Vestdijkkroniek. Jaargang 1985

[p. 25]

Martin Hartkamp
Antonius als visionair^1.

Wie de bundel De Visionair van H.J. De Roy van Zuydewijn onder ogen krijgt, valt van de ene verbazing in de andere. Ten eerste is het natuurlijk bijna onbestaanbaar dat iemand die ‘De Roy’ in zijn naam heeft een literair werk verschijnen laat onder de titel De Visionair, nadat ene Simon Vestdijk een roman gepubliceerd heeft die de titel draagt: De ziener en waarvan de hoofdpersoon ‘Le Roy’ heet, eveneens gespeld: Roy.

Heeft deze dichtbundel dus iets te maken met De ziener? Nee, maar wel - zoals ook expliciet vermeld wordt - met een andere roman van Vestdijk, n.l. Een moderne Antonius, verschenen in 1960, dadelijk na De ziener dus. De Visionair is een cyclus van 83 sonnetten, waarin De Roy van Zuydewijn Een moderne Antonius in dichtvorm heeft gegoten. Een unieke werkwijze - althans ik ken daarvan geen voorbeeld - en dan ook nog technisch fabelachtig knap gedaan.

Wie is De Roy van Zuydewijn? De flaptekst geeft geen personalia, maar naar het schijnt gaat het hier om een hoge ambtenaar, die als oorspronkelijk schrijver debuteert, maar die al wel de Ilias vertaalde, en - zoals ik vernam van Rudi van der Paardt, mijn mentor in klassieke aangelegenheden - nog goed vertaalde ook. Zelfs in hexameters, wat sinds Aegidius Timmermans niet meer gedaan was. Dat verklaart in elk geval iets over die techniek.

Maar daarmee zijn we er nog niet. De dichtbundel volgt de roman van Vestdijk op de voet, terwijl er toch iets is ontstaan dat niets met de roman te maken heeft. Dat veel meer heeft te maken met de wereld van een ander groot Nederlands schrijver, n.l. Gerrit Achterberg. Om dat te illustreren heb ik willekeurig een sonnet geprikt, dat ik zo dadelijk zal citeren. Het gaat over de bankier Olivier, wiens vrouw niet lang geleden is gestorven. Olivier huwde zijn vrouw, schrijft Vestdijk, ‘niet geheel zonder zakelijke bijoogmerken’ (p. 24), maar hij heeft haar ‘diep betreurd’ (p. 25).

‘Sinds de dood van zijn vrouw,’ lezen we in Een moderne Antonius (p. 29), ‘leidde hij een periodiek fuifleven, goedgeregeld tot in het aantal

1. Dit is een enigszins uitgebreide versie van een bijdrage aan het VPRO-radioprogramma Boeken, uitgezonden op 25 december 1984. De Visionair van H.J. De Roy van Zuydewijn werd uitgegeven door De Arbeiderspers, Amsterdam, 1984. Het geciteerde sonnet vindt men op p. 19 van de bundel. De citaten uit Een moderne Antonius zijn afkomstig uit de eerste druk: Amsterdam, 1960.

[p. 26]

borrels, en altijd op eigen initiatief, zonder dat hij er met zakenvrienden op uittrok, dit laatste vooral om zijn broer, stralend huisvader en moralist, geen wapen tegen zich in handen te spelen. Zonder plan of overleg stortte hij zich dan in een dolle avond, die in een bar begon en in een hotel eindigde; de vrouwen, met wie hij zich afgaf, waren uitsluitend oudere demimondaines, liefst niet al te dom, vrouwen die aan zakenlieden gewend waren.’

En nu het sonnet dat De Roy van Zuydewijn op basis van deze passage heeft gemaakt, waarbij men nog moet weten dat ‘werk en een grote liefde’ inderdaad in de mond van Oliviers broer bestorven ligt: zie Een moderne Antonius, p. 98 (2 ×), p. 208 en p. 225.

Olivier 2

De maanden, volgend op de laatste eer,
heb ik mij door de dagen heen gebeten;
de lege kamers, het met niemand eten,
de avonden bij zoel, warm, windstil weer.

Heel soms breng ik de nacht door met versleten
demi-mondaines, die ik niet zozeer
voor bedgeneugten zoek, als om een keer
het suizen van de stilte te vergeten.

Mijn broer dringt bij mij aan opnieuw te trouwen.
‘Werk en een grote liefde’ zijn devies,
laat hij zelfs vrijsters bij mij stage lopen.

A la bonne heure, maar waarom van die ouwe?
Ik houd nog liever aan op koersverlies
dan nu al voor een dumpprijs te verkopen.

Dat is een goed sonnet, maar het gaat wel over een andere Olivier. De Olivier van De Roy van Zuydewijn heeft veel meer moeite met het overlijden van zijn vrouw dan Vestdijks hoofdpersoon. Ook de relatie met zijn broer krijgt in een paar zinnen meer vorm, al is het ook gedeeltelijk een andere vorm, dan in Een moderne Antonius het geval is. Dat stage lopen van die ouwe vrijsters bij voorbeeld heb ik niet bij Vestdijk kunnen vinden en het lijkt mij ook in tegenspraak met het advies ‘een

[p. 27]

grote liefde’. Dat is echter een detail. Het gaat om de benadering als zodanig en dan moet ik eerlijk zeggen dat ik de Olivier van De Visionair eigenlijk interessanter vind dan die van Vestdijk. Ik las De Visionair in één ruk uit, terwijl ik moeite had met het herlezen van de roman, die mij toch na aan 't hart lag, want toen ik voor 't eerst bij Vestdijk kwam, kreeg ik van hem dàt boek, mèt opdracht.

De roman viel mij dus tegen. Zelfs de stijl - al zijn er heel wat betere passages dan het eerdere citaat met die oubollige c.q. studentikoze formuleringen: ‘periodiek fuifleven’ en ‘dolle avond’ - maar vooral de wijze waarop Olivier is neergezet. Olivier wordt bezocht door hallucinaties en andere verschrikkingen, maar ik vroeg mij nu voortdurend af waarom juist hij, want Olivier is bij Vestdijk tamelijk kleurloos. Je kijkt als het ware naar een web, waar wel een vlieg in zit, maar je ziet eigenlijk alleen het web en je wacht op de spin. Bij De Roy van Zuydewijn zie je veel meer de vlieg, waardoor uiteindelijk het web ook interessanter wordt. In De Visionair is de hoofdpersoon inderdaad een ‘ik’, terwijl hij bij Vestdijk een ‘hij’ blijft, een bankier op afstand.^2.

Dus geen Vestdijk, maar toch ook niet helemaal een De Roy van Zuydewijn, zoals ik al aangaf. In feite is De Visionair een wonderlijk amalgaam van Vestdijk en van Achterberg. ‘Ik houd nog liever aan op koersverlies/ dan nu al voor een dumpprijs te verkopen.’ En dat ‘A la bonne heure’, dat men precies zo tegenkomt bij Achterberg.^3. En voorts de vorm. De Roy van Zuydewijn gebruikt konsekwent slechts twee rijmklanken in zijn octaven en hetzelfde doet Achterberg in zíjn sonnettencycli Ode aan Den Haag en Ballade van de gasfitter en in veel andere gedichten. Technisch is het zonder meer een tour de force.

Kortom, De Visionair van H.J. De Roy van Zuydewijn is om meerdere redenen een kurieus debuut, waarin een zwakkere roman van Vestdijk opgevijzeld wordt met hulp van Achterberg. Een huzarenstukje, en ik wacht dan ook met spanning op De Roy van Zuydewijn.

2. Ik schrijf ‘inderdaad’ omdat Rob Schouten in Vrij Nederland van 1 december 1984 als eerste wees op dit verschil in perspektief: ‘bij Vestdijk is Olivier een hij-personage (episch), bij De Roy een ik (lyrisch).’ Overigens trekt Schouten daar een andere konklusie uit dan ik: ‘Het merkwaardige verschijnsel doet zich nu voor dat de in principe afstandelijker benadering van Vestdijk meer binnenkant geeft, zich meer in de patiënt verplaatst, terwijl de subjectieve benadering van De Roy tot meer buitenkant leidt, tot de visie van een psychiater.’ Dit hangt mogelijk samen met het feit dat Een moderne Antonius Schouten bij herlezing ‘buitengewoon beviel’ en mij dus niet. Overigens heeft Schouten veel waardering voor De Visionair.

3. In het vers Tweede meisje uit Spel van de wilde jacht; Verzamelde gedichten, Amsterdam, 1963, p. 899.