds voor zijn subsidie als bijdrage aan de totstandkoming van dit jaarboek.

In de vijfentwintig jaar na zijn dood is Vestdijks imposante oeuvre op velerlei wijze belicht in de Vestdijkkroniek. Deze traditie zal het Vest-

[p. 8]

dijk-jaarboek voortzetten. Drie oud-leden van de redactie van de Vestdijkkroniek, Harry Bekkering, Rudi van der Paardt en Ger Verrips, vormen de redactie van het jaarboek, dus continuïteit is gewaarborgd. Als rode lijn door dit eerste jaarboek heen heeft deze redactie gekozen voor de blijvende actualiteit van Simon Vestdijk, toegespitst op de veranderende houding ten aanzien van zijn werk. In hoeverre ‘leeft’ Vestdijk nog? Niet alleen bij lezers, maar ook bij auteurs; wordt zijn werk nog hernomen, is hij nog een inspiratiebron? Is hij misschien wel steeds meer een writers' writer geworden? Verdwijnt hij, vooral voor jonge lezers, steeds meer naar de achtergrond? Kan het onderwijs een rol spelen om Vestdijk voort te laten leven? Alle genres van de duivelskunstenaar komen in dit jaarboek aan bod, de essayistiek, de poëzie en het creatieve proza. Vanzelfsprekend blijft ook de geschiedenis van de Vestdijkkroniek niet onbesproken. In de bijdrage die dit boek afsluit, wordt daaraan ruim aandacht geschonken.

De essays komen aan bod in de eerste twee opstellen. Harry Bekkering portretteert in een overzichtsartikel Vestdijk in zijn essayistische gewaad met behulp van beschouwers als Dresden, Fens, Goedegebuure en Oversteegen, die, zo bleek, in tegenstelling tot velen, recht gedaan hebben aan dit verwaarloosde aspect van zijn schrijverschap. Wim Bronzwaer kiest als uitgangspunt ‘De grootheid van Judas’, een essay uit Essays in duodecimo, de bundel waarin we Vestdijk als essayist misschien wel in zijn meest pure vorm tegenkomen. Hij verbindt Vestdijks visie met het Judasbeeld, zoals hij dat bij theologen, schriftgeleerden én andere auteurs (Borges, Abraham de Vries en Claes) waarnam en komt tot verrassende bevindingen.

Tom van Deel, groot kenner van zijn poëzie, constateert een toenemende belangstelling - met name in de Vestdijkkroniek - voor dit zo lang onbelicht gebleven gedeelte van Vestdijks oeuvre en richt zijn aandacht vervolgens op de Griekse sonnetten, die hij aan een vergelijking onderwerpt met bewaard gebleven schema's, wat tot nieuwe gezichtspunten leidt op deze bepaald niet eenvoudige poëzie.

Rob Schouten, Willem van Toorn en Maarten 't Hart zijn de auteurs die, ieder op zijn eigen toon, hun bewondering voor en hun schatplichtigheid aan Vestdijk beschrijven. In de titel van de bijdrage van Rob Schouten, ‘Gemeden maatstaf’, komt die dubbele positie tegenover het grote voorbeeld fraai samen. En ook zijn slotzin mag er in dat opzicht zijn: ‘En vooral moet ik mij nog al eens matigen in de neiging om in kritieken ieder ander literair werk met dat van Vestdijk te vergelijken, immers de literaire ontdekking uit mijn jeugd, dat waaraan je trouw

[p. 9]

blijft en dat je door schade en schande leert niet te willen imiteren of na te volgen, maar dat als een soort maatstaf in je hoofd overeind blijft.’ Willem van Toorn geeft zijn eigen leesgeschiedenis weer, van W.G. van de Hulst tot S. Vestdijk, en bewondert de laatste vooral om zijn gedurfdheid de specifiek Nederlandse realiteit, ‘het laagland van Simon Vestdijk’ in zijn woorden, dezelfde eeuwigheidsstatus en diepgang te verlenen die Nederlandse lezers normaal vinden voor de Kurfürstendamm of de Seine. Maarten 't Hart geeft zijn ambivalente houding ten opzichte van Vestdijk als leermeester aan door niet alleen diens romans als bewonderde voorbeelden in zijn beschouwing te betrekken, maar minstens zoveel aandacht te besteden aan Vestdijks beschouwingen over muziek. Ook hiertegenover blijkt zijn positie namelijk minstens zo ambivalent: ‘Neen, eerst het triviale geschetter van de heer G. Mahler heeft mij van mijn haast ziekelijke neiging om mij geheel met Vestdijk te identificeren genezen.’

In ‘Hollandse hypocrisie’ snijdt Ger Verrips het actuele thema van de verhouding Nederland-Duitsland aan. Welk Duitslandbeeld toont Vestdijk ons in Else Böhler, Pastorale 1943, Een alpenroman, De vuuraanbidders en Het genadeschot? En al is er op dit punt wellicht geen sprake van een uitgewerkt thema, de beelden die Vestdijk in deze werken trachtte op te roepen, waren in zijn tijd zeker ongebruikelijk, in meer dan één opzicht overigens.

Terecht stelt Rudi van der Paardt in zijn introductie op de kritieken van Anne Wadman vast dat het tot de topiek van de Vestdijkstudie behoort om op te merken ‘dat er zo weinig gedaan is aan de late romans van de duivelskunstenaar’. De redactie van dit jaarboek denkt in deze lacune te voorzien door een herdruk te bieden van de uitgebreide recensies van Vestdijkkenner Anne Wadman over juist die late romans, oorspronkelijk geschreven voor de Leeuwarder Courant. Ook Tini Booij betrekt in ‘De twee wegen van schuld’, een gewaagde poging tot een nieuwe indeling van Vestdijks indrukwekkende romanoeuvre, uitgebreid de latere romans in haar beschouwing.

Drie auteurs trachten een antwoord te geven op de vraag in hoeverre Vestdijk nog gelezen wordt of moet worden in het voortgezet onderwijs. J.A. Dautzenberg deed daartoe een onderzoekje in de laatste klas van het vwo. De op menige ‘Vestdijk’ alluderende slotzin van het stuk spreekt boekdelen over zijn verwachtingen voor de toekomst: ‘Zou het zo zijn dat de veranderde smaak van jongeren een voorbode is van een bredere smaakverandering? Dan gaat Vestdijk langzaam op in zijn titels: de horlogemaker die verdween en de hotelier die niet meer mee-

[p. 10]

doet, omdat ze hun laatste kans hebben gemist en het genadeschot hebben gekregen. Een bericht naar het hiernamaals, met als enige troost: heden u, morgen gij.’ In een zeer persoonlijk stuk houdt Wam de Moor, die evenmin erg hoopvol lijkt gestemd, wellicht juist daarom een vlammend pleidooi voor schrijvers als Vestdijk - vooral voor diens Terug tot Ina Damman, door hem ‘een spiegel voor het leven’ genoemd -, Van Oudshoorn en Te Gussinklo, ooit winnaar van de Anton Wachterprijs met zijn De verboden tuin, in het digitale tijdperk. De gedachte dat oud-leerlingen of oud-studenten De held van Temesa ongelezen zullen laten, of De ziener, De koperen tuin of De kellner en de levenden, en de voorkeur zullen geven aan romans, zoals ze heden ten dage voor schoolgaande jeugd bijna worden aanbevolen, omdat zij klip en klaar en bij voorkeur vluchtig seksueel avontuur bieden, is voor hem onverteerbaar. In een stuk, wat rustiger van toon, maar niet minder persoonlijk, geeft de Greve onder de Vestdijkologen, Piet Kralt, zijn visie op wat er, ondanks alle, vaak nauwelijks nog te volgen, ontwikkelingen in het (literatuur)onderwijs, toch nog te bereiken valt. Zeker, voor de meeste leerlingen hoeft Vestdijk niet, stelt hij realistisch vast, maar voegt hij daar onmiddellijk aan toe: sinds wanneer letten we bij literatuur op aantallen? Het gaat erom dat potentiële Vestdijkliefhebbers met hem kennisgemaakt hebben, ooit. Als er één plaats is, waar dat kan en naar het oordeel van de redactie misschien ook wel moet gebeuren, is het het onderwijs.

Kwamen in de bijdrage van Maarten 't Hart de muziekessays reeds ter sprake, geheel centraal komen deze te staan in ‘De wellustige luisteraar’, het opstel van J.H. de Roder. Door Vestdijks werk te verbinden met de actuele muziekessayistiek in de persoon van Elmer Schönberger herijkt De Roder als het ware Vestdijks in bepaalde kringen nog altijd omstreden activiteiten op dit terrein.

‘Kroniek van de kroniek’ luidt de titel van de laatste bijdrage aan dit jaarboek. Met gepaste, soms bijna academische afstand en toch ook weer met een grote betrokkenheid schetst Rudi van der Paardt de geschiedenis van de Vestdijkkroniek. Nu eens enkel beschrijvend, dan weer mild evaluerend geeft hij aandacht aan vrijwel alle aspecten van werk en persoon van Vestdijk, die in de loop van vijfentwintig jaar in de Vestdijkkroniek van velerlei belichting zijn voorzien: niet alleen zijn poëzie, verhalen, romans en essays, maar ook de conflicten, de polemieken en niet te vergeten de biografica. Weinig is buiten zijn gezichtsveld gebleven of het moest zijn eigen bijdrage aan de geschiedenis van diezelfde Kroniek zijn. Slaat men bijvoorbeeld het tegelijk met het laatste num-

[p. 11]

mer gepubliceerde, door Willem Huberts verzorgde register op, het auteursregister wel te verstaan, dan blijkt de onrechtvaardigheid van het verzwijgen van zijn eigen plaats in die geschiedenis. Het is daarom dat zijn mederedacteuren de gelegenheid te baat nemen twee van zijn Kroniekbijdragen in dit voorwoord speciaal te noemen: zijn fascinerende analyse van Else Böhler, ‘Mythe en metamorfose’ (Vestdijkkroniek 50) en zijn eerdere proeve van geschiedschrijving, ‘Vestdijk na de dood van Vestdijk: een overzicht van tien jaar “Nachleben”’ (Vestdijkkroniek 32).

Max Nord eindigde zijn inleiding op het laatste nummer met de woorden: ‘De Vestdijkkroniek is dood, leve het Vestdijk-jaarboek.’ Zo is het. Moge dit jaarboek het begin zijn van een lange reeks, waarin de geschiedenis van een talent, zoals de Nederlandse literatuur er maar weinig gekend heeft, steeds opnieuw geschreven zal worden.

De redactie