Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1953

[p. 697]

Trijntje Cornelis v. 188.
Door Prof. Dr. A. van Loey
Lid der Academie.

In Huygens' klucht Trijntje Cornelis dr.⁽¹⁾ kan, ondanks de voortreffelijke commentaar van de scherpzinnige Eymael, bij reg. 188 aan een, hoewel zeer gering, afwijkende interpretatie gedacht worden.

De situatie is de volgende: nadat de snol Marie zich op gevatte wijze bij Trijntje voor haar nicht heeft laten doorgaan, weet ze haar in haar huis te lokken, zogezegd om te eten en er te blijven slapen. Haar ‘pol’ Francisco heeft zich ongemerkt bij hen gevoegd en na een vlugge en korte woordenwisseling, terzijde, tussen beide boeven, roept Maaiken, kwansuis blij-verwonderd, uit: ‘Hoe kanset oock versinne, die nobele Fortuijn! Cosayn Francisco, vrient, hoe komde me te pas.’ Hij kan Maaike immers wonderwel ten dienste staan met zijn ‘presentie.’ Maaike meent natuurlijk: haar Trijntje helpen beroven, maar ze zegt: ‘helpme Nicht tractere, men vleesselaijke nicht, men lieve Nicht Cotlain (= Trijntje)’ en voegt er aan toe (reg. 188): ‘We moeten dese nacht en wa meer vrolayck zain.’ Ze zullen dus gaan ‘smullen’ en vrolijk zijn. Maar wat juist betekent: ‘dese nacht en wa meer vrolayck zain’?

Eymael commenteert: ‘en wat langer (nog)’, d.w.z.: deze nacht, en wat langer nog, moeten we vrolijk zijn. Die interpretatie is alleszins aannemelijk. En toch kan men de passus ook enigszins anders opvatten. Het feest dat ze gaan vieren, zegt Maaike, moet ‘nobel’ zijn (v. 198): kunnen ze, Maaike en Francisco, het geluk dat ze hebben nu eens Trijntje op bezoek te zien, met zijn beiden alleen niet machtig zijn, zij (Maaike) zal er ‘meer toe halen,’ ze kan het ‘genoeg betalen’ (v. 197 v.): d.w.z.:

(1) Uitg. door H.J. Eymael; Zutphen, W.J. Thieme & C^o.

[p. 698]

‘we moeten nu eens terdege feest gaan vieren,’ dus ‘wat meer vrolijk zijn’ dan anders, meer in vrolijke stemming zijn, ons aan een extraatje te goed doen. Ook deze interpretatie is aannemelijk.

Maar als we het vers opnieuw lezen: ‘we moeten dese nacht en wa meer vrolayck zain,’ dan is het woordje en er te veel, tenzij men het bij wat voegt en leest als enwat: ‘we moeten enwat meer vrolayck zain’⁽¹⁾. Dit woordje enwat is thans nog goed bekend: Gezelle gebruikt vaak entwat (‘daar roert entwat’: bv. in het Lied van Boerke Naas), en in mijn Brussels dialect is ewat (əwa) geen zeldzaamheid, bv. 't was nog ewa vroeg, zijt ewa stiller, zwijgt ewa, telkens echter, voorzover ik oordelen kan, slechts in bijwoordelijke functie.

Die uitgebreide vorm van wat: entwat, ewat, wordt in onze grote woordenboeken niet vermeld: Verdam kent hem niet, en het WNT 3, 4149 (door J.A.N. Knuttel bewerkt, 1917) heeft, buiten De Bo en Gezelle, slechts een vorm entwat opgetekend uit de Gel(derse) Volksalmanak (waarover de Bronnenlijst zwijgt).

Door een gelukkig toeval heb ik onlangs een paar vindplaatsen met ewat ontdekt in Brusselse teksten uit de 16de eeuw, t.w. de verhoren van de getuigen en de spelers der drie ‘schandaleuse spelen,’ te Brussel opgevoerd in 1559. In de uitgave van W. van Eeghem (Antwerpen, De Sikkel, 1937), blz. 86 (XIII, 22) lezen we: dan hebben de rethorisiens voere een maniere dat zy altyt ewat nyeuws spelen ende als zij dan een spel vinden dwelcke jn zekere jaeren nyet en js gespeelt geweest zoe bringhen ze zulcken spel by en dan schynet⁽²⁾ ewat nyeuws te zyne, en blz. 91 (XX, 16): soe heeft hy deponent noch ewat gesproken. In enigszins andere opvatting: ‘wat, een kleine hoeveelheid, een beetje’ treffen we ons woord nog aan blz. 74 (II, 31): den seluen arbeydere die doen seeghde datter noch ewat was ouerbleuen (t.w. van genuttigde spijzen).

(1) Comparatief met meer: reeds laat-mnl. (Mnl. W. IV, 1294) en 16de-eeuws (WNT IX, 393).

(2) schynet = schijnt het (< scînet 't), een constructie uit de volkstaal, thans in Brabant nog zeer gewoon maar in het mnl. zeldzaam (sedert de 15de eeuw, volgens Van Helten: Vondel's Taal I § 58), waarvan het oudste voorbeeld, meen ik, te vinden is in Reinaert I hs. A: 167 ghine wreket (= hs F 163), vgl. hs B 175 gy en rechtet.

[p. 699]

Daarmee is het bestaan van ewat in het Brabants der 16de eeuw bewezen. Waar nu echter de vorm ewat vandaan komt, blijft vooralsnog een open vraag. Er kan gedacht worden aan gelijkstelling met hd. etwas (ohd. eteswaz), oostelijk mnl. (Handwoordenboek) etwat (waarin et, evenals in hd. etlich, ndl. etgroen, = got. iþ). Maar wij kennen daarnaast ietwat, reeds mnl. (Floris ende Blanc. 2022), dat misschien niets anders is dan een herijking van e(t)wat, of *ie-wat (vgl. Knuttel t.a.p.). Naast ewat, entwat bestaan nog entwie, entwaar, enthoe (zie R. Van Sint-Jan, Het Westvl. van G. Gezelle, § 119 en WNT): de n kan ik me niet anders verklaren dan als ‘epenthetische’ n, gelijk in visenteren, benendien enz.⁽¹⁾ maar dat is alleen mogelijk in onbeklemtoonde positie en tegenover hd. etwas, etlich, ndl. ettelijk, etgroen, alsmede immer (< ie-meer), ie-der en ietwat, met telkens klem op de eerste syllabe, nl. de versterking et, ie, iet, blijft de beklemtoning in ewat dan bevreemdend.

(1) Vgl. mijn Mnl. Spraakkunst II, § 105 f en de ald. genoemde literatuur.