Vestdijkkroniek. Jaargang 1993

[p. 59]

Lopende receptie
Op Afbetaling in de bioscoop

Vijf in getal zaten we in De Uitkijk in Amsterdam toen het licht uitging en de film aanving met beeld en geluid van een dameskoor. Ik schrok hevig. Had ik me vergist in de bioscoop? Ik ging toch naar ‘Op afbetaling’! Het kwam goed. Hoewel, goed... Olga, wier haren uitdrukkelijk zwart zijn in de roman, met ogen ‘groot en bruinzwart’, wier charme in het boek wordt beschreven als ‘gelegen in het dubbelzinnige, versluierde negroïd’ (‘negerinnen, daar stam je van af’, heet het later), Olga is blond en heeft blauwe ogen. En Mien, bijzit van de souteneur die Grond verdenkt van de chantage op zijn vriend Krynie Woudema, ‘de blonde, lang niet onknappe, zij het ietwat vetgemeste vrouw’, heeft daarentegen zwart haar. Het is even wennen.

Omdat Frans Weisz had geregisseerd en Jan Blokker het scenario had geschreven, was ik te goeder trouw gaan kijken, de bittere ervaringen van Marga Minco, Tim Krabbé en Joost Zwagerman zouden Vestdijk (en mij natuurlijk) bespaard blijven. Dat was ook zo. Er werden geen nieuwe personages ingevoegd, het verhaal werd getrouw gevolgd, de gesproken tekst kwam dikwijls zelfs letterlijk overeen met het origineel. De film moet dus intrigerend zijn, dat is iets anders dan spannend, je moet er verslagen uitkomen. De roman immers is een van die boeken van Vestdijk die blijven boeien omdat, nog afgezien van het betoonde vakmanschap, de herkenbare wat sarcastische humor en de verrassende invalshoeken, hier het thema van de menselijke vrijheid op een onverwachte manier aan de orde komt. De banale geschiedenis van de overspelige vrouw, de bevriende collega en de bedrogen echtgenoot krijgt onder de pen van Vestdijk de zwarte kleur van het drama, het grijs van de onzekerheid, dan het rood van bloed. Tenslotte overheersen weer de in elkaar overvloeiende tinten van grijs en zwart.

Dit verhaal, een verhaal van verinnerlijking, overbrengen op film vereist in de eerste plaats inzicht in, of liever een opvatting van de geestelij-

[p. 60]

ke gesteldheid der hoofdfiguren: Henk Grond, de advocaat aan het begin van zijn carrière, zijn oudere leermeester en compagnon Grewestein, zijn vrouw Olga, zijn vriend Krynie Woudema, zijn geliefde uit het bordeel Mien en zijn weerbarstig zoontje Charlie. Grond en Krynie, die misschien, waarschijnlijk, homoseksueel is, zijn elkaars spiegelbeelden boven en onder de lijn van maatschappelijke aanvaardbaarheid, zoals Olga en Mien dat in erotisch opzicht zijn. Grewestein balanceert op die draad met artistieke vaardigheid, stort er af met dodelijk gevolg, zoals Krynie Woudema verstikt in zijn pogingen ‘boven’ te komen samen met het hoertje dat hij wil ‘verheffen’. Haar weigering, wantrouwen, is zijn eigen mislukking; hij maakt er zelf een eind aan. Charlie volmaakt op zijn beurt de symmetrie in de opbouw van het verhaal, het kind wijst in zijn verzet tegen de vader op de zoon-vader verhouding van Grond tot Grewestein. Henk Grond, die terugdeinst als hij zijn vrouw thuis aantreft onder de zwoegende Grewestein, is de onzekere intellectueel, die zijn laffe houding - het verzwijgen van wat hij gezien heeft - beredeneert als een ‘echtscheiding op afbetaling’ (p. 36; ik citeer uit de 1e druk), als zijn vrijheid ook (p. 12), weliswaar beperkt omdat die is afgedwongen door Olga's overspel. Zij is dus een vrijheid eveneens op afbetaling. Ook hij gaat ten onder, geestelijk. De vrijheid die hij had ‘verworven’ (p. 132) blijkt een ‘vrijheid die niets inhield’. Hij is, in de laatste regels van het boek, ‘een drenkeling, die zojuist ontdekt heeft, dat men ook onder water leven kan, ontberende het groen van de wereld en het blauw van de hemel’.

De verfilming van de roman geeft er maar een versimpeld beeld van. Misschien is de inkorting met een vol uur van de televisieserie (die ik jammer genoeg niet heb kunnen zien) voor de bioscoopversie van anderhalf uur daaraan mede schuldig, maar ik denk niet dat dit de hoofdoorzaak is. Gronds verslingering aan de hoerenmadam Mien blijft even onverklaarbaar als zijn durende binding aan Olga. Zijn haat tegen Olga (‘Alleen door haar niet te vergeven, door voortdurend zijn haat brandende te houden, zou hij haar kunnen liefhebben’; p. 210) is in de film verdwenen, althans nauwelijks merkbaar; slechts de emotionele uitbarstingen zijn overgebleven, die laten zich natuurlijk het best verfilmen. Daardoor komt ook de moord op Grewestein, zo voor de hand liggend, toch nog onverwacht - waarom nu pas? De woede en vernedering, in de loop van het verhalen opgeladen, zijn niet zichtbaar en hoorbaar gemaakt (te maken?).

Aan Olga wordt te weinig aandacht besteed. Haar afkomst, de vader

[p. 61]

die in zijn hotel de kamermeisjes en dienstboden placht te verleiden (p. 69), alles wat achtergrond moet geven aan haar overspel, blijft buiten beeld. Terwijl zij misschien wel naar ‘deze waanzinnige, scherp prikkelende, ook ontroerende tegenstelling (tot haar jeugd, haar huwelijk ook -MN) had verlangd sedert haar meisjestijd’ (p. 69). Zo blijft het meeste wat in de roman raadselachtig en verrassend is, in de film een verhaaltje met gaten erin van psychologisch niet te volgen gedachtesprongen. Dat ligt niet aan de acteurs. Olga, gespeeld door René Soutendijk, krijgt geen kansen in dit scenario, evenmin als Willem Nijholt, die als Krynie Woudema zijn ‘erfgoed der ridderlijkheid’ - evenmin trouwens als in de roman - moeilijk waar kan maken. Grewestein, Mien (en de kleine Charlie) zijn de duidelijkste, door geen twijfel gekwelde figuren uit het boek, Coen Flink en Annet Malherbe maken er dan ook dragende rollen van. Henk Grond wordt door Gijs Scholten van Aschat met zoveel aarzeling weergegeven, dat er niet veel meer dan enkele mooie scènes van hem uitschieten, maar zonder voldoende samenhang, zonder van de door zichzelf geplaagde echtgenoot en vader een overtuigende herinnering achter te laten.

Zelf spreekt Grond in het laatste hoofdstuk van zijn ‘loopbaan der wraakzucht’. Het is de loopbaan die, in tegenstelling tot zijn baan naar de vrijheid, goed is gelukt. Tegen zijn wil. Toen ik mijn exemplaar van Op afbetaling na vele jaren weer opsloeg, zag ik achterin een aantekening die ik bij eerste lezing in 1952 gemaakt moet hebben. Er staat: ‘La vengeance est un plat qui se mange froid’. Ook dat is Henk Grond niet gelukt, zijn wraak is onbeheerst en heet als een hoofdgerecht. En blijkt een vergeefse. Ook dit laatste, trieste inzicht heeft de film niet kunnen geven. Jammer, heel jammer.

Max Nord

[p. 62]

The path to tragedy

Brothertons vertaling van De koperen tuin heeft een herdruk beleefd bij de uitgeverij Quartet, dezelfde die ook Couperus' De stille kracht en Een nagelaten betekenis van Emants in Engeland op de markt heeft gebracht. Het omslag van The garden where the brass band played is een reproduktie van een vrouwenportret door Isaäc Israels. Hieronder een bespreking van deze uitgave in Times Literary Supplement van 1 januari 1993.
Max Nord

Simon Vestdijk, who died in 1971, was one of this century's most important Dutch writers, and a prolific essayist, poet and music critic, as well as novelist. The Garden where the Brass Band Played is regarded as one of his outstanding works; through its highly complex blending of the themes of small-town hypocrisy, obsessive love, and the inescapability of personal fate, it is an achievement to be placed somewhere between Thomas Hardy and Thomas Mann.

The narrator of the novel is Nol, a judge's son, whose childhood is dominated by the vivid memory of a trip to the garden of the title with his mother and her friends. There he is initiated into his two great loves: music, represented by the powerful if crude tones of the locas brass band, and by the figure of its flamboyant conductor, Henri Cuperus; and Cuperus's daughter Trix, who dances with the eight-year-old Nol as he listens entranced. As Hella S. Haasse reflects in her introduction, everything that follows is prefigured in the scene in the garden, a childhood Eden which is already corrupted, and from which the only way is down.

The purity of the elements making up this dominant image are systematically broken down as the novel progresses. Nol takes piano lessons from Cuperus, despite the latter's reputation as a misfit and a heavy drinker. These cease when advances made towards Nol's mother backfire; but the boy continues to visit the man he idolizes as a bohemian hero, and through him becomes fascinated by music far removed from the brass band. Meanwhile, he worships from afar the aloof and difficult Trix, doomed to isolation by her father's reputation.

The centrepiece of the book is a town production of Carmen, an opera whose story containes more than an echo of what follows. Cuperus conducts, but, despite his best efforts, the production is a farcical flop that drives him back to drink and hence to self-destruction. Soon afterwards Nol declares his love to Trix and finds that it is mutual; but then she tells

[p. 63]

him he must forget her, for reasons he cannot understand. As he moves smoothly down the inevitable bourgeois path laid for ‘the judge's son’ and goes to university, Trix is forced to work as a waitress to support herself and her broken father. Nol's efforts to keep their love alive despite their rapidly diverging paths lead to a tragic conclusion that is closer to Tess of the d'Urbervilles than to Romeo and Juliet; the final chapters take on a grim intensity that contrasts with the gentleness of the novel's first half.

The density and variety of The Garden where the Brass Band Played make it a difficult but rewarding book; its thematic complexity is underpinned by a series of recurring images, not least that of the garden itself, which, like the musical leitmotifs of Cuperus's beloved Wagner, take on deeper significance as the mood grows darker. Despite occasional lapses into clumsiness, A. Brotherton's translation succeeds in conveying the full range of Vestdijk's writing, equally comfortable with Nol as idealistic child, arrogant youth and - only when the scales fall from his eyes at the very end - cynical and suffering adult.

Tim Gooderham