Vestdijkkroniek. Jaargang 1985

[p. 8]

H.A. Wage
Het tweede type in het tweede boek

Enige jaren geleden schreef ik een artikel over de betrekking tussen Vestdijks studie De toekomst der religie en zijn roman De vuuraanbidders. Toen meende ik dat te mogen doen onder de titel ‘Spieghel Historiael van Vestdijk’ in de overtuiging dat de drie religieuze typen die hij onderscheiden had, terug te vinden waren in de drie delen, pardon: de drie boeken van zijn omvangrijke verhaal. Voor het eerste en derde boek, waarin respectievelijk het metafysisch projekterende geloofstype en het mystiek-introspectieve centraal staan, lijkt me dat nog steeds van kracht. Wat het tweede boek betreft, is de onzekerheid van toen alleen sterker geworden vooral door opmerkingen van critici die mij op een of andere wijze bereikten. Daarom ga ik wederom op weg langs het tweede type naar het tweede boek.

Herlezing van het vierde hoofdstuk van De toekomst brengt geen nieuwe gegevens aan 't licht, maar er gaat wel een ander licht op over de oude gegevens. Het merkwaardige daarbij is, dat de bezwaren die Vestdijk tegen de opvattingen van het sociale type aanvoert de positieve kwaliteiten daarvan verre overwegen. Het aantal bladzijden dat hij aan elk van de drie typen besteedt, varieert heel weinig: het metafysische type vergt er 38, het mystiek-introspectieve 42 evenals het sociale type. Dat het metafysische type niet de genegenheid van de auteur heeft, blijkt duidelijk, al heeft hij geen afzonderlijke bladzijden voor zijn tegenzin gebruikt. Of mag ik hier niet van tegenzin spreken? Misschien niet; helder zijn de kritische opmerkingen, die aantonen dat Vestdijk dit fenomeen goed overdacht en scherp doordacht heeft. Er zal stellig veel van zijn gevoelsleven in geïnvesteerd zijn, maar de intellectuele factoren vragen bijna alle aandacht.

Het mystiek-introspectieve type toont in zijn behandeling een evenwichtige verdeling van de beide groepen van elementen, waarbij de schrijver zichzelf en de lezer vooral waarschuwt tegen het gevaar van intellectualisering. Juist voor dit type waartoe Vestdijk zichzelf bij voorkeur zou rekenen, kan dat gevaar dodelijk zijn.

[p. 9]

Het type dat ik oversloeg, is voor hem het moeilijkste geweest. Zijn houding tegenover één en drie was ondubbelzinnig, voorzover je bij dèze schrijver dìe kwalificatie zou kunnen gebruiken. Hij heeft enige sympathie voor het soort strevingen waardoor het sociale type zich in zijn studie onderscheidt. In abstracto laat zich dit begrijpen. De stap van de natuurlijk-volmaakte mens naar een gelijk-geaarde mensheid lijkt een strikt logische schrede. De bezwaren blijken die logica niet aan te tasten, maar misschien zijn ze daardoor of mede daardoor toch ernstiger. Ook hier moet de schrijver ze intellectueel verwerken en - hoe zou 't anders kunnen? - dat doet hij uitstekend. En toch ...!

In de eerste plaats valt een verdeling op van het pro en contra. Onder pro versta ik dan wat in dit vierde hoofdstuk gezegd wordt over de opvattingen en uitgangspunten. Van de 42 bladzijden worden er 18 daarmee gevuld. Een apart gedeelte met bezwaren vergt daarna nogeens 24 bladzijden, wat betekent dat meer dan de helft aan afwijzende kritiek gegeven is. Dat is opvallend. Te sterker, als je bedenkt dat wat ik ‘pro’ genoemd heb, geen kritische noot laat schieten! Achteraf krijg je als lezer het niet helemaal door tekstuele gegevens te billijken gevoel, dat 't gehele sociale type in De toekomst zeer zwak van betekenis is, wat nog niets zegt over het interessante daarvan. Want Vestdijk neemt het als het ware in bescherming tegenover de ‘metafysici’ - om een snelle naam te gebruiken! -, die hij hartgrondig afwijst. Juist daarom hanteerde ik de kwalificatie interessant, want het sociale type staat tussen de beide andere typen en zou ook nog bekeken kunnen worden in het perspectief van de ‘technische’ constructie der studie.

Laten we echter bij Vestdijks bezwaren blijven.

Hammann heeft in de Kroniek van maart '84 al de aandacht gevestigd op het belang van de briefwisseling tussen Theun de Vries en Vestdijk voor de bestudering van De vuuraanbidders. In verschillende epistels uit de auteur van deze roman zich nogal negatief over zijn sociale belangstelling. Hoofdstuk vier van De toekomst laat dat ook duidelijk blijken, als daarin op blz. 136 en 137 sociale belangstelling verzandt in plat eigenbelang. Om enige indruk te geven één citaat uit bedoeld fragment.

‘Maar wie zijn belang érg duidelijk ziet, ook al is het een groep, heeft geen deel meer aan het sociaal-religieuze type, dat juist zijn eigenbelang opoffert aan de gemeenschap - althans aan de idee der gemeenschap.’

[p. 10]

Het ‘najagen van kortstondig gewaardeerde stoffelijke gemakken’ heeft het ideaal, de utopie verdreven.

Het valt te begrijpen, dat een schrijver als Theun de Vries moeite had met het tekort aan socialiteit van zijn correspondent. Op 12 september 1939 kreeg hij uit Doorn te horen:

‘Het is waar, dat de “sociale” zin bij mij vrijwel geheel ontbreekt; ik heb hier verder geen last van, maar geef graag toe, dat dit tegenover sommige problemen een handicap kan worden.’

Men vindt deze uitspraak op blz. 9 van de brievenpublikatie Achter het boek VI ('s-Gravenhage 1967). Wie meer van deze formuleringen wenst, leze in dezelfde uitgave de brieven onder nrs. 36, 40 en 41. In deze laatste zegt Vestdijk dat hij zijn ‘oncollectief’ zijn als een ‘(natuurlijk) gemis’ beschouwt. Die belijdenis verhindert hem niet zijn afkeer onbewimpeld uit te zenden. Onze mederedacteur Abell, die in zijn studiejaren een scriptie aan De vuuraanbidders heeft gewijd, stuurde deze naar de schrijver. Daarop kreeg hij een waarderend epistel terug, waarin de lapidaire mededeling voorkomt:

‘Inderdaad is mijn sympathie voor de “sociale religie” tot nul geworden.’ Dat was op 26 juni 1952!

Daarmee zijn we terug - of terecht - bij het tweede of sociaal-religieuze type van het tweede boek.

Zoals men weet, speelt het verhaal van dit gedeelte in Duitsland, voor 't grootste deel in en om Heidelberg. Blijkens mededelingen van Vestdijk zelf was zijn oorspronkelijke plan een roman over de Dertigjarige oorlog te schrijven. In de loop van enkele maanden breidde de opzet zich uit over de Nederlandse Gewesten en de daar woedende Tachtigjarige. Al is er veel reden om de aanvankelijke bedoeling in verband te brengen met de oorlogsomstandigheden - het is dan midden '43 -, de aandacht van de schrijver werd tegelijkertijd geboeid door het fenomeen van de religie. Daarom mag verondersteld worden dat de intenties van de auteur vooral en in toenemende mate bepaald werden door de ontwikkeling van dat fenomeen, de functie ervan temidden van bloed en vuur. In het tweede boek vooral komt de lezer wat dat betreft, aan zijn trekken.

Het vangt aan met een zin die op zichzelf al verschillende lagen heeft. Om te beginnen is er sprake van een ‘soldaat van fortuin’ die op weg is naar ‘zijn eigen beloofde land’. De knipoog van de auteur naar zijn lezer, beiden gebukt onder de Teutoonse furor, is herkenbaar. Het beloofde land appelleert aan bijbelse lectuur en brengt ons bij de motieven

[p. 11]

voor de Dertig- zowel als voor de Tachtigjarige oorlog, die van godsdienstige aard heetten te zijn. Men streed toch voor de vrijheid om God te dienen naar eigen overtuiging! Strikt genomen, zo zegt de schrijver van De toekomst als hij zijn vierde (‘sociale’) hoofdstuk inleidt, strikt genomen is ieder religieus streven te herleiden tot een verlangen ‘natuurlijk volmaakt’ te worden. En wat betekent dit? Die volmaaktheid omvat alle geluk, alle liefde, macht en vrijheid. Het zijn vier aspecten die niet alleen van beslissende betekenis zijn voor het individu, maar ook - en daarom gaat het hier! - voor de mensheid. Wat bescheidener gezegd voor groepen mensen die intussen wel pretenderen's werelds heil op 't oog te hebben. De gewichtigste factor die de andere elementen domineert, is de liefde.

‘... “liefde” in de zin van naar menschelijke vereeniging strevende oerdrang, die harerzijds de “totaliteit” bepaalt, het “geluk” waarborgt, de “macht” verschaft, over zichzelf en over anderen, en aan de “vrijheid” haar waarde verleent.’

Zo staat 't op bladzij 116 van De toekomst. Men leze zelf de behartenswaardige tekst er maar op na. Voor 't moment licht ik enkele elementen uit het verhaal rond Heidelberg. De stad van de catechismus, stad van de leer der metafysische projectie. Maar ook stad waar de soldaten zich gereed moeten maken om een aanval te doorstaan. En wat is daar de liefde ‘en masse’? De hoererij. En in 't gevolg daarvan een soort roes van zo kortstondige duur, dat 't woord ‘geluk’ er het tegendeel van schijnt, maar die wel een boosaardige ‘macht’ verleent aan de simpelste lansknecht over de meest weerloze vrouwen èn mannen - zie b.v. de Limburger er zijn Agnete met haar (zijn?) kinderen! De waarde van die ‘vrijheid’ reikt nauwelijks tot de grenzen van ‘roes’ en ‘liefde’. Het ziet er naar uit, dat we hier zo niet de volslagen omkering van de waarde der geprezen aspecten voor ons zien, de ironie van de ‘natuurlijk volmaakte mensheid’ ons helder wordt. Wat het sociale verder betreft, graait ieder hier naar macht, of graait zo dat de machthebbers hem steunen om 't ‘geluk’ te grijpen in de ‘vrijheid’ die 't soldatenleven lijkt te beloven. Sociaal is 't een heksenketel die enige bewondering afdwingt voor Gerard Criellaert. De koele berekeningen, het ‘hersenwerk’, zij houden hem in dit geweld overeind, al zijn er nog andere zorgen die misschien daarbij steunen.

Zijn zuster Liesbeth is ook in Heidelberg. De Romanesque oefent macht over haar en haar liefde geldt hem. Dit paar is minstens zo merkwaardig als de broer-zusterverhouding der Criellaerts. Gerard, die de

[p. 12]

hoofdpersoon blijft, waartoe Vestdijk graag terugkeert na alle ‘sociale’ lawaai, heeft zijn vader beloofd De Romanesque neer te schieten en Liesbeth terug naar Leiden te voeren. Of is dat een opdracht die hij zichzelf gaf, wegens zijn bijzondere relatie met zijn zuster? Het lokt aan om juist dit punt nader te onderzoeken, want De Romanesque draagt die naam niet voor niks. En van Liesbeth weten we dat zij eigenschappen toonde van mediamieke begaafdheid en neigingen tot occultisme. Maar daaraan moet ik nu voorbij gaan. Het is alleen van belang in zoverre dit tweede boek bevestigt wat het vierde hoofdstuk ons al heeft laten zien en wat uit de briefwisseling met Theun de Vries opnieuw kon blijken: de ‘macht’ van de schrijver Vestdijk is op haar sterkst in de psychologie van de enkeling en in de verhoudingen die diens leven en wezen bepalen of erdoor bepaald worden.

Is er nu een betrekking tussen het ‘sociale’ type in de religie en dit tweede boek? Naar mijn mening wèl al is die relatie er een van een soort ‘Umwertung aller Werte’. Het onvermogen van de auteur, versterkt èn verklaard door zijn ‘ongeloof’ in een mogelijke ‘natuurlijk-volmaakte mensheid’ liet maar een weg open: die der ironie.