Vestdijkkroniek. Jaargang 1994

[p. 110]

Lopende receptie - 16 Nederlandse auteurs over Kafka

Niederländische Autoren über Franz Kafka 1922-1942. Herausgegeben von Cor de Back und Niels Bokhove. Amsterdam - Atlanta, GA 1993, LXVIII en 165 pp., f70,-.

Dit mooi uitgegeven boek verscheen in de week van de Frankfurter Buchmesse 1993. Het biedt een overzicht van de Kafka-receptie in Nederland, gedurende de tijd tussen de twee wereldoorlogen. Die receptie is niet eens zo omvangrijk; in eenentwintig jaar (van 1922 tot en met 1942) verschenen tweeëndertig publikaties over Kafka, recensies meegerekend, waarvan Vestdijk er vier voor zijn rekening nam. Verder zijn het bijna steeds dezelfden die op Kafka reageerden: Nico Rost, K.H. Miskotte, H. Marsman, Menno ter Braak natuurlijk. De eerste bespreking was van de hand van Augusta de Wit, schrijfster van het fameuze Orpheus in de dessa en medewerkster van de Nieuwe Rotterdamsche Courant. Zij recenseerde op 29 juli 1922 de bloemlezing van Max Krell, Die Entfaltung. Novellen an die Zeit, waarin Kafka's verhaal ‘Ein Brudermord’ was opgenomen. De laatste bespreking van deze periode is Vestdijks ‘Over Der Prozesz van Franz Kafka’, een lezing die hij in Sint-Michielsgestel heeft gehouden en die hij later opgenomen heeft in De Poolse ruiter (1946).

Niederländische Autoren über Franz Kafka opent met een ‘Einführung’ van de twee samenstellers. Cor de Back beschrijft het maatschappelijke en cultureel-literaire klimaat in Nederland tijdens het Interbellum. Nogal schetsmatig, maar dat kon, gezien de plaatsruimte, waarschijnlijk moeilijk anders. Er staan wel een paar opvallende dingen in. Dat in Forum (het tijdschrift van Ter Braak, Du Perron, Vestdijk en anderen) geen enkel woord over Kafka te vinden is, is toch op zijn minst opmerkelijk.

Niels Bokhove geeft vervolgens een overzicht van de Nederlandse Kafka-receptie. Iedereen die over Kafka publiceerde komt daarin aan bod. Zelfs meer dan dat. Bob Hanf, die nooit over Kafka schreef, krijgt

[p. 111]

ook een paragraafje toebedeeld. Hanf ontmoette Kafka rond 1920. Zij maakten een tocht door Midden-Europa. Later bezocht Hanf Kafka nog verschillende keren in Praag. In zijn werk (proza, theater, muziek) is de invloed van Kafka duidelijk merkbaar. Maar dat is niet het belangrijkste aspect van Hanfs optreden. Hij raakte bevriend met enkele grote Nederlandse auteurs en bracht zijn bewondering voor Kafka op hen over. In 1919 leerde hij Marsman kennen, in 1927 Vestdijk. (Op pagina XXIV staat dat Hanf acht maanden na zijn ontmoeting met Marsman met Vestdijk kennis maakte, maar dat is een vergissing). Dat het vuur bij Vestdijk niet dadelijk oplaaide, blijkt uit De laatste kans, de achtste Anton Wachter-roman (1960). Daarin treedt Hanf op onder de naam Bob Neumann, een ‘mentor en geboren pedagoog’ met een ‘schier onbegrensde belezenheid’. Proust, Dostojewski, Gogol. Maar ‘dit alles werd nog overtroffen door Kafka, van wie nog niemand ooit iets gehoord had. Kafka was... nou ja, zei Neumann, dat moet je gelezen hebben, dat is niet te vertellen.’ Antons kennismaking met Kafka valt tegen. De verteller veronderstelt, dat Der Prozesz geschikter was geweest om iets bij Anton te bewerkstelligen. ‘Maar dat boek was nog niet verschenen’, merkt hij op (p.239). Die toevoeging verraadt, denk ik, hoe Vestdijks eigen kennismaking met Kafka is verlopen.

Vestdijk zelf krijgt in het overzicht van Bokhove een ruime paragraaf. ‘Der Arzt Simon Vestdijk ist wohl der wichtigste niederländische Schriftsteller, sowohl der Vor- als auch der Nachkriegszeit, nicht nur durch seine grosze Produktivität, sondern auch durch seine Vielseitigkeit.’ Een constatering waar wij, Vestdijkkroniek-lezers, tevreden mee mogen zijn. Bokhove volgt Vestdijks Kafka-publikaties op de voet en plaatst ze hier en daar in een wat algemener kader dan dat van de Nederlandse Kafka-specialist. In zijn essay ‘De realiteit van Franz Kafka’ (in Lier en lancet) typeert Vestdijk Josef K. uit Der Prozesz en landmeter K. uit Das Schlosz als ‘denkmachines’; ze zijn ‘psychologisch uiterst vereenvoudigd’: verstandsmensen die opvallen door argeloze oprechtheid. Het begrip ‘denkmachine’ brengt Bokhove in verband met de Kafka-in-terpretatie van Deleuze en Guattaris in hun boek Kafka. Für eine kleine Literatur, Frankfurt M. 1976. Of dat terecht is, vraag ik me af. De ‘machinemens’ is bij Vestdijk een karakteristiek voor het personage, bij Deleuze/Guattaris is ze er één voor de auteur. Maar het voordeel van dergelijke opmerkingen is in ieder geval, dat ze de lezer aan het denken zetten; dat ze op mogelijke verbanden in de receptie wijzen.

Helaas gebeurt dit toch te weinig. De beschrijvingen van de diverse

[p. 112]

auteurs zijn aan de korte kant. (Vestdijk is met vijf en een halve pagina ruim bedeeld). Bokhove beperkt zich tot de hoofdzaken. Terecht, want de bloemlezing is een boek over Kafka. Maar het gevolg is wel, dat er over Vestdijk-als-Kafka-specialist weinig nieuws in staat.

De bloemlezing zelf bevat twaalf stukken, waaronder twee van Ter Braak en twee van Vestdijk (zijn essay in Lier en lancet en zijn lezing in De Poolse ruiter). Bij elkaar geven ze een geschakeerd beeld van de Nederlandse reactie op het werk van Kafka. Het is voor de Kafka-geïnteresseerde beslist handig dit alles nu bij elkaar te hebben, al gaat de kennismaking via de omweg van het Duits. Niederländische Autoren über Franz Kafka is een boek voor liefhebbers van Kafka. Meer voor een Duits dan voor een Nederlands publiek, want de belangrijkste essays eruit (Ter Braak, Vestdijk, Morriën) zijn bij Nederlandse geïnteresseerden allang bekend, en de informatie over deze auteurs bevat, zoals gezegd, weinig nieuws.

Het boek besluit met twee bibliografieën en twee registers. Het biedt dus ruim de mogelijkheid tot verdere studie en het is tot in details toegankelijk.

P. Kralt