Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1938

[p. 801]

Het ‘Secreet-boek’ van Carel Baten
(Gent 1540? - † Amst. 1617?)
Door Ed. Bontinck

I. - Bij het zoeken naar oude Nederlandsche teksten aangaande schildertechnische gegevens, kwam ik voor volgende feiten te staan.

De Wild in ‘Het Natuurwetenschappelijk Onderzoek van Schilderijen’⁽¹⁾ schrijft: ‘over de bereiding der verfstoffen wordt slechts hoogst zelden iets vermeld. Een uitzondering hierop maakt het z.g. “Secreet-Boeck”⁽²⁾... Waar dit schrift zeer zeldzaam en derhalve moeilijk toegankelijk is, zijn in het hierna volgende enkele dezer recepten woordelijk aangehaald.’ (p. 4).

Bij onderzoekingen in de Bibliotheek te Gent vond ik een anoniem werk dat denzelfden titel draagt. Bij vergelijking der uittreksels gegeven door De Wild in zijn Dissertatie met den tekst van het anonieme boek, gevonden in de Gentsche Bibliotheek, bleek me dat ik met hetzelfde werk te doen had.

Toen ik den Hoofdbibliothecaris, Prof. R. Apers, hierop attent maakte, deed hij me opmerken, dat ik bibliographische gegevens zou vinden in ‘Het werk van den geneesmeester Carel Baten’⁽³⁾, door Prof. Dr. Alb. J.J. Vandevelde.

(1) Diss. Delft 1928. Drukk. Levisson, 's Gravenhage.

(2) Op p. 10, voetnota 3, staat de volledige titel. Hij komt overeen met dezen gegeven in 11 van deze mededeeling. Het gaat om de uitgave van 1609.

(3) Koninkl. Vlaamsche Acad. v. Taal- en Letterk. Verslagen en mededeelingen 1933, p. 529.

II. - Bijdrage tot de bibliographie van Carel Baten.

In het vermelde werk van Prof. Dr. A.J.J. Vandevelde, en in zijn Zuid- en Noord-Nederlandsche Bibliographie (Versl. en Mededeel. 1937 en 1938) wordt de volgende uitgave niet vermeld:

[p. 802]

[1600, Anonymus]

Secreet-Boeck
Waer in vele diversche Secre=//ten / ende heerlicke Consten / in veelder=//leye verscheyden materien / wt seker Latijnsche / Fransoysche / Hoochduytsche / ende Nederlant=//sche Authoren / te samen ende bij een ghebracht // zijn / Waer van de meestendeel der voor=// schreven Authoren namen daer by // gheciteert worden.
(Merk van den drukker)
Tot Dordrecht.
Bij Abraham Canin / Int
Jaer ons Heeren / 1600.

[(2) p. + 506 p. + (13) p.; in-8^o; Bibl. Univ. Gent Acc 3873; in dit exemplaar is 1 blad (p. 273 en 274) uitgescheurd].

Bij verdere opzoekingen vond ik deze uitgave van 1600 nergens beschreven noch vermeld.

B.H. Van 't Hooft in zijn Dissertatie⁽¹⁾ neemt aan dat de uitgave van Leeuwaarden (1594) een nadruk is en hij beschrijft een ‘Secreet-Boeck’, waarvan de opgave van het titelblad overeenkomt met dit van het Gentsche exemplaar, uitgenomen het jaartal dat 1601 luidt.

Dat het om twee verschillende uitgaven gaat, blijkt uit het feit dat volgens van 't Hooft de uitgave van 1601, 419 p. bevat, terwijl het ontdekte exemplaar te Gent er 506 telt.

Verder: ‘Die Ausgabe 1601 enthält das Privileg Canins für zehn Jahre zwar ist es in diesem Druck nicht datiert, dies ist aber wohl deshalb der Fall, weil es im Jahre 1601 keine Gültigkeit mehr hat, da die zehn Jahre vertrichen. In ähnlichen Fallen lässt Canin auch sonst die Datierung fort. Das Werk muss vor 1591 in Dordrecht erschienen sein’. (Van 't Hooft loc. cit. p. 44).

De uitgave van 1600 draagt ook het privilegie zonder datum. In den gedachtengang van Van 't Hooft zou de eerste uitgave nu vóór 1590 verschenen zijn.

Maar dit is nu moeilijker aan te nemen.

Immers. Twee kort op elkaar volgende uitgaven (1600 en 1601) kunnen verantwoord worden door het succes van het

(1) ‘Das Holländische Volksbuch vom Doktor Faust’ Diss. 1926. Mart. Nijhoff, 's Gravenhage.

[p. 803]

‘Secreet-Boeck’, dat na 1 jaar reeds moest herdrukt worden, omdat het uitgeput was. Een dergelijk succes kan men moeilijk toekennen aan een boek, dat reeds 10 jaren vroeger in druk verschenen was.⁽¹⁾

Men merke hierbij op dat niemand de uitgave van 1591 (of 1590) gezien heeft.

Het werk verscheen wellicht voor de eerste maal te Dordrecht in 1600.⁽²⁾

(1) Zie verder nog een voorbeeld.

(2) En is het Gentsche exemplaar een unicum (?)

III. - Het ‘Secreet-Boeck’ van C. Baten en het ‘Illuminierbuch’ van Valentin Boltz von Ruffach.

Het deel dat me bij mijn onderzoek interesseert staat p. 278: De Secreten van het Illumine=/ren / ende van het maken // van alderley Verwen.

Het begint met ‘Een Temperatuyrwater / omde Ver = //wen mede te tempereren’; 6 soorten staan er opgegeven. Een even talrijke reeks wordt gegeven in het:

Illumi- / nier Buch, wie man al- / lerley farben bereitte, mischen, schattieren, unnd ufftragen soll, Allen jungen / angehenden Molern und Illumini- / sten, nutzlich und fürderlich. Mit flyss / und arbeit ersucht, geübt und zusam- / menbracht. Durch Valentinum / Boltz von Ruffach, Gott zu / Ehren, und dem nech- / sten menschen / nutzlich. Gedruckt zu Basel by / Jacob Kündig. / Im jar MDXLIX.

[12^o. Illustr. In 2 Theilen 320 paginierte Seiten und zwei nichtpaginierte Register. Exemplare in Bern, Stadtbibliothek (Rar. 35), Zürich, Stadtbibliothek.]

De vergelijking der twee werken drong zich op.

Van het ‘Illuminierbuch’ is een heruitgave verschenen in 1913.⁽³⁾ Dr. C.J. Benziger heeft daarin het leven van Boltz bestudeerd en de uitgaven van het ‘Illuminierbuch’ beschreven. Hij komt tot 16 volledige uitgaven in de Duitsche taal (1549 tot en met 1688) en nog twee gedeeltelijke opnamen in ‘Kunst und Werkschul’ (Nürnberg 1709) alsook in ‘Curiöse Mahler’ (Dresden 1712).

(3) Sammlung maltechnischer Schriften. Band IV. München, Callwey.

[p. 804]

Aan deze lijst moeten echter nog de uitgaven toegevoegd worden, die vermeld staan in het British Museum: 1575 (Erfurdt), 1589 (Frankfort am Mayn) en 1613 (Francfurt). Bovendien is daar nog een Deensche uitgave (Kiøbenhaffn 1648).

Bij de gedeeltelijke opnamen moet nog deze gevoegd worden van: Pictorius, Joh. Bapt.: Die mit vielen raren und curiösen Geheimnussen angefüllte Illuminirkunst. (Nürnberg 1713).

Voor de bronnen van Boltz, zie Ernst Berger: Beiträge zur Entwicklungsgeschichte der Maltechnik. III Folge. München 1912, p. 162 of München 1897, p. 149.

Vóór 1600 zijn dus te vermelden 1549, 1550⁽¹⁾, 1562, 1566, 1571, 1575, 1578.

Ik kon alleen de heruitgave van 1913, gesteund op den tekst van 1549, raadplegen.

Wat Baten overgenomen heeft zal blijken uit de hierna volgende tabel. De cijfers tusschen haakjes verwijzen naar de blz. der Duitsche heruitgave van 1913; de cijfers in de 2^o kolom verwijzen naar de blz. der uitgave van het Secreet-Boeck 1600. Streepjes - duiden aan dat het artikel daar niet voorkomt. Een * vóór de blz. duidt aan dat deze slecht genummerd is (*301 = 306; *308 = 310; *306 = 316).

De titels uit het tweede boek worden soms door Baten verlengd door er den eersten zin uit den tekst aan toe te voegen.

	Illuminierbuch	278.	De Secreten van het Illumine=ren/ende van het maken van alderley Verwen.
(37)	Zum leser ein Vorred	-
(39)	Von Temperatur wasser Temperatur wasser, vff mancherley wiss.	278.	Een Temperatuyrwater / om de Ver=wen mede te tempereren.
	Die erste gattung
(40)	Das Ander	279.	Een ander Temperatuyrwater.

(1) Hier hebben we het gelijkaardig feit van een succesvol boek, dat reeds na 1 jaar moest herdrukt worden.

[p. 805]

(41)	Die Dritte	280.	De derde Temperature.
(41)	Die vierdte	280.	De vierde.
(42)	Die fünffte gattung genent Albumen	281.	De vijfde.
(42)	Die sechsste gattung	281.	De seste Soorte.
(43)	Vom Fürnüss	282.	Van den Vernis.
	Fürnüss vff papyr vnd perment, würdt genent Hussfürnüss		Vernis / om op Pampier / oft op Parkement te ghebruycken / ende het wort ge=noemt huys=Vernis.
(44)	Ein ander Hussfürnüs vff perment, papyr vnd läder	283.	Een ander op Pampier / ende Par=kement.
(44)	Mundtlyn zu machen	283.	Om Mondtlijm te maken.
(44)	Fürnüss vff perment oder läder	283.	Vernis om op Parkement oft op Leer te strijcken.
(45)	Tragant Gummi anzubereiten	284.	Om Gomme dragant te bereyden.
(46)	Wyss von eim Eyg zu behalten	284.	Om Eyerwidt langhe te bewaren.
	Fürnüss, ein andere Gattung	285.	Vernis op een ander manniere te maken.
(46)	Furnuss aber vff ein andere Gattung	-
(47)	Alun	285.	Aluyn.
(47)	Essich	286.	Azijn.
(47)	Von Gummi	286.	Vande Gommen.
	Gummi mancherley anzeigung vnnd lyms, so die Jlluministen gebruchen Perment lym		Van veelderley Soorten van Lijm / dat de Illuministen gebruycken / ende eerst van Parkementlijm.
(48)	Husslym.	286.	Huyslijm / ofte Vischlijm.
(48)	Mündlym	286.	Montlijm.
(48)	Tragant	286.	Dragantgomme.
(48)	Gummi arabicum	287.	Gomme van Arabien.
(48)	Wyss vom Eyg	287.	Eyerwit.
(49)	Gummi lacca	287.	Gummi Lacca.
(49)	Goldgrundt zu bereiten	287.	Hoemen Goutgront bereyden sal.
(51)	Ein ander Goldgrund	-
(51)	Goldtgrundt Gummi	289.	Dit zijn de Gommen die een

[p. 806]

			tot den Goutgrondt ghebruyckt.
(52)	Musierung vff Goldt	290.	Museringhe op Goudt.
(53)	Gemalen gold oder silber auss der fädern zeschriben oder mit dem pensel zemolen	291.	Hoe dat men ghemaken Goudt / ofte Sil=/ ver /wt de Penne schrijven sal / ofte met den Pinceele sal opstrijcken.
(53)	Ein anders gemalen goldt	291.	Een ander ghemaken Goudt.
(54)	Aurum Muscium zemachen	292.	Om Aurum Musicum te maken.
(55)	Aurum musicum, ein bessers	293.	Aurum Musicum op een ander Manniere.
(56)	Aurum Musicum eine andere Gattung	294.	Een ander Soorte / van Au=rum musicum.
(56)	Ein anders Aurum Musicum	295.	Een ander goet Aurum Musicum.
(57)	Aurum Musicum ein gut stücklin	-
(57)	Argentum musicum wie man das machen sol	295.	Hoe datmen Argentum Muscicum sal maken.
(58)	Quecksilber wie mans tödten sol	296.	Hoe datmen den Quicksilver sal dooden.
(58)	Laudanum	296.	Van het Laudanum.
(59)	Sal armoniacum das ist Salmiacs	296.	Sal Armoniacum.
(59)	Ematites ein blutstein	297.	Ematites dat is den Bloetsteen.
(59)	Vom Cenober Cenober wie der sol künstlich gemacht werden	297.	Hoe datmen den Cinnober of Vermeliloen / constelick maken sal.
(61)	Cenober vff ein andere gattung	298.	Cinnober te maken / op een ander Manniere.
(61)	Paryss rot zu machen	299.	Hoe datmen Parysroot sal maken.
(62)	Pariss root gar schön wie ein rote Ross	299.	Parijsroot te maken / als een roode Roose.
(62)	Presilgen mancherley so	300.	Allerley Bresilliverwe / sal-

[p. 807]

	alweg by schönem heitterem himmel bereit werden		men altijdt by schoon we=ser bereyden.
(63)	Presilg die beste vnd bstendig	300.	Om te maken Inct die seer goet / ende bestandich is.
(63)	Presilg bald zu bereitten Brunfarb	301.	Om den Bresillie bruynachtich te bereyden.
(64)	Presilg die Liechtar ist	302.	Een lichtverwighe Bresilli Inckt.
(64)	Presilgen die satt ist	302.	Een Bresilliverwe / die hooghe van Verwe is.
(65)	Rösslin farb, sit der presilgen tochter	303.	Roosenverwe / is des Bresillien Dochter.
(66)	Rösslin vff ein andere gattung	-
(67)	Rösslin das schön vnnd liecht ist	304.	Een ander Roosenverwe / die schoon ende licht is.
(67)	Lac dass man auch in den Apotecken findet genent: ‘Moler Lac’	304.	Lac / datmen Schilders Lac noemt.
(67)	Lac adulterinum	305.	Lac adulternium.
(68)	Trachen blut	305	Drakenbloet.
(68)	Sarcocolla fleysch lym	305.	Sarcocolla.
(68)	Von Minien	*301.	Vande Menie.
(69)	Violet wasser ein gar gut stücklein	*301.	Violetwater / dat een seer goet stuckxken is.
(69)	Bruny farb	*301.	Bruyne Verwe.
(69)	Brun ein andere gattung	-
(70)	Leberfarb	307.	Leververwe.
(70)	Leberfarb ein anders	307.	Een ander Leververwe.
(70)	Fürfarb	307.	Vierverwe.
(70)	Fürfarb ein andere gattung	307.	Een ander Soorte van Vier=verwe.
(70)	Von gälen farben	308.	Vande gheluwe Verwen.
	Gälfarben zu bereitten Ruschgäl		Rusgheluwe.
(71)	Auripigmentum, dass wurt genert Opermentgäl	308.	Van het Orpigment.
(73)	Plygäl	308.	Lootgheluwe.
(72)	Beergäl	309.	Van Baergheluwe.
(72)	Erbselen Gäl	-

[p. 808]

(73)	Schütt gäl	309.	Schijtgheel.
(73)	Saffren gäl	*308.	Saffraen gheluwe.
(73)	Goldgäl das schön ist	*308.	Gout gheluwe / dat schoon is.
(74)	Oger gäl	*308.	Oker gheluwe.
(74)	Vom Grien	311.	Van de groene Verwen.
	Spon grien ze machen		Hoe datmen Spaensgroen maken sal.
(75)	Groechisch grien	311.	Griecksgroen / ofte Spaensgroen.
(75)	Safftgrien ze machen	312.	Om sapgroen te maken.
(76)	Berggrien	312.	Berchgroen.
(76)	Schifer Grien	313.	Schifergroen.
(76)	Von Plouw farben	313.	Vande blaude Verwen.
	Lasur plouw		Lasuyrblau.
(77)	Schmeltze	314.	Smalte.
(77)	Ultra maryn plo	314.	Transmarijnblau.
(77)	Eschplo	314.	Aschblau.
(78)	Plo Tornisal	314.	Blau Tornesol.
(79)	Tüchlin plouw	315.	Doeckblau.
(79)	Bastart lasur	315.	Bastartlasuyr.
(80)	Attichber plow	-
(80)	Legmosvs oder Turnüss	*306.	Violenblau.
(81)	Endich	*306.	Blau Indie.
(81)	Endich zu machen	*306.	Hoe datmen Indie maken sal.
(81)	Fuss Endich ein ander stück	317.	Huys-Indie.
(82)	Weid plumen	-
(82)	Purpurfarb	317.	Purperverwe.
(82)	Schwytzer grien das durchschinig ist	317.	Switsergroen /d at doorschijnich is.
(83)	Rosyen rot. Rosynenfarb	318.	Scharlaeckverwe.
(83)	Von Russ farben Russfarb zu harfarb	318.	Soetverwe / oft Haeyrverwe.
(84)	Schwartz kupffer lot	-
(84)	Mummian	318.	Mommie.
(84)	Schwartze gute farb zemachen Pfirsichsteinschwarz	319.	Hoe datmen goede swarte Ver=we maken sal. Persesteenswart.

[p. 809]

(85)	Von Wyssen farben	319.	Vande witte Verwen.
	Ply wyss zu machen		Hoe datmen Lootwit / ofte Ceru-se maken sal.
(85)	Wysse farb ein anderss	320.	Een ander witte Verwe.
(86)	Eyer schalen kryd	-
(86)	Wysse gute farb	-
(86)	Wysser bolus	320.	Witten Bolus.
(86)	Grawe farben	320.	Een grauw Verwe.
(86)	Falbe farb	320.	Een Verwe die Value is.
	End des ersten Buchs
(87)	Hie hebben anallerlei schattierungen und mixturen, gestellt mit figuren uff den ougenschyn
	Von lybfarben	-
	Enz.	-
(112)	Wolfffarb	-
(112)	Von Kuppffer Lot
	Schwartz Kuppfer lot zumachen	-
(113)	Rot Kupfferlot zu machen	-
(113)	Ein ander schwartz Lot	-
(113)	Von Perment
	Perment mit mancherley farben durchschynig zemachen	320.	Om Percament met veelderley Verwen door schijnich te maken.
(114)	Von Dinten	321.	Hoe datmen goeden bestandighen Inct sal maken.
	Gute bstendige schrybdinten, die sol man also bereitten
(115)	Von wysser geschrifft	322.	Om op Pampier widt te schrijven / he welcke men opt witte Pampier noch sien noch lesen en can / ten sy datment eerst / door eē claer wa=ter trecke.
(116)	Von Schwarzer gschrift	323.	Om sonder Inckt een swarte Gheschrifte te schrijven/ het welcke men niet en can

[p. 810]

			swart sien / ten sy datmen oock door een wa=ter trecke.
(117)	Von schwartzen brieffen Ein schwartzen brieff mit wysser geschrifft an tag ze thun	323.	Om een swarten Brief / met witte geschrifte openbaer te maken.
(117)	Durchschynig Papyr - Oltränct durchschynig papyr, daruff man aller hand verzeichnen kann	-
(118)	Von Bensel	-
	Bensel ze machen	-
(119)	Fischbein. Os sepie	-
(119)	Von Etzzwasser	-
	Etzwasser uff ysen und stahel
(120)	Yngsenckte gschrifften	-
(121)	Federn, beyn und rosshaar zu ferben	324.	Om Pennen / Beenders / en̄ ros Haeyr te Verwen.
	Rot federn oder beyn.
(121)	Grüne fädern oder bein	-
(122)	Gäl fädern oder beyn	-
(122)	Plouwe fädern	324.	Om Pennen blau te Verwen.
(122)	Ein bsonder temperatur wasser	325.	Een besonder Temperatuyrwater.
(122)	Cenober	325.	Om Cinnober te maken.
(123)	Das kein stien vom für mög zerspalten	-
(123)	Das kein tuch verbrenn	-
(123)	Glaskütty	326.	Een Lutum om alle gescheurde Gelasen dichte te maken.
(123)	Lutum sapientie	326.	Een ander Lutum Sapientie
(123)	Lutum spaientie fast gut	326.	Een ander Lutum Sapientie / dat seer goet is.
(124)	Lutum sapientie	-
(124)	Patronenpayr zu bereitten	326.	Hoe datmen Patroonpapier sal bereyden.
(124)	Ein gemeine sunderliche	327.	Een besondere gemeyne

[p. 811]

	Temperatur zu allen Farben dienstlich		Temperatuyre tot alle Verwen seer dienstelick.
(125)	Rubrycken temperatur	-
(125)	Proba eins yetlichen Cenoberss	327.	De Prover van allen Cinnober.
(125)	Bastart-Cenober	327.	Bastart Cinnober.
(126)	Lasur zu wäschen und anzubereitten	328.	Hoe datmen den Lasuyr sal wasschen / ende bereyden.
(126)	Böss fliessend papyr zu stercken und bereitten, das man daruff kan ufftragen mit farben, das es nit durchsclag oder fliesse	333.	Om alle doorslaende Pampier te stercken / ende te bereyden / om daer op te schrijven ende te schil=deren.
(127)	Stahel, ysen, kupffer oderandere metall zumachen, dass man daryn graben, stechen oder schnyden mag	-
	Ende des andern buchs
(127)	Characters	-
	oder Heimliche worzeichen
(130)	Beschuluss dieses Illuminierbuchs	-

_**_*

Op drie plaatsen vindt men een aanduiding dat zijn bron een Duitsch boek is⁽¹⁾.

p. 295: ‘Hoe datmen Argentum Musicum sal maken.... / so doet daer by dry loot Wismat / ...’

en hij voegt er aan toe: ‘/ Wismat is een hoochduyts woort’.

p. 312: ‘Om Sapgroen te maken.... / so doet daer by bereyde Endig / ...’⁽²⁾.

hier staat eveneens bijgevoegd: ‘(Endig is een hoochduyts woort.)’

(1) p. 314 laat hij de aanduiding integendeel weg; waar hij vertaalt: ‘Transmarijnblau... het aldercostelicste / dan het wort selden gevonden...’ staat er in het boek van Boltz ‘... doch in hochtütschen landen wenig und selten gesehen’.

(2) Endich is indigo, Baten vertaalt het eenige blz. verder door Indie.

[p. 812]

p. 317: ‘Huys=Indie. Neemt Besien / diemen in hoochduyts kernger=stenbeer noempt / ...’

is de vertaling van: ‘Fuss Endich. Nimm Kerngerten ber...’

_**_*

Benziger besluit zijn inleiding met⁽¹⁾: ‘Boltz hat damit während fast 200 Jahren ein ausgedehntes Gebiet der deutschen Maltechnik beherrscht.’

We kunnen er aan toe voegen dat ook in Nederland nog zeer laat een volledige vertaling verscheen in het 1^ste (1770 en 1780) en 2^de stuk (1770 en 1775) van het compilatie werk:

(1) Loc. cit. p. 31.

[1770, Anonymus].
De geheime Illumineer-konst.
Behelzende:

I.	Hoe men allerlei zoorten van VERWEN konstig Bereiden en nuttig Gebruiken zal.
II.	Het maken van allerlei zoorten van CHINEESCHE en andere VERNISSEN en VERLAKKINGEN, en derzelver Gebruiken.
III.	Eene duidelyke Onderrichting, om allerlei Voorwerpen, als Menschen Gediertens, Boomen, Velden, Wateren, Gebouwen, Vruchten en Bloemen naar het leven te Schilderenen, en het geen verder tot die Wetenschap nodig is.
IV.	Van de SCHILDERKONST in MINIATUUR, benevens een grondig Onderwys der TEEKENKONST en om op eene gemakkelyke wyze te leeren SCHILDEREN, zonder Meester; mitsgaders de beste Manier om de CRAYONS te maken.
V.	Eene BESCHRYVING van het Schilderen der ZWARTE KONSTPRENTEN, benevens de wyze om dezelven op het Glas te brengen, en van de GLAS SCHILDERKONST

[p. 813]

VI.	Het VERGULDEN van allerlei METAALEN, om dezelve te doen Smelten, tot Poeder te maken, daar mede aan te Leggen, en uit de Pen te schryven.
VII.	Allerlei STOFFEN te VERWEN, Plysterwerken aan te Leggen, Hoorn week te maken, en allerlei Figuuren en Beelden daar van te Drukken: benevens eene Onderrichting om op alle METALEN te ETSEN, INDIAANSCH KABINETWERK te maken en Uittesnyden.
VIII.	Veele Fraaye GEHEIMEN om allerlei soorten van GESTEENTENS door KONST na te maken, en in haare Natuur te vertoonen; benevens nog veele andere fraaye Zaken en verborgene Wetenschappen meer.

Alles met groote moeitte en vlyt by een verzamelt, en ten algemeenen nutte in het licht gegeven, door een

LIEFHEBBER DER KONSTEN.
-
TE AMSTERDAM,
By GERRIT BOM, Boekverkoper. 1770.
[20,0 cm. × 12,5 cm.; IV + 108 + (8) pp.; gr. in 8^o]

[1770, Anonymus]
De geheime Illumineer-konst.
Behelzende:
I. (enz. zooals het eerste stukje)
Liefhebber der konsten.
Tweede stukje.

TE AMSTERDAM,
By GERRIT BOM, Boekverkoper, 1770.
[20,0 cm. × 12,5 cm.; (11) + 118 + (8) pp. gr. in 8^o]

[p. 814]

[1770, Anonymus]
De geheime Illumineer-konst.
Behelzende: I en II (zooals in de tweede uitgave, zie verder) III (enz. zooals de voorgaande stukjes) liefhebber der konsten. derde en laatste stukje.

TE AMSTERDAM,
By GERRIT BOM, Boekverkoper, 1770.

[20,0 cm. × 12,5 cm.; (11) + 160 + (8) pp. + (4) pp. boekenkataloog van den drukker. - De drie stukjes samengebonden in bezit van Apotheker Mathys, J. te Gent].

In de tweede uitgave komen er eenige wijzigingen in den titel. De aanduiding ‘vermeerderde uitgave’ herleidt zich tot twee nieuwe voorschriften opgenomen in het derde stukje, het eene pp. 136-40 ‘Om de berugte Copal Olie Vernis van Martin, te maken’, het andere pp. 165-66 ‘Recept voor Vochtige en Natte Muuren. Het zy buiten of binnens Huis, zo van Oude als Nieuwe Gebouwen’.

Voor het overige komen inhoud en pagineering, voor de 3 stukken, overeen met de eerste uitgave.

Hier volgen de wijzigingen in den titel:

[1780, Anonymus]
De geheime illumineer-konst
Behelzende:

I. Hoe men allerlei soorten van de fynste VERWEN konstig Bereiden en nuttig gebruiken zal; nevens de GEHEIME om de CARMYN en ULTERMARYN te maken.

[p. 815]

II. Het maken van allerlei Soorten van CHINEESCHE en andere VERNISSEN en fyne LAKKEN, en derzelver gebruiken, nevens eene nieuwe uitgevondene VERLAKKONST.

III. (enz. zooals eerste uitgave).

Alles met groote moeite en vlyt uit veelerlei Taalen en raare Manuscripten by een verzamelt, en ten algemeenen nutte in het licht

gegeeven, door een
LIEFHEBBER DER KONSTEN.
EERSTE STUK.
TWEEDE EN VERMEERDERDE DRUK.
TE AMSTERDAM,
By GERRIT BOM EN ZOONEN,
Boekverkoopers, 1780.

[21,5 cm. × 12,5; (IV) + 108 + (8) pp. in 8^o; Koninkl. Bibl. Brussel VH 9246, samen gebonden met de twee volgende deelen.]

[1775, Anonymus]
De geheime illumineer-konst
Behelzende:

I.	Hoe men allerlei zoorten van VERWEN konstig Bereiden en nuttig Gebruiken zal.
II.	Het maken van den Oostindische of Chineeschen INKT, VERNISSEN EN LAKKEN; TEMPERWATERS en MONTLYMEN; als mede van veele raare VERGULDINGEN, LIJSTCIERAADEN, ongemeene uitlandsche VERNISSEN, en meer andere fraaye SCHILDERKONSTSTUKKEN.
III.	(enz. zooals de eerste uitgave)

Alles met groote moeite en vlyt by een verzamelt, en ten algemeene nutte in het licht gegeven, door een

[p. 816]

LIEFHEBBER DER KONSTEN.
TWEEDE STUKJE.
TE AMSTERDAM,
by GERRIT BOM, Boekverkoper. 1775.

[20,5 cm. × 12,5; (II) + 118 + (8) pp. in 8^o; Koninkl. Bibl. Brussel VH 9246; samen gebonden met het voorgaande en het volgende deel]

[1780, Anonymus]
De geheime illumineer-konst.
Behelzende: I. (enz. zooals het Eerste Stukje 1780).

DERDE EN LAATSTE STUK.
TWEEDE EN VERMEERDERDE DRUK.
TE AMSTERDAM,
By GERRIT BOM EN ZOONEN,
Boekverkoopers 1780.

[20,5 cm. × 12,5; (II) + 166 + (8) pp. in-8^o; Koninkl. Bibl-Brussel VH 9246, samen gebonden met de twee voorgaande deelen.]

IV. Aschblauw.

Bij schrijvers van de 17^e eeuw beteekent dit meestal azuriet (basisch kopercarbonaat) en nimmer een mindere kwaliteit Lapis Lazuli (ultramarijn-asch).

Maar zooals De Wild doet opmerken: ‘In het Secreet-Boeck wordt melding gemaakt van Aschblau, doch dit wordt klaarblijkelijk verward met de destijds nog weinig bekende Smalt.’⁽¹⁾

(1) Loc. cit. p. 25.

[p. 817]

Zoo klaarblijkelijk is het niet. In het Secreet-Boeck staat er: ‘Neemt smeltassche...’, en daarbij staat twee paragrafen hooger Smalt uitdrukkelijk behandeld.

Dat het werkelijk toch om een mindere kwaliteit van smalt gaat, kan men nu uitmaken aan de hand van den Duitschen tekst. Er staat ‘Smeltze’ (d.i. smalt) en twee paragrafen verder ‘Esch plo: Smeltz esch, die sol man wol durch...’. En nog duidelijker wordt het in het tweede boek (niet vertaald in het Secreet-Boeck): ‘Esch plow soll also verschattiert werden: Wann du ein frölich gewand wilt machen so strych es an mit Esch plo. Schattier doruff mit der edlen smeltze oder ...’ Het bepaald lidwoord en ‘edlen’ laten aan duidelijkheid niets te wenschen over.

Het Aschblau is klaarblijkelijk een mindere kwaliteit smalt.

V. - Het ‘Secreet-Boeck’ van C. Baten en ‘Die Secreten van den eervveerdigen Heere Alexis Piemontois.’

Geen enkel ‘secreet’ van Boltz is geteekend, onder de andere vindt men meer dan 50 verschillende namen van auteurs, die vermeld worden. Hier zal ik me alleen bezig houden met ‘Alexius’, omdat van hem ook verfbereidingen overgenomen werden.

Bij onderzoeking hiervan bleek me dat deze recepten overgenomen zijn uit het boek dat in zijn oorspronkelijke uitgave den titel droeg:

De Secreti del reverendo Donno Alessio Piemontese sei libri.

In Venezia, per Sigismondo Bordogna 1555. (8^o)

Dit boek met buitengewoon succes, kende in 1557 reeds een Fransche vertaling die te Rouen verscheen en ook tijdens hetzelfde jaar bij Plantijn te Antwerpen.⁽¹⁾.

Als eerste Nederlandsche uitgave komt in aanmerking:

[1558, Alexis Piemontois].

Die // Secreten // van den eervveer- // dighen Heere Alexis // Piemontois. // Inhoudende seer excellente ende wel gheapprobeerde reme- // dien, teghen veelderhande crancheden, wonden ende andere // accidentē: Met die maniere van te distilleren, perfumeren, // confituren maken, te verwen, coleuren, ende gieten.

(1) Brunet. Manuel du Libraire, 1922.

[p. 818]

VVt den Françoyse ouergheset.

(Merk van den drukker).

Tantvverpen, // By Christoffel Plantijn, inden gulden eenhooren. //

1558. // Met Privilegie.

(188 recto pp. + (2) + (19) in-8^o; Bibl. Univ. Gent Acc 5282; Koninkl. Bibl. Brussel II 25934 A; het Privilegie alleen verschilt voor deze twee exemplaren).

Voor de andere Nederlandsche uitgaven zie ‘Zuid- en Noord-Nederlandsche Bibliographie over natuurlijke en geneeskundige wetenschappen tot 1800 (Versl. en Mededeel. 1937, p. 267). De uitgave van 1558 echter ontbreekt daar.

Aan de hand van een boek waar de twee namen op vermeld staan, heeft men kunnen uitmaken dat Alexis Piemontois (Alessio Piemontese) kan vereenzelvigd worden met den Italiaanschen alchimist Hieronimo Ruscelli⁽¹⁾. Daar pleit ook voor, de uitvoerigheid waarmede hij sommige bereidingen beschrijft zooals bv.:

Hoe datmen den Cinober / of Vermillloen // van Solfer: en van Quicksilver // maken sal. (Baten 1600, p. 238).

De titel bij A. Piemontois luidt (Plantijn 1558, p. 161) Om den cinober te maken, ende dien oock in groote brooden te // redigeren als van hondert oft twee hondert ponden swaer, oft also // swaer als ghy wilt, ghelijcmen in Duytschlant maect: het welck tot // noch toe in gheheel Italien ombekent is gheweest.

Gaat men de Nederlandsche vertalingen van Piemontois vergelijken met deze van Baten, dan stelt men vast, dat Baten niet afgeschreven heeft van een Nederlandsche uitgave. Verder heb ik niet gezocht uit te maken uit welke taal het dan wel overgenomen werd, omdat dit niet in mijn bevoegdheid ligt. Ik kan er alleen aan toe voegen dat hij ook het tweede deel van Piemontois' Secreten gebruikt en dus gekend heeft.

De meeste van die secreten zijn geteekend Alexius of Alexus.

Ik laat nu slechts deze volgen die naast deze van Boltz interesseeren kunnen:

94. Om alderley Beenders / en̄ hout // te verwen.

201. Om Ebenhout te maken / ghe= // lijcks oft also ghewas- // sen ware.

(1) Zie voetnota voorgaande blz.

[p. 819]

203. Een ander (Om alle metalen te vergulden).

203. Hoe datmen alderley medaillen // sal ghieten.

204. De eerste Aerde / om alle metallen daer // in te ghieten.

204. De twee Aerde.

205. De derde Aerde.

205. De vierde Aerde.

205. De vijfde Aerde.

205. De seste Aerde.

205. De sevenste Aerde.

206. De manniere om dese voorschreven Aerden / tot al= // sulcken subtijlicheyt te brenghen / dat men= // se schier niet voelen en can.

207. Een seker Water / het welcke men de Mees= / tersse noemt / om dese voorgaande Poe= // ders te menghelen ende te // contempereren.

208. Van al het ghene / datmen tot de Conste // van het Medaille ghieten moet reede hebben.

209. De Manniere van alle Medaillen af te ghieten.

211. Een Water om alle Medaillen / ende andere // Silverwerck wit te sieden / ende // claer te maken.

(21.) = 221. Om Ysers te vergulden.

(21.) = 221. Een ander.

238. Hoe datmen den Cinober / of Vermilloen // van Solfer / en̄ van Quicksilver // maken sal.

240. Om den Cinnober tot het schrij= // ven te bereyden.

244. Een ander. (Om alle Ghelas / dat gescheurt / // ofte ghebroken is / wederom // te sauderen.

272. Om seker letteren / door het Water // leesbaar te maken.

(273-274 uitgescheurd). Een poeder om Inct te maken om by hem te nemen op een lange reys. - Om rooden inct te maken. - (Om gouden letteren te schrijven).) Een ander. - Om silveren Letters te maken. - Om groen te schrijven.

275. Om root Was te maken.

(279) = 276. Om groen Was te maken.

(279) = 276. Om wit Was te maken.

De kleurbereidingen in Alexius Piemontois zijn veel talrijker dan men zou vermoeden uit hetgeen Baten er van overnam. Dit zij opgemerkt om de meening uit de wereld te helpen, die aan de hand van een uitlating van den Heer M.A. De Wild in

[p. 820]

zijn zeer verspreid boek ‘Het Natuurwetenschappelijk Onderzoek van Schilderijen’, haar weg zou kunnen gaan. Het gaat om: ‘... “Secreet-Boeck”, dat, voor zoover mij bekend, het eenige Hollandsche werk is met uitvoerige recepten voor de bereiding van een aantal verfstoffen en bindmiddelen.’⁽¹⁾.

Met de ‘Secreten van Alexis Piemontois’ heb ik nu één werk vermeld, dat in het Nederlandsch verscheen bijna een halve eeuw vóór dit van Carel Baten, en ik zou nog eenige andere, ook nog oudere, Nederlandsche (ook Hollandsche) boeken kunnen opsommen, die ons kleurrecepten brengen.

Maar over dit, bij een andere gelegenheid.

Rijksuniversiteit, Gent.

Laboratorium voor Warenkunde.

(1) Loc. cit. p. 4. In de Duitsche uitgave (Muenchen 1931) staat: ‘... das einzige originale niederländische Werk...’.