Vestdijkkroniek. Jaargang 1992

[p. 39]

Lopende receptie 12

Vestdijk: de muziekliterator

Emanuel Overbeeke: Het dilettantenmasker afgelegd. Vestdijk en de muziek, Uitgeverij Plantage/G&S, Leiden, 1991, 68 pag. Prijs: f 27,50

Na Rob Schoutens waardevolle studie over Vestdijk en de muziek die onder de titel Iets verhevens en onuitsprekelijks werd gepubliceerd, verscheen nu onder de titel Het dilettantenmasker afgelegd een studie van Emanuel Overbeeke over hetzelfde onderwerp. Terwijl Schouten Vestdijks muzikaliteit omschreef als iets dat hij ‘in zekere zin bewust, maar in elk geval stelselmatig buiten zijn schrijverschap beleefde’, blijkt uit deze studie dat Overbeeke - al zegt hij dat nergens met zoveel woorden - Vestdijks muzikaliteit in tegenstelling tot Schouten en mij juist veel meer ziet liggen in het verlengde van Vestdijks literaire werk. Voor hem is Vestdijk duidelijk primair de literator die over muziek schrijft. In het hoofdstuk ‘De inhoud van muziek’ zegt hij: ‘En net als zijn benadering van de muzikale vorm is ook die van de muzikale inhoud een verlengstuk van zijn literaire thematiek’. Dan vervolgt hij, bepaald stoutmoedig, met de mededeling dat in Vestdijks schrijverschap drie thema's domineren: terugkeer naar het verloren paradijs, worsteling met het noodlot en verlangen naar nieuw metafysisch geluk, en dat die drie thema's ‘domineren in Vestdijks beschrijvingen van de muziek die hem het meest aangrijpt’.

Dat zijn boude, gedurfde uitspraken, die met jeugdige overmoedigheid gedaan worden. Het is interessant om te zien hoe Overbeeke deze opmerkelijke visie schraagt met voorbeelden uit het essayistische werk van Vestdijk over muzikale onderwerpen. Spijtig is dat Overbeeke niet probeert om, al is het maar vluchtig, aan te tonen dat ook in het literaire werk die drie genoemde thema's domineren. Zou hij in staat zijn aan te tonen dat die drie thema's zowel de muziekessayistiek alsmede het literaire werk van Vestdijk beheersen, dan zou hij daarmee een nieuwe, overkoe-

[p. 40]

pelende visie op het werk van Vestdijk naar voren weten te brengen. Ik hoop dat hij er toe komt een en ander nog eens grondig uit te werken. Zoals hij het nu heeft opgeschreven is het boeiend, gedurfd, en origineel, doch onvoldragen: een glanzende kiemcel die wij groeikracht toewensen.

In de andere hoofdstukken geeft hij in beknopt bestek een beeld van Vestdijks muzikaliteit. In het eerste hoofdstuk bespreekt hij de betekenis van de muziek in Vestdijks leven. In het tweede hoofdstuk behandelt hij Vestdijks aanpak. Daarin laat hij zien hoezeer Vestdijk in zijn methodiek toch literator bleef, en maakt hij duidelijk waarom musicologen zo afwijzend reageerden. In het derde hoofdstuk gaat hij in op de vorm en waarde van muziek in het leven van Vestdijk. Daarin komt hij te spreken over de omstreden differentiële waardekritiek, en betoogt hij dat die aanpak waarbij Vestdijk maten en fragmenten van composities eruit lichtte om die los van de context van een hele compositie te bewonderen nu op minder weerstanden stuit dan vroeger het geval placht te zijn, daar hedendaagse componisten zelf ook geneigd zijn om collage-achtige composities te maken waarbij soms maten en fragmenten uit andere werken worden geplagieerd. Overbeeke ziet Vestdijk in dit opzicht zelfs als een voorloper. Het waardevolle hoofdstuk wordt mijns inziens helaas ontsierd door de tussen haakjes geplaatste opmerking: Richard Strauss vond zichzelf niet van de hoogste garnituur, dat getuigt van zelfkennis, en door de daarbij geplaatste opmerking dat we de late opera's van Richard Strauss gelukkig zelden horen. Waarschijnlijk kent Overbeeke die late opera's niet. Anders zou hij weten dat de laatste opera, ‘Capriccio’, een onvergankelijk meesterwerk is, en dat in alle andere late opera's grandioze passages voorkomen. Zo is het begin van ‘Die ägyptische Helena’ een groot wonder. Natuurlijk was Strauss wel van de hoogste garnituur, en dat wist hij donders goed. Hij vond zichzelf alleen niet evengroot als Mozart. Maar wie was of is dat wel?

In het hoofdstuk ‘Vestdijks kijk op de muziekgeschiedenis’ behandelt Overbeeke Vestdijks uitspraken over diverse componisten. Hij zegt daarin nogal opmerkelijke dingen over Vestdijks waardering van onder meer Reger en Haydn. Volgens mij hield Vestdijk veel meer van Reger en Haydn dan Overbeeke doet voorkomen. Neem alleen al die prachtpassage in De koperen tuin over Haydns D-dur sonate, en voeg daarbij datgene wat Vestdijk over het langzame deel van de As-dur sonate en over de 104e symfonie heeft gezegd. Vestdijk had, heel begrijpelijk, een geweldige bewondering voor Haydn. En ook de betekenis die Reger voor hem

[p. 41]

had is moeilijk te overschatten. Volgens mij verkijkt Overbeeke zich daar enigszins op.

Voorts komt hij in dit hoofdstuk met de opmerkelijke uitspraak: ‘Vestdijk behoort tot een generatie die Bach boven Händel stelde.’ Wordt hier geïmpliceerd dat er ook generaties kunnen zijn die Bach niet boven Händel stellen? Dan hadden die generaties hun potdichte oren in hun broekzakken. Bach was duizend maal groter dan Händel, en wie dat niet vindt kan niet luisteren.

In het laatste hoofdstuk gaat Overbeeke in op Vestdijks reputatie als muziekessayist. Hij beschouwt Vestdijk als één van de vier interessantste muziekcritici ‘die Nederland ooit heeft gehad.’ De andere drie zijn volgens Overbeeke Pijper, Vermeulen en Boehmer. Op dit punt verschil ik van mening met Overbeeke. Pijper schreef schitterend, maar zijn meningen zijn totaal verbleekt. Herlees je Vermeulen dan blijkt dat die maar weinig interessants meedeelt in zijn gloeiend-hartstochtelijk proza. En Konrad Boehmer is niet alleen de meest waardeloze componist die Nederland ooit heeft gehad, maar ook de meest geborneerde, stompzinnige, achterlijke scribent die ooit binnen onze grenzen heeft vertoefd. Ik vind het spijtig dat Overbeeke Vestdijk in één adem noemt met zo'n aftandse prutser als Boehmer.

Vestdijk als muziekessayist is moeilijk te vergelijken met figuren als Pijper en Vermeulen. Eerder moet je denken aan figuren als Thomas Mann, Aldous Huxley of Colin Wilson. En zelfs met hen laat hij zich moeilijk onder één noemer brengen. Dat komt omdat Vestdijk, altijd tot relativeren geneigd, altijd geneigd om een zaak van twee kanten te bekijken, op het gebied van muziek dat relativeren niet wist op te brengen. Vandaar al die apodictische uitspraken en dat verlangen naar een objectieve maatstaf om de waarde van muziek te meten. Vestdijk had, wat muziek betreft, een metafysisch-absolutistische instelling, en wie dat niet met hem deelt zal hem nooit goed begrijpen. Of Overbeeke zo'n instelling heeft, is moeilijk uit dit boek op te maken, maar zijn objectiverende beschrijving van de diverse aspecten van Vestdijks muziekbeleving brengt in ieder geval met zich mee dat hij zich niet, zoals veel andere musicologen (onder wie bijvoorbeeld Etty Mulder in de Vestdijkkroniek van december 1985), alleen maar geïrriteerd toont door Vestdijk als muziekessayist. Hij heeft een interessante studie over Vestdijk en de muziek geschreven. Ik hoop dat hij het stoutmoedige hoofdstuk vier (De inhoud van muziek) nog verder zal uitwerken.

Maarten 't Hart

[p. 42]

Een speurwerk voltooid

Jean Brüll, De receptie van Vestdijk (1932-1982),
Stichting Bibliographia Neerlandica, 's-Gravenhage 1992. 180 pag.

Vestdijk schreef veel. Over Vestdijk is veel geschreven. Wie iets over hem te berde wil brengen en dat zo grondig en zo nauwkeurig mogelijk wil doen, zal zijn weg in al die publikaties moeten zien te vinden. Een haast onmogelijk karwei, als er geen hulpmiddelen zouden zijn. Gelukkig zijn er de boeken van Jean Brüll, die het gehele, ononverzichtelijke gebied in kaart hebben gebracht.

Brülls eerste werk, Overzicht van de bijdragen van en over Vestdijk in letterkundige en algemeen kulturele tijdschriften uit de jaren 1930-1972, verscheen in zes delen, in de jaren 1977 tot 1981. Daarna kwam, in 1984, Vestdijk op krantenpapier, waarin hij Vestdijks werk in o.a. vijf dag (week)-bladen opsomde; een belangrijk boek, omdat veel van dat werk niet in een bundel herdrukt is. Vestdijk schreef, bij voorbeeld, over een vertaling van Der Prozess van Kafka. Die bespreking is in geen enkele bundel opgenomen. Wie zou er, zonder Brüll, van weten?

Nu is er dan De receptie van Vestdijk (1932-1982), waarmee Jean Brüll zijn speurtocht voltooid heeft. In een ‘Inleiding’ zet hij zijn bedoeling en werkwijze uiteen. Het boek bevat ‘een bibliografisch overzicht van vijftig jaar (1932-1982) aandacht in dag- en weekbladen voor Vestdijk en zijn werk.’ Die omschrijving (in de eerste alinea) is niet helemaal correct. Uit het vervolg van de inleiding blijkt, dat ook universitaire scripties zijn opgenomen. Bovendien is er een afzonderlijk hoofdstuk gewijd aan ‘studies van en over Vestdijk, verschenen in boeken en (literaire) tijdschriften’, zo lezen we verderop. Dat zal dan hoofdstuk 4 zijn, dat als titel heeft: ‘Bijdragen van/over Vestdijk in boeken, tijdschriften en universitaire werkstukken’. Dus niet alleen boeken en tijdschriften, maar ook scripties komen blijkbaar in dit hoofdstuk aan bod. Al met al is in de ‘Inleiding’ de opzet van het boek niet echt exact omschreven.

Het boek bevat, naast de ‘Inleiding’, vier hoofdstukken, een titelre-

[p. 43]

gister en een personenregister. Hoofdstuk 1 heet ‘De receptie van de primaire literatuur’. De bijdragen zijn per uitgave geordend, beginnend met Verzen (1932) en eindigend met Gestileerde waarnemingen (1983). (Brüll overschrijdt de door hemzelf getrokken grens van 1982 wel vaker). Die ordening brengt met zich mee, dat sommige scripties en tijdschriftartikelen in dit eerste hoofdstuk staan en niet in hoofdstuk 4. Hoofdstuk 2 somt ‘De receptie van secundaire en tertiaire literatuur’ op. Hoofdstuk 3 is een vergaarbak van een aantal ‘items’, zoals ‘Anton Wachter Romans’ en ‘Radio, TV en film’. Dit laatste item noemt een aantal uitzendingen waarin op het werk van Vestdijk wordt ingegaan, maar ook dagbladartikelen waarin op uitzendingen en films gereageerd wordt. (De wat inconsequente indeling van Brülls boek brengt met zich mee, dat een Vara-TV uitzending over ‘Terugblik’ uit Vrouwendienst in hoofdstuk 1 genoemd wordt, en ook weer hier in hoofdstuk 3). Hoofdstuk 4 is dan het al genoemde ‘Bijdragen van/over Vestdijk in boeken, tijdschriften en universitaire werkstukken’, een hoofdstuk dat in wezen alleen stukken van algemene aard opsomt.

Aan fouten is bij zo'n groot opgezet werk waarschijnlijk niet te ontkomen. Van Brülls drie uitgaven vind ik deze het minst secuur. De indeling schept soms verwarring, ik gaf dat hierboven al aan. Vergissingen zijn er ook gemaakt. Ik noem er een paar. In hoofdstuk 1 wordt bij Terug tot Ina Damman de recensie van Ter Braak in Het vaderland genoemd, en verderop de bespreking in het boek van Rudi van der Paardt Je kunt er toch bij blijven zitten (van 1983!). Maar de bespreking in dat boek is nu juist Ter Braaks recensie. Onder De nadagen van Pilatus staat een stuk van Rico Bulthuis vermeld uit de Haagse Courant van 17 oktober 1963. Maar dat is een algemeen artikeltje over de vijfenzestigjarige Vestdijk. In hoofdstuk 4 noemt Brüll o.a. Verhaal en lezer van W. Blok, hij geeft daarbij vijf pagina's op. Verhaal en lezer is een dissertatie over een roman van Couperus, waarin een enkele opmerking over Vestdijk staat. Zo'n titel hoort hier niet genoemd te worden, lijkt me.

Maar de waardering overweegt. Met behulp van de registers en met wat geblader wordt men de verwarring wel de baas. En de vergissingen moeten de Vestdijkonderzoekers er maar bij nemen. Brüll heeft hun ongelooflijk veel werk uit handen genomen.

P. Kralt

[p. 44]

Een nawoord bij Ierse nachten

S. Vestdijk, Ierse nachten, Em. Querido's Uitgeverij, Amsterdam 1992. Achttiende druk. Met een nawoord van A.C.M. Vestdijk-van der Hoeven. 227 pag. Prijs: f 15, -.

Dit jaar verscheen de achttiende druk van Ierse nachten. Deze bijzonder sfeervolle Vestdijk is nu als Salamander te koop. De roman is door de jaren heen regelmatig herdrukt; terecht, hij is ongetwijfeld één van de toppen in Vestdijks oeuvre.

De uitgave bevat een ‘Nawoord’ van mevrouw A.C.M. Vestdijk- van der Hoeven, waarin twee interessante aspecten van het boek aan de orde komen: het voorwerk en de verwikkelingen rond de Duitse en Nederlandse uitgave.

In het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum bevinden zich vier mappen die bij Ierse nachten horen. Twee ervan bevatten typoscripten, één het manuscript en één de documentatie. Mevrouw Vestdijk noemt de boeken die Vestdijk ter voorbereiding las, o.a. Castle Rackrent van Maria Edgeworth, een roman uit 1800, die hij ‘allemachtig aardig’ vond. (Maria Edgeworth is ook de schrijfster van The Absentee (1812), een boek dat volgens mij Vestdijk mede tot het schrijven van Ierse nachten aangezet zou kunnen hebben). Zij concludeert uit de overvloedige documentatie, ‘dat Vestdijk een auteur was die zijn vak zeer ambachtelijk en min of meer wetenschappelijk beoefende.’ Een juiste conclusie, maar ook een opvallende, bij zo'n geïnspireerde roman.

Ook over de Duitse uitgave staan in dit ‘Nawoord’ enige onthullingen. Mevrouw Vestdijk citeert daarbij uit de briefwisseling Pijper/Vestdijk en uit de brieven van uitgever Rohrer in Brünn. (De brieven van Rudolf Rohrer en van de vertaler dr. Schauer die verband houden met Ierse nachten zullen binnenkort integraal in de Vestdijkkroniek worden gepubliceerd). Uit de hier gegeven citaten blijkt o.a. dat Rohrer al op 14 januari 1942 op de hoogte was van de nog te schrijven roman (‘Wir sehen dem holländischen Text mit größtem Interesse entgegen’). Het manuscript is namelijk gedateerd: 20 februari - 19 maart 1942. De schrijfster polemi-

[p. 45]

seert met Adriaan Venema die, mede op grond van de uitgave van Irische Nächte, concludeerde dat Vestdijk ‘nu en dan had gecollaboreerd’. Het overzicht dat ze geeft stelt haar in het gelijk. Het is goed dat dat nog eens gebeurt, maar het is natuurlijk niet zo'n grote kunst de overdrijvingen van Venema weg te redeneren.

P. Kralt