Vestdijkkroniek. Jaargang 1994

[p. 70]

Lopende receptie - 17
Modernisme (of meer?) in de Victor Slingeland-cyclus

Het is een opvallend verschijnsel in de secundaire literatuur over Vestdijk dat sommige delen van zijn werk heel veel, andere bijna geen aandacht hebben gekregen. Het kan gaan om genres - de grote belangstelling voor Vestdijks fictionele proza, vanaf het begin aanwezig, staat dan tegenover de relatieve veronachtzaming van zijn poëzie en zijn muziekessays - maar ook om titels binnen zo'n genre: bepaalde romans van Vestdijk, met name die uit de tweede helft van de jaren zestig, zijn nog nauwelijks verkend, terwijl de literatuur over Terug tot Ina Damman, De kellner en de levenden en De koperen tuin niet meer is te overzien. Tot het rijtje druk becommentarieerde romans behoren ook Het glinsterend pantser en, zij het in iets mindere mate, Open boek en De arme Heinrich, samen de zogenaamde ‘Symfonie van Victor Slingeland’ vormend. Over de trilogie bestaat namelijk niet alleen een tiental diepgravende artikelen, waaronder diverse in de Vestdijkkroniek gepubliceerd, maar ook in twee grote studies over het werk van Vestdijk, die van Rob Schouten en van Peter de Boer (beide uit 1988), wordt aan deze boeken ruime aandacht besteed. En dan is er nog het proefschrift van de Engelse neerlandica Jane Fenoulhet, Vestdijk's ‘Symfonie van Victor Slingeland’ (London 1976), dat overigens niet in boekvorm is verschenen. Aan dit bestand is nu een tweede monografie toegevoegd: een onder leiding van F. Bulhof vervaardigde dissertatie^1. van Birgitta Kasper - Heuermann, getiteld Selbstvergewisserung. Zur immanenten Poetik in der ‘Symfonie van Victor Slingeland’ von Simon Vestdijk, een uitgave van Peter Lang, Frankfurt am Main 1994.

In haar analyse van de cyclus concentreert de schrijfster (B.K.) zich op de poëticaliteit van de romans, dat wil zeggen: ze ziet deze niet primair, zoals de meeste recensenten deden, bepaald door een vertoog over vriendschap of de psychische gevolgen van een huidziekte (de psoriasis van Victor Slingeland), maar door een bezinning op het schrijven zelf. Daarbij komen drie voor de hand liggende aspecten in even zovele hoofdstukken aan bod: na een zeer algemene inleiding behandelt B.K. de

1. Zoals op de achterflap van Selbstvergewisserung staat te lezen, is het boek inmiddels bekroond met de Vestdijkkring-scriptieprijs 1994; voor een volwassen dissertatie een wat merkwaardige beloning.

[p. 71]

rol van het subject, in dit geval dus de schrijver; zij onderzoekt aard en structuur van het werk en, ten slotte, de rol van de lezer. Zoals dat bij Duitse proefschriften gebruikelijk is, worden deze drie aspecten bekeken vanuit eerst uitvoerig gepresenteerde moderne theoretische kaders, met hun eigen, voor buitenstaanders vaak irritante, terminologische bombast. Wie daar doorheen kan kijken, wordt beloond: Selbstvergewisserung (zoiets als ‘zelfvergewissing’, een bewust dubbelzinnige titel) is een goede studie, waarin de bestaande vakliteratuur grotendeels is verwerkt, maar die daaraan ook wel degelijk iets toevoegt. Wat de meeste aandacht trekt is een lange paragraaf ‘Struktureller Vergleich des Zyklus mit einer Symphonie’ (pp. 118 - 142), waarin B.K., voortbouwend op de scriptie van Pé Hawinkels (gepubliceerd in Vestdijkkroniek 28) en tegen de opvattingen van Rob Schouten in, een symfonische structuur in de trilogie blootlegt. Nog vernieuwender is een tweede fors uitgevallen paragraaf: ‘Rezeption und Intertextualität’ (pp. 206 - 222). Daarin schetst B.K. de betekenis van één intertekstueel element, een Faust-citaat, om duidelijk te maken hoezeer van de lezer belezenheid, gevoel voor ironie en een sterk geheugen worden gevergd. (Een bewerking van dit hoofdstuk tot tijdschriftartikel treft men in deze aflevering van de Vestdijkkroniek aan). Die geïntendeerde actieve lezersrol is één van de signalen dat we te maken hebben met modernistische teksten, die hier en daar zelfs postmodernistische kenmerken vertonen. In haar ‘Abschliessende Betrachtung’ (pp. 223 - 227) poneert de schrijfster dat de cyclus door deze facetten vooruitloopt op antimimetische teksten uit de jaren tachtig, zoals Nootebooms Een lied van schijn en wezen (1981) en Mulisch' Hoogste tijd (1985). Vestdijk was, met andere woorden, zijn tijd gewoon vooruit.

Een enkele kritische kanttekening. Dat in de cyclus de poëticale laag zeer wezenlijk is, lijkt nu, zo'n veertig jaar na verschijnen, bijna vanzelfsprekend. Doordat B.K. bijna alleen recensies aanhaalt om daaraan de beperktheid van de blik der contemporaine critici te demonstreren, krijg je de indruk dat de ‘beroepslezers’ uit de jaren vijftig niets van Vestdijks trilogie begrepen hebben. Dat is historisch gezien nogal onbillijk, maar het is zelfs heel onbeleefd tegenover critici als Willem Brandt (wiens uitstekende recensie niet in de bibliografie is opgenomen) en vooral H.A. Gomperts. Wie zíjn kritieken op de romans, opgenomen in Intenties 2 (Amsterdam 1981), nog eens naleest, zal zien hoezeer deze criticus al op het spoor zat dat B.K. nu heeft gevolgd. Bij haar poëticale uitleg van het begin van Het glinsterend pantser, waarin sprake is van een ‘vage regeringsopdracht’ aan S. om demografisch onderzoek te plegen, noemt zij

[p. 72]

wel Annie Romein-Verschoor, die wordt berispt (noot 127) omdat zij geen verklaring wist voor de introductie van de roman, maar geeft zij niet aan dat de ‘juiste verklaring’ van deze passage al bij Gomperts (op. cit., p. 51), in bijna dezelfde bewoordingen die zij gebruikt, was te vinden! Bij intertekstualiteit in secundaire literatuur is het, anders dan bij fictionele teksten, een goede gewoonte de (mogelijke) bronnen te noemen...

Rudi van der Paardt