Vestdijkkroniek. Jaargang 1983

[p. 58]

Boekbespreking
R.F.M. Marres: Enkele aspecten van de Anton Wachter cyclus van S. Vestdijk; de vertelsituatie en de hoofdmotieven. Proefschrift Rijksuniversiteit Leiden, 1983.

Toen ik de inleiding van bovengenoemde dissertatie inkeek, werden mijn verwachtingen hooggespannen: hier werd dan eindelijk in de officiële literatuurwetenschap, en nog wel in een proefschrift, Vestdijks psychologische theorie over de angst uit Het wezen van de angst gebruikt om zijn literaire werk te verklaren.

Het derde (en tegelijk laatste) hoofdstuk, dat ik vervolgens las, scherpte mijn verwachting aan: ruim 40 bladzijden lang werd daar een weldoorwrocht en scherpzinnig pleidooi gehouden voor een analyse van elementen uit de Anton Wachterromans met behulp van Vestdijks psychologische theorie uit Het wezen van de angst. ‘Wanneer een psychologische theorie ontworpen is door de romancier zelf, bestaat er een zeer goede kans dat deze theorie zijn romans kan verhelderen’, bleek de kern van het betoog te zijn.

Maar wie schetst mijn verbazing toen ik het pièce de résistance van de dissertatie bestudeerde: de analyse van de hoofdmotieven, het tweede hoofdstuk. Daar was in het geheel geen sprake van Vestdijks theorie. Marres gebruikt de Vestdijkiaanse psychologie in het geheel niet. Hij beoefent een psychologie van eigen maaksel, een psychologie van de ‘common sense’, waarin hij geheel uit het verband gerukte termen uit Het wezen van de angst overneemt.

Het is best interessant de ‘common sense’ opvattingen van Marres over het voelen en handelen van Vestdijks romanfiguren te lezen. Maar gevaarlijk is dat degenen die Het wezen van de angst niet kennen, mogelijk zullen denken dat Marres' ideeën over de angst dezelfde zijn als die van Vestdijk. Niets is minder waar.

Vestdijk heeft in zijn gedegen wetenschappelijke werk een hartstochtelijk pleidooi geleverd om het object van de angst eens en vooral boven tafel te brengen. Want volgens Vestdijk heeft iedere angst een concreet object, dat in vrijwel alle gevallen een medemens is, of een van hem afgeleid fenomeen, of een medemens in vermomming. Alleen als men het object van zijn angst kent, kan de angst zinvol bestreden worden.

De angstfiguur zoals die door Vestdijk ontwikkeld werd, ziet er als

[p. 59]

volgt uit: Er is een object, dat door een plotseling optredende vreemdheid dreigend wordt en zich als angstobject ontpopt. En er is een subject, dat zich bij het zien van de dreiging paradoxaal verenkeld voelt. De dreiging geldt zijn individualiteit. Er ontstaat een contractie, die altijd gevolgd wordt door een expansie.

Vestdijk heeft zijn angsttheorie de polarisatietheorie genoemd. Alleen angst geeft een polarisatie van emoties te zien, een polarisatie in angst en ‘anti-angst’ of in contractie en expansie. De voornaamste expansieve reacties op de angst heeft Vestdijk ondergebracht bij de liefde, de vlucht en de agressie, waarvan de liefde verreweg de beste angstbestrijder is.

Men moet echter wel wéten waarop men zijn expansieve reacties moet richten, en daarom moet men het object van zijn angst kennen. Zonder object is de angst een zinloze kramp. Met angst voor het ‘Niets’ (Heidegger), de ‘mogelijkheid’ (Kierkegaard), de ‘vrijheid’ (Sartre) of ‘zichzelf’ weet niemand iets aan te vangen. Aldus Vestdijk.

Bij Marres vinden we niets van Vestdijks polarisatie-theorie, de grondgedachte van het werk, niets van de sinus-achtige curve die door de contractie en de expansie ontstaat, niets van de zinrijkheid van de angst. Marres heeft in zijn proefschrift Het wezen van de angst genoemd, maar niet als theoretische onderbouw gebruikt.

Overigens maakt zijn studie een degelijke indruk. Aan de Anton Wachter cyclus als geheel is tot nu toe vreemd genoeg geen aandacht besteed, afgezien van een enkel artikel over een détailaspect. Het is nu Marres' bedoeling deze lacune op te vullen. De cyclus is immers in sterke mate een eenheid: door de romans als delen van het geheel te lezen wordt de betekenis ervan vergroot. Het was vanzelfsprekend ondoenlijk alle aspecten van de reeks in het onderzoek te betrekken; daarom koos de auteur voor een behandeling van de hoofdmotieven en de vertelsituatie.

Het hoofdstuk over de motieven (het 2e hoofdstuk) vormt, zoals gezegd, het pièce de résistance van de studie. Door enkele hoofdmotieven van de cyclus sterk te belichten laat Marres zien welke lijnen zich in de reeks voortzetten. Doordat de motieven met het centrale personage verbonden zijn, wordt dit hoofdstuk een rangschikking en analyse van enkele neigingen en gevoelens van Anton Wachter, zoals ze vooral in zijn relaties met andere personages naar voren komen.

Antons leven wordt beheerst door angst, liefde en het zoeken naar vriendschap volgens Marres, en daar Anton het centrum is van het hele gebeuren, wordt ook de reeks erdoor beheerst. Marres laat zien dat deze

[p. 60]

neigingen steeds een rol spelen, zij het niet in elk deel een even grote. Het motief vriendschap is in het voorlaatste deel bijna geheel verdwenen bij gebrek aan vrienden, maar vertoont in het laatste boek weer een opleving. Het motief liefde is niet belangrijk in Surrogaten voor Murk Tuinstra, maar is sterk vertegenwoordigd in alle andere delen. De angst lijkt na Terug tot Ina Damman op de achtergrond te raken, maar blijf steeds op de loer liggen. Het blijkt dat de angst in het tweede viertal romans van grotere betekenis is dan aan de oppervlakte zichtbaar is.

Naast de hoofdmotieven behandelt Marres Antons artistieke ontwikkeling. Dit motief blijkt vanaf Surrogaten voor Murk Tuinstra in alle delen aanwezig te zijn, en tenslotte uit te monden in het plan om over zijn eigen leven te gaan schrijven.

Het hoofdstuk over de motieven, het pièce de résistance, heeft Marres al eerder gepubliceerd, en wel in de Synthese reeks van de Arbeiderspers (Over ‘Terug tot Ina Damman’ en de andere Anton Wachterromans). Het werd daar gevolgd door een kort hoofdstuk over ‘Auctorieel en personaal vertellen’. Dit hoofdstuk over de vertelsituatie werd in het proefschrift sterk uitgebreid en vóór de analyse van de motieven geplaatst (als hoofdstuk I). Dit hoofdstuk zou nodig zijn omdat hierin de afstand die de verteller tot zijn personage heeft, aan de orde komt, en de vraag of men alles wat Anton denkt en zegt als waar dient te aanvaarden. Dat het om die redenen nodig was dit gedeelte zo te laten uitdijen, is te betwijfelen. In ieder geval kan men het zien als een gedegen studie over de vertelsituatie in de Anton Wachterromans.

Het proefschrift wordt besloten met een hoofdstuk ‘Over psychologische analyse van literatuur’. Zoals gezegd is dit gedeelte in wezen een pleidooi voor een analyse van elementen uit de Anton Wachterromans met behulp van Vestdijks Het wezen van de angst. Het is alleen jammer dat Het wezen van de angst in het proefschrift niet terug te vinden is.

L.F. Abell