Vestdijkkroniek. Jaargang 1993

[p. 48]

Lopende receptie 13

Unieke documenten

Simon Vestdijk & Willem Pijper: Merlijn. Het ontstaan van een opera in brieven en documenten. Nijgh en Van Ditmar, Amsterdam, 296 pag. Prijs: f 59,50

Pijper heeft, per brief, in januari 1937 voor het eerst contact gezocht met Vestdijk. Wanneer zij elkaar voor het eerst ontmoet hebben is niet precies bekend. In ieder geval of in 1937, of na wat brieven over en weer, in 1938. In zeker opzicht is het verbazingwekkend dat zij goed met elkaar konden opschieten. Zij waren totaal verschillende persoonlijkheden. Pijper was een lastpost, beschikte over een vlijmscherpe pen, had allerlei uitgesproken en vaak ongunstige meningen over componisten die Vestdijk lief waren, en moet ook in de persoonlijke omgang iemand geweest zijn met wie je heel gauw gebrouilleerd kon raken. Vestdijk, zo blijkt uit al zijn contacten met Pijper, was van een onverstoorbare goedmoedigheid. Toen Pijper in 1939 Vestdijk vroeg als librettist voor de opera ‘Merlijn’, heeft Vestdijk, ofschoon hij nauwelijks affiniteit had met de sagen rondom koning Arthur, toch dadelijk toegestemd. En als hij eenmaal aan het werk is, laat hij zich nimmer door de vele wijzigingsvoorstellen en kritische opmerkingen van Pijper uit het veld slaan. Hij gaat op alle muggezifterijen van Pijper in, is nooit te beroerd om wat te veranderen, wat bij te schaven. Soms ben je bijna geneigd hem in de omgang met Pijper wat karakterloos te noemen; hij danste wel erg naar de pijpen van Pijper. Maar anderzijds is het ook duidelijk dat Vestdijk, ondanks Pijper, toch een typische Vestdijkiaanse tekst vervaardigde, waarover heel veel goeds te zeggen valt, maar die mijns inziens totaal ongeschikt is als libretto voor een opera. De tekst is veel te ‘savant-veelledig’ om een Vestdijkiaanse uitdrukking te gebruiken.

Waarschijnlijk is het feit dat de tekst veel te complex is voor een libretto één van de redenen waarom de opera ‘Merlijn’ van Willem Pijper helaas

[p. 49]

onvoltooid bleef, al is natuurlijk de voornaamste reden dat Pijper overleed voor hij het werk had kunnen afronden. Wat wij aan muziek uit deze opera bezitten wordt hoogst zelden uitgevoerd. Dientengevolge lijkt het vanuit musicologisch standpunt gezien wat overdreven dat zoveel jaar na het ontstaan van ‘Merlijn’ (1939-1947), de briefwisseling van librettist Vestdijk en componist Pijper betreffende het ontstaan van de opera wordt uitgegeven. Uit het feit echter dat de tekst werd bezorgd door Mieke Vestdijk en Arthur van Dijk, alsmede het feit dat het boek eruit ziet als één der Verzamelde Romans van Vestdijk, blijkt dat het hier vooral om Vestdijk gaat. Het boek bevat de Merlijn-versie van Vestdijk uit 1939 en de Merlijn-versie uit 1957. Ze zijn links en rechts naast elkaar afgedrukt zodat je beide versies per versregel met elkaar kunt vergelijken. Behalve deze versies, samen goed voor zeventig pagina's, bevat het boek Vestdijks inleiding bij ‘Merlijn’ uit 1939, en tekst van Vestdijk over ‘Merlijn’ uit 1957. Daarnaast vinden we ook Pijpers kanttekeningen bij ‘Merlijn’, alsmede een programma-toelichting bij de concertante uitvoering van ‘Merlijn’ uit 1952. Maar het leeuwedeel van het boek is natuurlijk de briefwisseling van Pijper en Vestdijk over het libretto. In totaal zijn 97 brieven en briefkaarten bewaard gebleven; 54 van de hand van Vestdijk, 43 van de hand van Pijper. Ze begonnen elkaar te schrijven in 1937, de laatste brief dateert uit 1946. Hoe plooibaar Vestdijk ook is: eenmaal dreigt toch een meningsverschil. Als Vestdijk de tekst voltooid heeft wil hij die dadelijk publiceren. Pijper is dan nog maar net met componeren begonnen. Hij verzet zich heftig tegen dat idee van publikatie, hij houdt Vestdijk voor dat hij, als de tekst eenmaal gepubliceerd is en men er dan in recensies kritische kanttekeningen bij maakt, niet meer onbevangen zal kunnen componeren. Ik kan mij dat heel goed voorstellen, maar het duurde even voor Vestdijk zich gewonnen gaf en afzag van publikatie. Omdat hij de uitgever de tekst al had beloofd, schreef hij toen maar gauw de novelle De Zwarte ruiter (die sinds de verschijning van de Verzamelde Romans mijn inziens ten onrechte de status van roman heeft gekregen) zodat die in de plaats van ‘Merlijn’ kon worden gepubliceerd.

De briefwisseling van Pijper en Vestdijk is buitengewoon boeiend. Vooral de terzijdes zijn heel interessant. Bovendien beslaat de briefwisseling een ellendige periode uit het leven van beiden. Vestdijk bracht lange maanden door in het gijzelaarskamp Sint Michels Gestel. Pijper verloor bij het bombardement van Rotterdam have, goed, hond en manuscripten.

Opmerkelijk is vooral ook dat Vestdijk in die oorlogsjaren vanwege een tekort aan brandstof niet in zijn werkkamer kon arbeiden en daarom

[p. 50]

niet in staat was een roman te schrijven, maar wel in de warme huiskamer aan de tekst van ‘Merlijn’ kon schaven. Mij verbaast dat heel erg: ten eerste omdat ik niet kan begrijpen waarom iemand niet in een onverwarmde kamer kan werken (ik heb m'n hele leven in onverwarmde kamers gewerkt, ook als het vroor) en ten tweede omdat ik niet kan begrijpen waarom Vestdijk in de huiskamer wel aan zo'n complexe tekst als ‘Merlijn’ kon werken, maar niet aan een roman.

Maar de meest verbazingwekkende opmerking in die hele briefwisseling vinden we in een brief van Vestdijk uit december 1944. Hij schrijft dat hij van grammofoonplaten wordt voorzien, en zegt dan: ‘Veel Bach, - zo genoot ik reeds van het pianoconcert in d moll en van het tweede Brandenburgse concert, welke laatste vooral een openbaring voor mij was’. Met andere woorden, Vestdijk heeft pas toen hij zesenveertig jaar oud was, het tweede Brandenburgse concert leren kennen! Dat maakt mij eensklaps duidelijk waarom hij in bijvoorbeeld zijn boek Keurtroepen van Euterpe tot zulke verwonderlijke uitspraken komt over de componisten die hij in dat boek behandelt. Zijn repertoire-kennis was tot ver na de middelbare leeftijd toch nog erg onvolledig en vertoonde opvallende lacunes. Dat valt hem in geen enkel opzicht aan te rekenen, maar het is iets waar Schouten, Overbeeke en ik toen wij over Vestdijk en de muziek schreven, onvoldoende rekening mee hebben gehouden.

Dit boek over het ontstaan van de opera ‘Merlijn’ lijkt vooral bedoeld voor de echte Vestdijk-liefhebber en Vestdijk-documentalist. Elke snipper die op de opera betrekking heeft is erin opgenomen. Er is een uitvoerig noten-apparaat, er is een uitvoerige verantwoording. Het lijkt wel of ‘Merlijn’ één van onze nationale opera's is. Helaas, zulks is niet het geval. We hebben nu alle documenten tot onze beschikking over het ontstaan van de opera, alsmede enige versies van het libretto. maar je kunt niet naar de platenwinkel stappen en zeggen: geef mij een opname van ‘Merlijn’. Dientengevolge ontbeert deze prachtuitgave het noodzakelijke fundament. Niettemin ben ik heel blij met dit bijzonder smaakvol en fraai uitgegeven boekwerk dat ons Vestdijk van één van zijn aardigste kanten laat zien.

Maarten 't Hart.

[p. 51]

Psychologie en polemiek

René Marres, Polemische interpretaties: van Louis Couperus tot W.F. Hermans, Bzztôh, 's-Gravenhage 1992, 160 pp., f 29,50.

René Marres, docent moderne letterkunde bij de vakgroep Nederlands van de RU Leiden, geniet vooral bekendheid doordat hij als eerste op werk van Simon Vestdijk promoveerde. In 1983 verscheen zijn proefschrift De vertelsituatie en de hoofdmotieven in de Anton Wachter cyclus van S. Vestdijk; de essentie daarvan is te vinden in een eerdere studie: Over Terug tot Ina Damman en de andere Anton Wachter romans van Simon Vestdijk, in 1981 in de Synthese-reeks gepubliceerd. In de jaren tachtig schreef hij diverse opstellen over werk van Vestdijk, veelal vanuit een psychologische invalshoek. Drie van deze opstellen verzamelde hij, samen met beschouwingen over Emants en Van Oudshoorn, in Bewustzijn en isolement, een uitgave van Dimensie, Leiden 1988. Met de door Bzztôh elegant uitgegeven bundel Polemische interpretaties heeft Marres nu een tweede verzameling psychologisch georiënteerde artikelen aan de lezers voorgelegd. Ook in deze bundel staat Vestdijk centraal: in letterlijke zin, want vier opstellen over Vestdijk staan ingeklemd tussen twee stukken over Couperus en Bordewijk enerzijds, twee over Hermans en Kossmann anderzijds. En ook in meer figuurlijke zin geldt de zojuist gedane uitspraak: de kwaliteit van Vestdijks werk is heel duidelijk voor Marres, die opvallend vaak met waardeoordelen werkt, een norm; hij zal niet gauw een speels, lichtvoetig werkje zonder al te veel diepgang (ik denk aan verhalen en romans van Remco Campert, Kees van Kooten of Bob den Uyl) met zijn interpretatief instrumentarium te lijf gaan. Een derde kenmerk van Marres' opstellen heeft de titel aan deze nieuwe bundel verleend: ze zijn polemisch van aard, dat wil in zijn geval zeggen dat ze zijn ontstaan uit een discussie met andere interpreten van het besproken literaire werk. In zijn inleiding wijst Marres er op dat een dergelijke werkwijze heel vanzelfsprekend lijkt, maar het in ‘het circuit der neerlandici’ niet is: men komt daar heel vaak publikaties tegen, waarvan de auteur duidelijk de relevante vakliteratuur niet of slechts zeer ten dele heeft gelezen. Dat kan men van Marres

[p. 52]

niet zeggen, integendeel. Op uiterst behoedzame wijze baant hij zich een weg door de literatuur en meestal kiest hij dan één interpretatie om zich tegen af te zetten. Daarbij blijft zijn toon steeds objectief en geeft hij zijn opponent alle kansen, soms zelfs wel eens meer dan hem of haar lijkt toe te komen. Als Marres toch boosaardig wordt, is dat wanneer hij heeft gemerkt dat een ander ten aanzien van zijn artikelen deze objectiviteit niet heeft kunnen opbrengen. Men vergelijke het slotartikel in Bewustzijn en isolement, waarin Marres met betrekking tot de interpretatie van de psychische habitus van Anton Wachter Tini Booij fel bestrijdt. In een dergelijke pennestrijd is Marres evenwel niet op zijn best: zijn betoogtrant is er niet puntig genoeg voor, zoals in het algemeen zijn stijl de minst bevredigende kant van zijn publikaties lijkt te zijn.

Van de vier nieuw-gebundelde Vestdijk-opstellen, waarvan er drie eerder in deze Kroniek verschenen, gaan er twee over Marres' specialisme: de Anton Wachter-cyclus. Vooral het tweede stuk, een polemiek met Els Schrover over de essentie van Antons liefde - taalspel of psychische realiteit? -, laat de kwaliteiten van Marres goed uitkomen. Hij parafraseert en ontleedt de beschouwingen van zijn opponente heel nauwkeurig, om die vervolgens met allerlei aan de tekst ontleende tegenargumenten te bestrijden; naar mijn mening wint hij hier op punten. Zijn andere twee stukken gaan over sadisme: bij Visser, de hoofdpersoon van Meneer Visser's hellevaart, en bij Plexippos, de ik-verteller van De held van Temesa. In het geval van Vestdijks tegenhanger van Ulysses zet hij zich overtuigend af tegen de opmerkingen van de Amerikaanse neerlandicus Beekman; bij zijn behandeling van de Griekse roman bespreekt hij uitvoerig mijn eigen studie, alsmede de opstellen van Kees Fens en Hella S. Haasse dienaangaande. Als Marres gelijk heeft met zijn stelling dat Vestdijk Plexippus vooral heeft willen laten zien als een seksuele sadist, dan blijf ik met deze vraag zitten: welke reden kan Vestdijk hebben gehad om zijn derde Griekse roman, die net als de vorige twee zo'n opvallend beeld geeft van het geestelijke klimaat waarin de verhaalde geschiedenis zich afspeelt, een dergelijke protagonist mee te geven? Voorlopig weet ik daar het antwoord niet op, ik kom er te zijner tijd op terug. In ieder geval heeft Marres met zijn nieuwe bundel al één geëngageerde leesreactie opgewekt! Ongetwijfeld zullen ook anderen zich in door hem geëntameerde, of althans aangeduide discussies gaan mengen - wat wil een schrijver van secundaire literatuur nog meer?

Rudi van der Paardt