Vestdijkkroniek. Jaargang 1990

[p. 76]

J.H. de Ridder
‘Rhetorisch wisselspel’

Toen zij gestorven alle vijftig waren, -

Men sterft zelfs in de hel, - toen bleef het vat,

Doorzeefd, verroest, en moe van hun gebaren,

Aan 't einde staan van 't platgetreden pad,

Waar 't zooveel water doorgelaten had,

Dat de Acheron na tal van marteljaren

Zichzelf ontmoette en door de doodenstad

Emmersgewijs geheel was heengevaren.

Nu blijft het pad verlaten; en 't vat roestte

Steeds verder; en het roest groeide in de gaten;

En zóo volkomen werd de zeef gedicht,

Dat soms een schim - schim van een schim - de noeste

Arbeid hervat in 't schuwe schemerlicht

En 't vat volgiet dat niets meer door kan laten.

[Verzamelde gedichten II, p. 105]

Simon Vestdijk toont zich in ‘Het vat der Danaïden’ een wisselspeler van klasse. T. van Deel publiceerde over dit Griekse Sonnet in Veel lied'ren zijn gezongen, wat hij eerder in Nieuw Wereldtijdschrift 1986, nr 4, p. 67 geschreven had: ‘dat er nu wel degelijk met dat emmertje water gehaald kan worden’. Zo las ik het ook. Een paar leerlingen opperden bij een bespreking van het gedicht - trekken gedichten van Vestdijk in den lande toch meer aandacht dan uit artikelen blijkt en dan T. van Deel met enige kregeligheid veronderstelt? -, zij opperden met tekstverwijzingen: ‘Nee, de meisjes Danaos lopen met emmers naar het vat, dat bij gemis van een bodem niet te vullen is. Zij dragen niet met z'n vijftigen om beurten hetzelfde vat, dan zou telkens maar éen vijftigste aan de beurt zijn en dat is niet zo martelend. Ze lopen met hun emmers naar het vat toe, zodat een plat-

[p. 77]

getreden pad ontstaat’. Het gedicht zegt dat het vat nu blijft staan, dus kwam het vat eerder van zijn plaats. ‘Het gaat niet om het blijven staan, maar om hoe het vat blijft staan: “Doorzeefd, verroest en moe van hun gebaren,”. De laatste versregel spreekt van “volgiet” en dat gaat 't best bij een stilstaand vat’. Vat of emmer/emmer en vat - Plato zegt in Gorgias 493b dat vat én emmer lek zijn -, dit wisselspel lijkt van ondergeschikt belang, Vestdijk speelt het spel van wisselingen, van paradoxen en dubbelzinnigheden elders in dit gedicht wezenlijker.

Het sonnet toont de klassieke tweedeling van octaaf en sextet, nog versterkt door de tijd-tegenstelling ‘toen bleef’ (2) en ‘Nu blijft’ (9) en tweemaal de zinseenheid met hoofdletter en punt, zodat de wending van oud vat naar nieuw vat geredelijk tussen 8 en 9 ligt, de klassieke plek. Toch dient zich ook de woordgroep ‘zichzelf onmoette’ (7) aan om er een ommekeer in te lezen en Vestdijk, de vader van de grote ommekeer of van de gedurige ommekeer, zal de laatste zijn om daar bezwaar tegen te maken. Zichzelf ontmoeten is een paradox. Het is pas mogelijk zich te ontmoeten, als iemand zichzelf is kwijtgeraakt, als iemand van zichzelf is vervreemd. Die vervreemding is misschien te halen uit de opsplitsing in emmers vol. Een rivier die in emmers is opgedeeld, is zichzelfkwijt. Nu al die emmers vol tot een geheel samengevloeid zijn, kan de Acheron weer zichzelf wezen. Hij krijgt ook zijn naam terug. Hij heette eerst naamloos ‘zooveel water’. Wellicht moet je de marteljaren niet alleen op de Danaïden betrekken maar ook op haar slachtoffer de rivier. Die was helemaal veremmerd. Nu hij de rondstroming door de dodenstad voltooid heeft, en wel volledig, ‘geheel’ (8), is hij ook geheeld, dat wil zeggen heel geworden, weer een dubbelzinnigheid. Binnen 7 en 8 treedt de ommekeer prachtig naar buiten, zodat dit tweetal de as kan vormen tussen de eerste zes en de laatste zes verzen.

Trouwens, de ommekeer in de heling van de Acheron is een voorafspiegeling van de heling van het vat. Daar is de paradox op z'n hevigst aanwezig: het doorzeefde vat roest waterdicht. ‘Doorzeefd’ is een opvallende eigenschap, het vat lijkt moedwillig onklaar gemaakt. Voert het te ver om bij ‘doorzeefd’ aan executies van St.-Michielsgestel te denken? In elk geval herstelt het vat zich op eigen kracht, en wel door roesting. Roest is een ondeugd, maar juist die maakt het vat weer deugdelijk. Wat een vondst. Het ‘roest groeide’ (10), het is een groeiproces. Dat proces gebeurt van binnen uit, niemand oefent er van buitenaf invloed op uit. Als de zeef van het vat ‘gedicht’ (11) heet, gaat dit voltooid deelwoord ook als zelfstandig naamwoord meespelen. Wat Vestdijk van het vat zegt, zegt

[p. 78]

hij ook van het gedicht. Dat levert poëticaal de interessante gedachte op, dat de heling van het vat drijft op een inwendig vermogen en dat een gedicht zich van binnenuit voltooit. Straks is het vat vol, ‘dat niets meer door kan laten’. (14) Hier doet het gedicht wat het zegt. Het is volgelopen. Er kan geen woord meer bij, geen drup. Het sonnet is dan ook af. Deze slotregel bevestigt dat Vestdijk ‘gedicht’ (11) dubbelzinnig bedoelt. Na allerlei versregels, de delen, voltooit het gedicht zich, zoals de opgedeelde rivier zichzelf ontmoet en zich als Acheron vervolledigt. De dichter heeft zachte drang uitgeoefend voor de vereenzelviging van Acheron, vat en gedicht.

Identificatiedrang mag niet zover gaan, dat wij de dichter worden, toen hij op dinsdag 22 september 1942 dit sonnet van pagina 60 naar 61 in zijn schrift neerpende. Niettemin, voor wie het handschrift bekijkt, is een tip van de sluier over het dichtproces teruggeslagen. Vestdijk schrijft als openingsvers: ‘Toen zij alle vijftig gestorven waren, -’ en dan hevelt een haak ‘alle vijftig’ achter ‘gestorven’. Zei het gedicht hem dit voor? Vestdijk zegt in De glanzende kiemcel (1956² p. 266): ‘Intussen bewijst dit, dat een gedicht, eenmaal op gang gekomen, zijn eigen wegen gaat.’ De eerste versie is reeds opvallend genoeg met die vijftig sterfgevallen, maar het is een regelmatige zin. Door de verplaatsing van een woordgroep is er ineens de verrassing van poëzie. De onregelmatige plaats van de groep deelt de versregel in harmonische helften: ‘Toen zij gestorven’ en ‘alle vijftig waren’, elk als het ware met een eigen werkwoord aan het eind, zodat het hulpwerkwoord ‘waren’ ook een zelfstandige betekenis lijkt te hebben: ronddolen. Misschien gaat dit wisselspel te ver, is het te retorisch; ook in de dubbele zin van ‘hervat’ (13) als werkwoord en als zelfstandig naamwoord: weer een vat. Dit is beslist niet het geval met ‘moe van hun gebaren’ (3) dat zowel vermoeid van de gebaren als de gebaren zat kan zijn. En ook niet met de dood van de dood in ‘Men sterft zelfs in de hel, -’ (2). Terloops wijs ik op de e-assonance in deze zin, en op de schuifelpas van die eenling - zou het Hypermnestra zijn? - in de sisklankreeks van ‘Dat soms een schim - schim van een schim - de noeste () 't schuwe schemerlicht’. (12/13)

Die dubbele dood is typisch Vestdijk. Allereerst is het een geestige vaststelling, zoals ook ‘Emmersgewijs’ (8) en een lek vat dat dichtroest vermakelijke voorstellingen zijn. Dat Vestdijk in serieuze gedichten zulke geestigheden aandurft, is misschien ook een verklaring dat hij de ‘massa’ van de poëzielezers afschrikt. Vervolgens is het relativerend: je sterft op aarde en ook in de hel nog een keer, je wordt er steeds beter in. Tenslotte

[p. 79]

is het paradoxaal: zelfs de doden sterven, straks herhaald in die schim van een schim. Intussen mogen de vijftig wezens tweemaal gestorven zijn en daarmee verdwenen, het vat ‘bleef’ (2). Het ding zal duren boven de mens, een verdrietige overweging. Het is dan weer een troostende gedachte, dat het vat een voorafspiegeling is van het gedicht en dat met deze kunst de grote meester van het wisselspel voor altijd duren zal.