Vestdijkkroniek. Jaargang 1976

Vestdijk en A. Roland Holst
H. van den Heuvel

Bij mijn weten heeft Roland Holst meer tegen Vestdijk geschreven, dan over hem; Vestdijk daarentegen heeft meer over Roland Holst geschreven dan tegen hem.

Roland Holst vond Vestdijk ‘Muur van den Geest’ en ‘Tegenpool van Bloem’, waarschijnlijk dus een te intellectualistische veelschrijver (van Bloem is bekend dat zijn productie - buiten de controle van de prullenmand - gering was). Zie eerste kwatrijn uit Swordplay-Wordplay en ‘Manus van Alles - in - 'n - Ommezien’ (vijfde kwatrijn); Vestdijk had echter omgekeerd eerbied voor A.R.H. en diens ‘duivelse alwetendheid, waar 'k keer op keer bezorgd de fluisterstem der wereld in herken’ (vierde kwatrijn), doch Vestdijk vond A.R.H. wel een herhaler: ‘Gij, Grote Langzame, die zich bij tijden / Aan geniaal herkauwen niet onttrekt,’ (achtste kwatrijn), die aan het ‘pièce de résistance’ niet toekwam.

Hier moet hij ARH in de achillespees getroffen hebben, die soms ontevreden was met de ontplooiing van ‘het dichterschap dat mij in mijn jeugd voor ogen stond’. Met ‘Ik hoor, dat uw groot werk iets ontbeert./.... Uw Oeuvre houdt hun honger smullend bezig/als een Hors d'Oeuvre, eindloos gevarieerd.’ (tiende kwatrijn) antwoordde hij. Simon bedankte met ‘achterdocht en dankbaarheid’ voor deze eer, waarop ARH hem pakte via ‘Gij, die 't bestaat de Schuwen en de Schrielen,/al die halfzachte Zieligen te ontzielen-’, (twaalfde kwatrijn) en even later verweet ARH Simon het in druk brengen van ‘drekkige schandalen’, hetgeen Simon opvangt met de vraag waarom ‘op mijn rioleringsnet te smalen’ (vijftiende kwatrijn).

[p. 2]

De bedachtzame ARH vond Simon te zeker: ‘Steil blinkend Brein, dat nergens schroomt of weifelt,/’ (twee en twintigste kwatrijn) en na nog enig theologisch gekrakeel (‘De Toekomst der Religie’) komt ARH's min of meer bevrijdend: ‘... Simon, ach,/kon ik úw hart maar aan uw brein ontstelen’ (achtentwintigste kwatrijn).

Simon weet dan ARH in diens zwakte te treffen, de potentiële onderwerping aan de vrouw, terwijl ARH wist dat Simon door haar minder bedreigd werd dan door een ‘beroepstypiste’ (volgens ARH vernederde Simon de Muze reeds tot dat niveau) (dertigste kwatrijn). ARH gooide het maar in het gekke, en Simon sloeg terug door ARH's mogelijkheden tot de mythologische Helena beperkt te achten; vele kwatrijnen later revancheert ARH zich jegens Simon met Emily Dickenson, die in de Hemel Simon nog mist: ARH ontzegt hem in dat verband ook nog het aards genieten. De serie verwaterde in gekrakeel rond Verwey, waar Simon niet van terug had, en andere achterhoede-gevechten.

ARH bood ridderlijk aan de rollen om te keren, waarin Simon, toch al defensief, geen zin meer had.

Vestdijk kan men niet ontzeggen dat hij vele belangrijke dingen voor nietdichters - en zelfs voor dichters - heeft geschreven over poëzie (‘Albert Verwey en De Idee’, ‘De glanzende Kiemcel’ en in vele essays) voorzover J.C. Bloem (‘Terugblik op de afgelegde weg’) en M. Nijhoff (‘Gedachten op Dinsdag’ en ‘De Pen op Papier’) dat al niet hadden gedaan, en dat toch nog (typisch voor Vestdijk) op een indringender afgeronder en systematischer wijze. Vestdijk was dan ook een fenomeen in die zin, dat hij, mede door zijn muzikaliteit, tevens een ‘echte’ dichter was, als men wil vergeten dat hij zich ook wel bezondigde aan retoriek en woordgeweld en bizar a-poetisch woordgebruik. Hetgeen niet wegneemt dat hij inderdaad als prozaïst, los van verbaal geweld, poëtische gedeelten in zijn boeken heeft geschreven, die op zichzelf kunnen staan. Ondanks het ‘stroeve’ in zijn gedichten en ‘het krampachtig afwerende’ (Marsman) heeft Vestdijk wel degelijk ‘echte’ gedichten geschreven.

En wat nog meer is: poëtische poëzie geschreven, die wel degelijk meer lyrisch is dan episch of beschrijvend - ik houd ‘Rembrandt en de Engelen’ voor zodanig indrukwekkend, dat ik daarvoor een enkele Vestdijkroman zou kunnen missen.

Kortom, Simon was een niet geringe dichter. Aldus ook reeds Menno ter Braak in ‘De Duivelskunstenaar’ en Max Nord in ‘Over S. Vestdijk’.

Maar hoe nu oordeelde hij over andere dichters? Men kan mij tegenwerpen dat dat geen maatstaf is, en dat de ene dichter de andere niet kan volgen - en dit is tot op zekere hoogte waar. Rilke heeft Vestdijk als dichter ‘verpletterd’ en de mond gesnoerd. En ook Nijhoff, blijkens talrijke aanhalingen in ‘De Glanzende Kiemcel’, zijn (St. Michels)-gestelse voordrachten over wezen en techniek der poëzie, ervoer hij als zijn (technische) meerdere.

Hoezeer dan ook Nijhoff Vestdijk imponeerde, hoe weinig kon hij de poëzie van Marsman en Slauerhoff, anders dan als eigenaardig en onovertrefbaar - maar niet verwant -, waarderen. (zie ‘H. Marsman als Apollinische persoonlijkheid’ in De Poolse Ruiter (1974) blz. 184, en ‘In Memoriam J. Slauerhoff’ in Lier en Lancet (1974) blz. 164. Men moet echter constateren dat Vestdijk ook nietverwanten in zijn critieken en essays de volle ruimte gaf en hen vrijwel nimmer

[p. 3]

geringschattend afdeed.

Kon Simon - anders dan als vriend - Roland Holst wel helemaal bijhouden?

Vestdijk was iets té geïnteresseerd in vorm en techniek, zoals reeds blijkt uit zijn geïmponeerdheid door Nijhoff. Het is dan ook niet verwonderlijk dat Simon reeds in ‘Troje in het kristal’ (in Muiterij tegen het Etmaal) ARH becritiseert van de technische hoek uit, zonder de inhoud van ‘Een Winter aan Zee’ werkelijk ter sprake te brengen, al moet hij toegeven dat het in zijn ogen beste vers ‘getuigenis (aflegt) van een bezwerende kracht, die men met de termen “apocalyptisch” of “kosmisch” zou willen bestempelen - “kosmisch” overigens meer in de zin van “elementair” dan van duizelingwekkend of kolossaal’. Simon noemt deze gedichten een ‘psychische ontlading op het kleinste bestek’ en ziet over het hoofd dat die ‘ene’ Winter aan Zee wel... vier jaren duurde! (zie Dr. M.H. Schenkeveld's oratie, ‘Een Begin van Rekenschap’, 1970). ‘; zoolang men door deze ontlading als lezer niet zelf geladen wórdt, heeft het geen zin over hun inhoud te keuvelen, tenzij dan om een zeker aantal bladzijden refereerend proza samen te stellen.’ Vestdijk houdt het in dit verband niet op een ‘afname van scheppingsvermogen’, maar op ‘uitsluitend een al te roekeloos uitdagen der “techniek”, - het zich willen meten met het technisch onverwezenlijkbare.’ De vraag is echter of Vestdijk zich door de techniek niet te veel laat afleiden van de inderdaad zeer moeilijk begrijpelijke inhoud.

Uit een later opstel in dezelfde bundel ‘Paradoxaal Zelfbehoud’ blijkt dat Simon ARH toch beter kan volgen dan men na lezing van deze critiek voor mogelijk zou houden - het gaat hier om het proza uit ARH's bundel ‘Uit Zelfbehoud’. Over het opstel ‘Sirenische Kunst’ in die bundel uit hij onverholen zijn bewondering.

ARH, als die volkomen andersoortige ‘duivelskunstenaar’, moet hem wel degelijk geïntrigeerd hebben, gezien de uitvoerige verdere opstellen in Muiterij tegen het Etmaal, in Zuiverende Kroniek en in Voor en Na de Explosie (1960). Hij nam het vóór ARH en tegen Sötemann op in ‘A. Roland Holst en De Kelten’ (in Zuiverende Kroniek 1976, blz. 195); in ieder geval zijn al deze opstellen van een uitvoerigheid als zelfs (of juist) Vestdijk toch niet licht over een hem als dichter niet zó na staand auteur geschreven heeft. Alsof hij alle moeite deed om te verstaan en te begrijpen wat hem toch eigenlijk verre was, van iemand die hem als mens zo na stond.

Geen wonder, want hoezeer ook die twee toch op elkaar gesteld waren, blijkens Simon's ‘De zeven facetten van A. Roland Holst’ (in A Roland Holst 70 jaar, gecombineerd nummer van De Gids/Maatstaf 1958, later herdrukt in ‘Gestalten tegenover mij’ (1961) en blijkens ARH's gedichten en In Memoriam bij Vestdijk's overlijden: zij waren niet van hetzelfde plan. Wat daaronder te verstaan is, valt niet te definiëren, hoogstens bij benadering te omschrijven. Zo is de titel van het opstel over ARH, luidend ‘Dichter van het bovenzinlijke’, wel degelijk onthullend. Waarom niet: ‘Dichter van het bovenzintuiglijke’ of ‘bovenzinnelijke’ of ‘van het bovenbewuste’? Ging dat boven Simon's (alpino-)pet?

In dat opstel geeft Vestdijk (technisch) de voorkeur aan Nijhoff. Roland Holst zal de laatste zijn om het technisch meesterschap van Nijhoff niet te beamen (en de geïnspireerdheid van J.C. Bloem), maar dat is nu juist de misvat-

[p. 4]

ting van Vestdijk, hij stelde de vorm boven de bevlogenheid.

Hij gaf de voorkeur aan de ‘aardser’ Nijhoff, doch achtte Roland Holst ‘de grootste’ van de twee ‘als persoonlijkheid het meest beantwoordend aan onze overgeleverde voorstellingen wat een dichter moet zijn, ja, hoe hij er moet uitzien’. Het lijkt wel of Vestdijk hier de voorkeur geeft aan techniek en aardgebonden psychologie van het dagelijks bestaan boven het zoeken en tasten van de dichter, buiten de zonsondergang en zijn eigen ramen, naar het verlangen. Vestdijk hangt dan zijn kritiek op aan het doorwrochte, de te weinig visuele zienswijze, de te afgeleide en naar het aestetiserende zwemende symboliek, de te individualistische toon.

Dan komt de kernfrase: ‘Lyrische bekentenispoëzie’ en het is verwonderlijk dat Vestdijk deze uiting niet herkent als wat in wezen de essentie was van wat hij zelf in menig boek schreef: lyrische bekentenispoëzie in proza.

Zo kan men eindelijk begrijpen wat hen tezamen bond, naast vele andere facetten - twee exponenten van vergelijkbare levenservaring, al begrepen ze dat, door hun verschillende geaardheid, over en weer van elkaar nauwelijks: men leze er Swordplay-Wordplay maar op na.

Niet als auteur - in hun diverse geaardheid - maar als mens stonden ze elkaar blijkbaar (en dan ontroerend) het meeste na. Het kan dan ook niet toevallig zijn dat Vestdijk ARH in 1955 tijdens ziekte uitkoos om voor hem de Constantijn Huygensprijs in ontvangst te nemen.

In 1958 hadden Vestdijk en Roland Holst samen een expositie in het Haags Gemeentemuseum, bij welke gelegenheid de nummers 1 en 2 van het Schrijvers' Prentenboek, aan hen gewijd, verschenen.

En dan, vrienden schrijven niet echt tegen of over elkaar.