Vestdijkkroniek. Jaargang 1982

[p. 17]

Marjoleine de Vos | De chaotische hybris van Cornets de Groot

In Bzzluetin 93 schreef Cornets de Groot onder de titel ‘Determinisme en contingentie’ een artikel waarin hij betoogt dat de mens, in de optiek van Vestdijk, de hybris nodig heeft om aan zijn vooruit vastgelegde levensloop een andere, onverwachte wending te geven. Deze stelling demonstreert hij aan de hand van voorbeelden uit Vestdijks werk. Op één van die voorbeelden, namelijk dat uit Mnemosyne in de bergen, wil ik hier ingaan, niet zozeer om Cornets' theorie te ondergraven, hoewel die wel afgezwakt wordt, maar vooral om aan te tonen dat zijn chaotische en onzorgvuldige benadering geen recht doet aan de ingewikkeldheid van een werk als Mnemosyne.

Ik zal eerst kort uiteenzetten waar het om gaat. Mnemosyne in de bergen is een episch gedicht van grote omvang (± 4500 versregels), dat in negen zangen verdeeld is. Boven elk van die zangen staat de naam van een muze en van een god(in). Elke god regeert inhoudelijk de zang waar hij boven staat: zijn invloedsgebied, zijn eigenschappen, bepalen de sfeer in de zang. In sommige zangen treedt de god zelf op in de gedaante van een personage uit Mnemosyne, in andere is hij slechts indirect aanwezig. Deze godennamen zijn ook als de namen van planeten op te vatten, in dat geval moet hun invloed niet uit de mythologie maar uit de astrologie afgeleid worden.

In Mnemosyne gaat een student op weg naar de top van het hooggebergte, dat een ‘strenger leerschool’ wordt genoemd. Onderweg ontmoet hij verschillende personen, hij wordt verliefd, hij pleegt een moord, hij verdwaalt in de mist en ten slotte, vlak voor hij de top bereikt, laat hij zich door de duivel verleiden om in een afgrond te springen en sterft hij. Het zal wel duidelijk zijn dat deze tocht omhoog meer bedoelt te zijn dan het verslag van een willekeurig vakantie-reisje. In vijf dagen speelt zich een heel mensenleven af: een enorme psychologische ontwikkeling, een streven naar het hogere, overeenkomstig het religieuze streven zoals Vestdijk dat in De toekomst der religie beschrijft.

Tot zover Mnemosyne, nu terug naar Cornets de Groot. In De chaos en de volheid (1966) wijdde Cornets een bijzonder waardevol dubbelessay aan Mnemosyne, waarin echter naast uitgesproken vondsten ook een aantal slordigheden en misinterpretaties te vinden zijn.

[p. 18]

Bij zijn interpretatie van de afzonderlijke zangen, beweert Cornets dat de student zich in de vierde zang ‘in de droom boven de goden verhief’. Dit is hybris en daarop moet in de vijfde zang straf volgen: de student vindt een woedende oorlogsgod tegenover zich.

In ‘Determinisme en contingentie’ verdedigt Cornets deze hybristheorie tegen het bezwaar dat een god, Mercurius, die zich zo beperkt toont (hij moet en zal een mooi dorpsmeisje ontmaagden), op dat moment geen god meer is, zodat er van hybris geen sprake kan zijn. Dit bezwaar weerlegt Cornets op mythologische, astrologische en psychologische gronden. De kern van het bezwaar, en daarin ligt de slordigheid van Cornets, is echter niet dat een god zich niet beperkt mag tonen, maar dat we in de passage waar Cornets op doelt niet met een god maar met een mens te maken hebben.

Zoals ik eerder uitlegde bepaalt steeds een god de zang waar hij boven staat. De volgende zang wordt dan weer (mythologisch, astrologisch en psychologisch) door een andere god overheerst. Het kan dus ook voorkomen dat twee verschillende goden eenzelfde personage kiezen in wie zij zich manifesteren. Zo personifieert de soldaat in Zang III Mercurius en in zang V Mars. Het meisje waar de student verliefd op is en dat door de soldaat verleid wordt, staat in de vierde zang, waarin zij bij de student liefde, bij de soldaat begeerte opwekt, voor de godin Venus. Door middel van deze steeds wisselende mythologische en astrologische invloeden, geeft Vestdijk aan hoe de ontwikkeling van de student verloopt, elke zang vertegenwoordigt een fase in zijn bewustwordingsproces.

In zang III trekt de student samen met de soldaat de bergen in; de student is de nieuweling, de soldaat de ingewijde in dit landschap. De student heeft zo zijn bedenkingen tegen de luchthartige, oppervlakkige soldaat. Maakt hij zich daarom schuldig aan hybris tegenover Mercurius? Nee, want voor zover de soldaat Mercurius vertegenwoordigt, is hij de leidsman die de student nodig heeft, die zijn menselijke aarzeling door zijn goddelijke beslistheid tot daadkracht weet om te zetten:

[p. 19]

 

Dit is ons onvervreemdbaar deel:

 

Steeds fris en frank te mogen scheppen;

 

Maar daartoe dient zich ook te reppen

 

Naast onze tred een tweede tred

 

Die zekerder en onbelet

 

Door aarzeling of peinzensmoeheid

 

Naar godentrant de bergen toeschrijdt!

In de vierde zang komen soldaat en student in een logement waar een dansavond wordt gehouden. De soldaat vraagt het eerder genoemde meisje ten dans, de student kijkt toe. Het danspaar lijkt hem de veruiterlijking van ware liefde; dat het slechts lichamelijke liefde is, ziet hij niet. Hij verlaat het feest en droomt van vrouwen en meisjes, die voor hem allemaal Venus vertegenwoordigen. Hij meent dat het niet om elke vrouw afzonderlijk gaat maar om ‘de eeuw'ge in haar’: Venus.

De soldaat gaat die nacht met het meisje naar bed, Mercurius leert Venus zijn ‘wiekslag’ om ‘zich saam met haar bij 't sterrenheir te scharen’. Er zijn dus twee niveaus: het menselijke en het goddelijke, het lichamelijke en het geestelijke, het lagere en het hogere. Verheft de student zich boven de goden? Nee, want hij aanbidt het hogere maar wijst het lagere af. Voor zover soldaat en meisje de goden vertegenwoordigen heeft hij hen nodig voor dieper inzicht in zichzelf en de wereld, voor zover zij verleider en ontmaagde zijn, keurt hij hun gedrag af. Op dit moment ziet hij het menselijke in hen echter niet.

In zang V ten slotte, door Mars geregeerd, laat de soldaat de student op ruwe wijze weten dat hij het meisje de vorige nacht heeft ontmaagd.

Op dit woord, dat het schelmstuk omschrijft,
Is het hem [de student] of de bliksem verdrijft
Het verhelende duister, - wat blijft
Er van wat hij als godheid in droom
Heeft vereerd?

Deze passage wordt ook door Cornets aangehaald, die er uit concludeert: ‘De hybristeorie, het gecursiveerde in acht genomen, schijnt dus wel te kloppen’ (1966:22).

Ik zou een heel andere conclusie willen trekken: wat de student voor goddelijk gedrag hield, blijkt niet anders dan een menselijk ‘schelmstuk’ te zijn geweest. De soldaat is niet alléén Mercurius - bovendien gehoorzaamt hij in deze zang aan Mars - maar hij is ook een gewoon mens, een

[p. 20]

soldaat. Juist de verschillende niveaus waarop de personages in Mnemosyne zich bewegen, maakt het mogelijk de wisselwerking én het verschil tussen goden- en mensenwereld te laten zien. Wie, zoals Cornets, geen onderscheid maakt tussen god en mens, doet geen recht aan de in dit epos zo belangrijke tegenstelling tussen hoog en laag.

Op deze plaats in het gedicht is er dus geen sprake van hybris bij de student. In de achtste zang maakt hij zich hier wél schuldig aan: hij eigent zich de hele schepping toe, herschept het al geschapene en stelt zich daardoor boven de goden, de oorspronkelijke scheppers. Deze overmoed wordt hem noodlottig, hij valt vanaf zijn door hemzelf geschapen hoogte te pletter.

Dat dit pas in de éen na laatste zang gebeurt en niet eerder heeft belangrijke consequenties voor het betoog van Cornets. Zoals ik al eerder schreef, dienen de goden (of planeten) om de fasen in het ontwikkelingsproces van de student aan te geven. De opeenvolging van goden bepaalt (determineert) hoe het de student zal vergaan en hun volgorde leidt onontkoombaar tot zijn hybris in zang VIII. Niet ‘iets in hem’ (1982:24) kiest voor hybris, hij kan niet anders. Op deze hybris volgt, ook weer noodzakelijkerwijs, de straf die tot zijn dood leidt. En zelfs deze straf heeft hij nodig: pas als hij stervende is komt de student tot de ware berusting, bereikt hij het ideaal van de mystisch-introspectieve mens uit Vestdijks De toekomst der religie, hij wordt één met het al.

Van ‘determinisme en contingentie’ is dus geen sprake. Als de levensloop van de student al volkomen gedetermineerd is is de hybris dat óok. De hybris is geen breekpunt maar een gevolg. De mogelijkheid om een andere richting uit te gaan dan je lotsontwerp van je vergt, kan niet, zoals Cornets beweert, door de hybris geschapen worden. De hybris is niets anders dan een gevolg van alle tot dan toe gemaakte keuzes. De hybristheorie hoeft niet te worden gered, hybris heeft niets te maken met een onberedeneerde keuze.

Voor het beslissende moment in de levensloop van Hercules, Schiltkamp of Leroy zal een andere verklaring gevonden moeten worden. De opmerking van Cornets dat een mens, wil hij in zijn totaliteit mens zijn, ook zijn eigen ontkenning moet kunnen zijn, wat ook geldt voor astrologische bepaaldheid, geeft wellicht beter aan in welke richting gezocht moet worden.

[p. 21]

Literatuur

Cornets de Groot, R.A. 1966 De chaos en de volheid, Den Haag: Bert Bakker.

Cornets de Groot, R.A. 1982 ‘Determinisme en contingentie’ in: Bzzlletin 93, p. 24-26.

Vestdijk, S. 1960 Mnemosyne in de bergen, Den Haag: Bert Bakker/De bezige Bij. Ooievaarpocket 108. (le dr. 1946)