Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1935

(1935)– [tijdschrift] Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde– rechtenstatus

Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Bromatologicon of Bibliographie der geschriften over de levensmiddelen tot 1800 in het licht gezonden
(4^e Bijdrage)
Door Prof. Dr. Alb. J.J. Vande Velde,
Werkend Lid der Koninklijke Vlaamsche Akademie van België.

Deze vierde bijdrage bevat de bibliographie betreffende de letters G, H, I, J, K en L, met 249 titels. De eerste bijdrageGa naar voetnoot(1) omvat, voor letter A, 203 titels, de tweedeGa naar voetnoot(2), voor letter B, 189 titels, de derdeGa naar voetnoot(3), voor letters D, E en F, 211 titels.

Voor de letters A tot L inbegrepen, kan de densiteit van de bibliographie der geschriften over levensmiddelen van vóór 1800 bepaald worden met het getal 852.

Mijn verzoek om verbeteringen en aanvullingen werd beantwoord door den heer Jan Scharpé, Zoon van mijn betreurden Collega, waarom ik hem dan ook mijn besten dank betuig.

G

Voeding. [1687Gabbema]. Friesche Lust-Gaarde ofte Boom-Heester-Bloem- en Kruyd-Waarande, Bestaande uyt der Gewaszen Beschrijvinge, die in d'Europesche en d'aangrenszende Landschappen bekent zijn. Met heure oprechte Naamen in verscheydene de gebruykkelijkste Taal- en, als der selver Herkomst en Uytlegginge daar over, Beneevens heure Gestalte.

Onderscheyd. Oeffening. Eygenschap en Deugden, Als ook de Verdigtzelen en Aanmerkingen die ons de Aadelouwdheyd der Digteren en Gedenkschriften van de Grijze en Nieuwe tijd heeft naagelaten. Vervaardigt en Uytgegeeven Door de Heer Simon Abbes Gabbema, History-Schrijver van de Lands-Heerlijkheyd van Friesland. Te Leeuwarden, By Hendrik Rintjes, MDCLXXXVII. (19.2 × 15,5 cm., titelplaat, (42) + 660 + (58) pp., Bibl. A.J.J.V.).

Het boek, opgedragen aan Isaac de Schepper, Francoys van Burum en Franciscus Elgersma, begint met een opdracht uit Leeuwaarden 21 van Speltmaand 1686 gedagteekend en een voorrede uit Leeuwaarden 9 van Herbstmaand 1686 gedagteekend; het bevat een Latijnsch gedicht van Gabbema, een Latijnsch gedicht van Elgersma, en daarna 5 Nederlandsche gedichten van Munting, Asselyn, Rintjes, Vollenhove en Sweerts. Het bespreekt, onder de talrijke genoemde planten, ook die welke tot de voeding dienen, zooals vruchten, ui, anijs, asperge, gerst, kool, latuwe, mostaard, radijs, spinagie.

Simon Abbes Gabbema schreef nog: Verhaal van de stad Leeuwarden, Franeker 1701 in 4; Historie van Friesland, Gouda 1703 in 4; Nederlandse watervloeden, Franeker 1703 in 8. Hij werd geboren te Leeuwarden rond 1620 en overleed aldaar rond 1700; doctor in de rechten van de Universiteit Leiden, was hij archivaris van Friesland.

Hier volgen de 5 Nederlandsche gedichten.

Op de Nooyt volpreesene Friesche Lust-Gaarde.

Van de Heer Simon Abbes Gabbema,

Geschigt-Schrijver van de Heerlijkheyd van Friesland.
 
Soo oit de dankbaerheit een eerlijk hert verpligte
 
Aen 't schrandere vernuft en rappe neerstigheyt
 
Van die, wiens vlugge pen d'onweetendheit deed swigten,
 
Soo sie 'k Oom Gabbema, uw roem ten top geleidt:
 
Nu dat uw Lust-gaard voor de weereld oopen staat,
 
Een Lust-gaard, die natuir heur heerelijkste schatten
 
En wat heur luyster meer en schoonheyd brallen laat,
 
Als in een kort begrijp of cabinet bevatte

 
Al wat den Afrikaan in sijn vergouwde tuynen,
 
Of woesten Arabeer op sijne Heuvels vindt,
 
Ofwat de Creetsche strand of Troyens woeste duynen
 
Te onswaart senden, 't welk, als groots yets word besint,
 
Stelt Gy ons hier voor 't oog. Niet sach de Persiaan
 
Noch 't prachtig Babilon om heur' Paleysen spruytten,
 
Of word ons uyt gelegt. Gy stelt, wat meer is, aan
 
Het geene, dat de Griek en Romen koomen uytten
 
Van Vinders, Eigenschap en Deugt van veele Kruyden,
 
Tot nutheit en vermaak en lust tot wetenschap.
 
Al wat de Al-oudheyt schreef of haelde uyt 't Oost of Zuyden,
 
Haelt niet yets by uw werk, veel min klimt op die trap
 
Die uw verheeven stijl en deftigheyt van tael
 
Beschreef. Hier is het puyk van keurelijkke stukken.
 
Het is hier aengenaem en lekker altemael.
 
Hier is de braefste Bloem ons' Moeders tael te plukken.
 
De Faem die sal uw lof op goude vlerken laaden,
 
En voere in seege-prael in 't binnenst Van Atheen.
 
En daar de alsiende son dooft, op robijne raaden,
 
Sijn schitterende pruyk in 't diepste van de seen.
 
Verschoon, mijn waarde Oom mijn onbeschaafde reèn,
 
Die 'k als een heesche Gas op 't voorhoofd van uw' werken,
 
Derf plaatsen, uwe roem eyst meer behoorlijkheen.
 
Ik ben 't die noit betrad der Musen hooge perken.
 
A. Munting A.F.H.N.M.D.
 
Et Botanices Professor in Academia
 
Groninga-Omlandica.

Lauwer-Loof Gevlogten om 't Hoofd Van de Heer Simon, Abbes, Gabbema Historie-Schrijver van Friesland,

Oover 't uytgeeven van sijn Vermaakkelijke Lust-Gaarde.
 
Myn Geest ontvonkt met nieuwen yver,
 
Om in het aanzien van de Nijd,
 
Ter eeren 's Lands- History-schrijver,
 
Dat Friesch Oraakel, ingewijd
 
Ter heiligdom der Zang-goddinnen,
 
Te zingen, hoe die Letter held,
 
Gewoon den Lauwren-kamp te winnen,
 
Als hy gedaagd in 't oopen veld

 
Ten strijd-perk met de prijs gaat strijken,
 
Dat brein gespitst op Reên en Maat
 
Uytheemsche Schriften en Kronyken
 
En, als geduyrig, swanger gaat
 
In staat-geheymen te onderzoeken,
 
En onvermoeyd steeds opgewekt,
 
Bebolwerkt midden in de boeken
 
De grijze Aloudheyd ons ontdekt.
 
Zo eeven gaat hy hier nu weiden
 
Als in een Beemd en weelig Hof,
 
Met Bloem en Kruyden t' onderscheiden,
 
De Aard, Gestalte, Verf en Lof
 
Van Boomen, Planten en Gewassen,
 
En voorts wat de Aarde in 't vruchtb're Land
 
Nu kweekt en voed, elk toe te passen,
 
't Geen voort koomt uyt dat Element,
 
En volgt het loflijk spoor der Ouwden
 
En schept een dag uyt neevel-mist,
 
Waar op de Dwaaling eertijdts bouwden.
 
Men eer dien grooten Herbarist
 
Die ons Natuur dus komd ontleeden;
 
Daar Theophrast en Dodoné
 
Haar vlijt en harssens in besteeden,
 
En in de Schriften van die twee
 
Noch blokt, onsterflijk naagelaaten.
 
O! eere van u Vaaderland;
 
En gy, O! Vrye Friesche Staaten
 
Bewaar dat onwaardeerbere pand,
 
Dien schat u Voorzorg toe geschreeven
 
En regt een Praal-beeld t' zijner eer,
 
Op dat zijn naam mag eeuwig leeven,
 
Gelijk de Maas haar Desideer.
 
O! Gabbema vol-leerden Schrijver,
 
O! Eere en Glory van mijn Dicht,
 
Die met een rusteloozen yver,
 
De weereld t'effens leerd en stigt.
 
Om dan u vrugtbaar brein te çieren,
 
Zo kroon ik u met dees Lauwrieren.
 
T. Asselyn.

Gunstige Gedachtenisse, Op de Friesche Lustgaerde,

Geleerdelijk beschreeven, van den Hooggeleerden Heer Simon Abbes Gabbema,

Historischrijver van Friesland.
 
Geleerd' Historischrijver!
 
Gy port mijn Pen, met yver,
 
Om u te volgen in het Groen,
 
En daer iets t'uwer Eer te doen.
 
'k Heb lust, aen uw Lustgaerde;
 
Maer 't Werk van groote waerde,
 
En groot van weetenschap, wordt noit,
 
Van mijne Pen genoeg voltoyt.
 
Ik volg u by uw Boomen,
 
Mijn schrift verschijnt met schroomen,
 
By Lieden hooggeleert en wijs,
 
Die u toevoegen gunst en prijs.
 
Ik volg u in uw Laenen,
 
Om my een weg te baenen,
 
Langs Essch en Eiken in het Woud,
 
En ander hoog verheven Hout;
 
Ik dring tot in uw Hoven,
 
Om God voor 't goed te looven,
 
Bij 't vruchtbaer, aengenaem, en soet,
 
Dat uwe Pen ons kennen doet.
 
Laet, Leeser! deese bladen,
 
Uw sinnen thans versaeden;
 
Hier 's nut vaek met vermaek vermengt,
 
Dat God ons uit sijn goedheid schenkt,
 
Hier 's stof aen alle kanten,
 
Hoe elk sijn Hof moet planten,
 
En wat tot dees of geenen oort,
 
Om Water, Aerd, of Lugt behoort.
 
Wie laet sich niet verrukken,
 
Daer 't iemand mag gelukken
 
Als eens Natuir en Konst te saem,
 
Gods schepsels stellen aengenaem,
 
Dat Pracht van Eerenboogen,
 
Daer by niet haelen moogen,
 
Wanneer een dicht beplante Laen,
 
Met Loof bedekt de Wandelpaên.
 
Of oogt men meer op Vruchten?

 
Of wenscht men ruimer luchten?
 
Besoekt het Peer- en Appel-hoff,
 
Hier vindt gy overrijke stof,
 
Om u (met God) te voegen,
 
Tot een seer goed genoegen;
 
Alwaer ook 't meer en minder Oeft,
 
Aenlokkelijk den Mensch vertoeft,
 
Om t'eigenen, met gading,
 
Der Boomen overlaeding.
 
Treedt in de Bloemtuin, ruim so schoon,
 
Wat staet niet voor uw oog ten toon?
 
Als wy het wel bevatten,
 
't Zijn hemelsch waerde schatten,
 
Elk als een Vorstelijk Juweel,
 
Gevoegt by iders Lustpriëel,
 
Die met haar schoone kleuren
 
Verquikkelijke geuren,
 
En krachten tot des menschen nut,
 
Verstrekken 's leevens staf en stut,
 
De Leelijen en Roosen,
 
En wat' er meer mag bloosen,
 
Of heerlijk bloeijen in haer kracht,
 
Beschaemen self eens Konings pracht.
 
Dees Boomen, Kruiden, Bloemen,
 
By ons niet al te noemen,
 
Leert hier, geleerd aen allen kant,
 
Tot nut van Volk en Vaderland,
 
Ons Schrijver t'onderkennen,
 
Verby veel and're Pennen,
 
En als hy ieder toont elks aerdt,
 
So vindt gy hier by een vergaert,
 
Omstandig noch bysonder,
 
Tot veeler menschen wonder,
 
Een Boek van Wijsheid opgedaen;
 
Men lees eens dees geleerde blaên,
 
Wat sullen hier al saeken,
 
Uw sinnen t'hans vermaeken?
 
Hy toont ons, uit Gods heilig Woord,
 
En dat den Heiden toebehoort,
 
Waerom Geboomt en Bloemen;
 
Men placht by ouds te roemen,
 
En wat, by dees of geene kans,
 
Men bruikte tot een Eerenkrans;
 
Maer volgd men haer manieren,

 
Men flochte nu Lauwrieren,
 
Met Bloemen, die niet licht vergaen,
 
Om op des Schrijvers hooft te staen.
 
Geleerd' Historischrijver,
 
Dus verr' verrukt my d'yver;
 
Ontvangt met vriendschap dan, voor kunst,
 
Dees Verssen, uit een gulle gunst.
 
Hendrik Rintjes.

Op de Vriesche Lust-Gaarde en Boom- en Kruit-Warande Van den Heer Simon Abbes Gabbema,

Histori-Schryver en Bewaerder der Staets-Schriften van Frieslant.

Salve, Magna parens frugum.
 
O Vrieslant, wijdt befaamd door moedt en sneêg verstant,
 
Hoe quijtge u dankbaar, met dees lieve schult beladen?
 
Hoe kroontge uw' Gabbema? Hy, die uw brave daden
 
Voor d'ewigheit beschrijft met zijn geleerde hant.
 
Verheft uw' vrughtbren gront, door al, wat Flora plant,
 
Silvanus, of Pomoon, in onvergangbre bladen.
 
Dit Hofgerecht kan oog, noch neus, noch keel verzaaden:
 
't Voedt herssens, ziel en geest. Dees Boom- en Kruitwarandt
 
Is Febus Lusthof zelf: Zy gaat in kunst te booven
 
Alcinoüs, Adoons, Lukuls, Mecenas hoven.
 
Verheerlijkt Vaderlant, hoe eertge zulk een' Zoon?
 
De zorg, hem toebetrouwt van zegels en papieren,
 
Voldoen niet: Neen, een krans behoort dit hooft te sieren
 
Die onverwelkbaar blinkt, als Ariadnes kroon.
 
J. Vollenhove.

Op de Lust-Gaarde Van den Doorgeleerden Heer S.A. Gabbema.
Historie schrijver van Friesland.

Wat misten d'eeuwe een grooten schat,

Indien men niet, uit menig blad,

Mocht Gabbema zijn wijsheid leezen?

 
Wat baten 't dat dit groot verstant
 
Alleen voor 't vrije Friezen land
 
En niet voor ider een zou wezen?
 
Dan zou d'Historiepenne alleen
 
Dees groote zetel slechts betreen
 
Van Hem die' alles heeft doorkroopen:
 
Die d'oudheid van veel hondert jaar
 
Weet t'onderscheiden op een haar,
 
En al hun doen aan een te knopen.
 
Dit toont ze menig Vers en blad,
 
Belaan met een aaloude schat
 
Van uitgelesen Rijm en Brieven.
 
Nu lust sijn brein tot Hof te gaan,
 
T'ontdekken knuist, Bol, Bloem en Blaan
 
Om d'onkunds-bede te believen.
 
Die 't niet verstaat, doorlees dit Boek.
 
Hier vint gy Naarstig Onderzoek
 
Daar 't al voor open koomt te leggen.
 
Plant, Poot, en Ent naar dit bericht,
 
Volg maat en trant van sijn Gedicht
 
Wat Monster zal daar iets op zeggen.
 
Ziet gy hem dan op Floraas troon,
 
By 't aardgewas: denkt, 't is een Zoon
 
Uit Dodoneus asch geboren:
 
Die aan te werelt is vereert,
 
Dat Bloem en Plant mocht zijn vermeert,
 
En Zaat noch Heester gaat verloren.
 
Treed dan sijn Lust-Gaarde uit en in,
 
De deur staat op tot groot gewin.
 
Maar wie van Lauren komt te lezen,
 
Die overleg met rijp verstant,
 
Van welken soort der Lauwerplant
 
De krans moet om sijn hairen wezen.
 
H. Sweerts.

Koffie. 1674 Galeani Jos. Il caffé con piu diligenza esaminato in ordine al conservamente della salute dei capi umani. Palerm, 1674 in 4. (Cit. door Haller).

Voeding 1530 Galenus. Claudii Galeni de alimentorum facultatibus

libri III, J. Martinio interprete. Parisiis 1530 in 4. Ibid. Lugduni, Rovillium, 1570 in 12, 390 pp.; Lugduni Batav. 1638 in 12.

Voeding. [1556 Galenus]. Claudii Galeni de alimentorum facultatibus Lib. III. Martino Gregorio interprete. De Attenuante victus ratione, Lib. I eodem interprete. De bonis & malis succis, Lib. I. Ferdinando Belamio interprete. De Exercitatione parvae pilae, Libellus, Joanne Fichardo interprete. Lugduni, Apud Gubielmum Rouillium, Sub Scuto Veneto. 1556. (11.9 × 7.6 cm., 532 + index, Bibl. Univ. Gent Me 282). Eene uitgave in 1570, ook te Leiden, kl. in 12, 390 pp. en 35 ff.

Voeding 1562 Galenus. Galeno della natura et vertu di cibi, in Italiano trad. del Greco per H. Sachetto. Venetia 1562 in 8.

Claudius Galenus is de beroemde geneeskundige die werkte op de gebieden van de wijsbegeerte, de anatomie, de physiologie, de hygiene, de pathologie, de levensmiddelenleer. Geboren te Pergame in 131, overleed hij rond 200-210. Onder zijne talrijke geschriften: de sanitate tuenda. De werken van Galenus verschenen voor de eerste maal, in het Latijn, te Venetië, 1490, in 2 boekdeelen in fol. Onder de volledige uitgaven deze van Renatus Charterius, 1639-1679, 13 vol. in f^o, met de geschriften van Hippocrates, en deze van C.G. Kühn, 1821-1833, 28 vol. in 8, met de geschriften van Hippocrates, Areteus en Dioscorides.

Graan [1848 Galiani]. Dialogues sur le commerce des blés. Melanges d'écon. polit., II, 1848, pp. 7-202. (Bibl. Univ. Gent Ju 2021).

Ferdinand Galiani, geboren te Cheti in 1728, overleed in 1787, schreef in 1754: Della perfetta converdazione del grano discorso di Bartholommeo Intieri. Het werk Dialogues geschreven in 1764 werd eerst in 1770 in het licht gezonden door Diderot, waarop van de hand van Morellet in hetzelfde jaar te Parijs een Refutation des Dialogues sur le Commerce des blés verscheen. In het boek van Galiani wordt vooral het standpunt van den handel besproken.

Koffie. 1699 Galland, Ant. De l'origine et du progrez du caffé, traduit sur un manuscrit arabe. Caen 1699 in 12.

Antoine Galland, 1646 † 1715, orientalist en numismaat, hoogleeraar in de Araabsche taal in de College de France.

Tabak. 1740 Garbenfeld, (Jos. Luther von). De tabaci usu et abusi. Argentor. 1740 in 4. (Cit. door Haller).

Tabak. 1610 Gardiner, Edmond. The trial of tobacco. Wherein his worth is most worthily expressed. London 1610 in 4.

Water. 1713 Gärtner, Ph.H. De fontium salutarium usu et abusu. Halae 1713 in 4.

Koffie. 1715 Gayant, Ludov. An a frequentiori coffeae potu vita brevior. Paris 1715. (Cit. door Haller).

Wijn. 1514 Gazius, Antonius. Florida corona que ad sanitatis hominum conservationem ac longueam vitam per ducendam sunt per necessaria continens. Ab Anthonio Gazio Patavino, medico doctissimo composita, Lugd., Devilliers, 1514, kl. in f^o, 8 + 159 f^os.

Bevat op 18 pp. 15 hoofdstukken over den wijn.

Wijn. 1541 Gazius Antonius. De vino et cerevisia, atque aerarium sanitatis Basileae anno 1541. Ibid. Patavii 1549, Augustae 1546, Argentorati 1546 (Cit. door Haller).

Water. 1721 Gebauer, Geo. Chr.. De caldae et caldi apud veteres potu liber singularis. Lipsiae 1721 in 8.

Georg. Christian Gebauer, Breslau, 1690 † 1773, lid van het hooger gerechtshof van Leipzig en hoogleeraar te Göttingen.

Azijn. 1748 Gebauer, Chr. Sam. De aceto. Erlangen 1748 in 4.

Thee. 1686 Gehema. Edler Theedrank. Bremen 1686 in 8.

Thee. 1686 Gehema. Wettstreit der Chinesischen Thea mit dem warmen Wasser calida. Berlin 1686.

Voeding. 1688 Gehema. Diaetetica rationalis. Bremen. 1688 in 12.

Thee. 1688 Gehema. Dass das Theegetränke die Wassersucht nicht verursache, sondern vertreibe. Berlin 1688.

Thee. 1688 Gehema. Thee geträncke curiret, verursacht, aber nich die Wassersucht. Berlin 1688.

Janus Abraham de Gehema, ca 1662 † 1700 (?), arts van

den koning van Pruisen en van den koning van Polen. Cornelius Bontekoe was een van zijne leermeesters.

Water. 1636 Geiger, Malachia. Fontigraphia oder Brunnenbeschreibung dess miraculosen Heilbronnens bey Benedictbeuren. München, 1636 in 8, 137 pp.

Kookboek. 1691 Gemerk. Der aus dem Parnasso entlauffenen Köchin Hinterlassene, Wie man über anderthalb Tausend Speisen; in Suppen, Musen, Pasteten, auch eingemachten Sachen, Dorten und Zuckerwerck bestehend; zubereiten und zu kochen. Nürnberg, Endter 1691.

Water. 1776 Genest. Analyse des eaux minerales de Segray près de Pithiviers. Paris, Vincent, 1776 in 12, 4 + 97 pp.

Voeding. [1770 Gentil]. Le jardinier solitaire, ou dialogues Entre un Curieux & un Jardinier Solitaire. Contenant la methode de faire & de cultiver un Jardin fruitier & potager, & plusieurs expériences nouvelles. Avec des reflexions sur la Culture des Arbres. Neuvieme edition. Augmentée de plusieurs Chapitres, dont il est fait mention à la fin de la Préface. A Paris; Chez Rigaud, Directeur de l'Imprimerie royale. M.DCC.LXX. Avec privilege du Roi. (18.2 × 11.5 cm., XX + 354 pp., Kon. Bibl. Brussel II 84583).

Het boek werd geschreven door Gentil, broeder kartuizer François. De bijgevoegde hoofdstukken betreffen verscheidene groenten en vruchten. Het werk bevat inlichtingen over het kweeken van vruchtboomen, en van groenten.

Schr. vermeldt het bestaan van de 3 eerste uitgaven, zonder aanduiding van jaar.

Van dit werk vond ik vermelding van 1704 in 12, 1721 in 12, 1723 in 12, 1725 in 8, 1737 in 12. De uitgave Rouen 1789 is de 9^e. Een Engelsche uitgave onder titel The retired gardiner, London 1706 in 8, en een Duitsche vertaling 1715 in 4.

André Antoine Pierre Gentil, 1725 of 1731 en † te Parijs in 1800, was ook een bekwame landbouwkundige.

Koffie. 1787 Gentil. Dissertation sur le caffé, et sur les moyens propres à prevenir les effets qui resultent de sa preparation communément vicieuse; et en rendre la boisson plus agréable et plus salutaire. Paris, Pyre, 1787, 177 pp.

Azijn. 1787 Gentil. Manière de faire de très bon vinaigre avec du petit lait. Dijon, 1787 in 8.

Wijn. 1802 Gentil. Memoire sur la question proposée en 1779 par la Société des Sciences de Montpellier: Déterminer par un moyen fixe, simple, et à la portée de tout cultivateur, le moment auquel le vin, en fermentation dans la cuve, aura acquis toute la force et toute la qualité dont il est suceptible. Paris 1802 in 8.

De naam Geoffroy behoort tot verscheidene geleerden. 1^o Etienne-François (l'ainé), Parijs 1672 † 1731, zoon van een apotheker, werd apotheker en dan doctor in de geneeskunde; in 1707 leeraar in de chemie in de Jardin du Roi, en 1709 leeraar in de geneeskunde en in de pharmacie in de College de France. Van hem:

1702, Examen des eaux de Vichy et de Bourbon L'Archambault.

2^o Claude-Joseph (le jeune), broeder van Etienne-François, Parijs 1685 † 1752, natuuronderzoeker. Van hem:

1713, Des différents degrés de chaleur que l'esprit de vin communique à l'eau par son mélange.

1718, Methode pour connaitre et déterminer aussitôt la qualité des liqueurs spiritueuses qui portent le nom d'eau de vie et d'esprit de vin.

1724, Nouvel examen des eaux de Passy, avec une methode pour les imiter.

1729, Examen chimique des viandes qu'on emploie ordinairement dans les bouillons, pour connaître la quantité d'extrait qu'elles fournissent et déterminer ce que chaque bouillon contient de suc nourissant.

3^o Nicolas, zoon van Claude Joseph, † 1753.

4^o Etienne-Louis, zoon van Etienne-François, Parijs 1725, † Chartreuse 1810, Medicus. Hij schreef in verzen een werk over gezondheidsleer:

Voeding. 1771 Geoffroy. Stephano Ludovico. Hygiene sive ars sanitatem conservando, poema. Parisiis, Cavelier, 1771 in 4.

Op de 8 hoofdstukken zijn er 2 aan de voedsels en de dranken gewijd.

Voeding. 1774 Geoffroy. L'hygiene ou l'art de conserver la santé, poeme latin traduit en François par M. de Launay. Paris 1774 in 4.

Melk. [1543 Gesner]. Libellus de lacte, et operibus lactariis, philologus pariter ac medicus. Cum epistola ad jacobum Avienum de Montium admiratione. Authore Conrado Gesnero medico. Ad lectorem, Tigure apud Christosphorum Froschoverum. (14.4 × 9.2 cm., 51 f^os, Bibl. Univ. Gent med. 3322).

Vooral volgens de zienswijze van Dioscoris, Galenus, Plinius, Varro, Columella. De catalogus van het British Museum vermeldt het jaar 1543.

Water. 1553 Gesner C. De thermis et fontibus medicamentis Helvetiae et Germaniae libri duo. Venetië 1558 in 8.

Voeding. 1559 Gesner C. Xenocratis de alimento ex aquatilibus libellus, graece et latine. Zurich 1559, in fol.

Conrad Gesner, geboren te Zurich 1516 † 1565, hoogleeraar in de wijsbegeerte te Zurich, schrijver van talrijke werken over plant- en dierkunde, geneeskunde en wijsbegeerte.

Water. 1748 Gesner, J.A. Historische-physicalische Beschreibung des minerales Bades von den Würtembergischen kleinen Amtstadt Liebenzell, das Zellerbad genannt. Stuttgart 1748 in 8. (1745 volgens Hoefer).

Water. 1746 Gesner, J.A. Beschreibung des unweit Stuttgart gelegen Hirsch-Bads, Stuttgart 1746.

Johan Albert Gesner, geneeskundige, geboren te Anhausen 1694, arts te Günzenhausen, dan aan het hof van Wurtenberg.

Koffie. 1740 Geyer, Ernest Ehrenfried. An potus coffeae dicti vestigia in Hebraeo sacrae scripturae codice reperiantur. Wittenberg 1740 in 4.

Kookboek. [1774 Gilliers]. Le cannameliste françois, ou nouvelle instruction pour ceux qui desirent d'apprendre l'Office, Rédigé en forme de Dictionnaire, contenant Les noms, les descriptions, les usages, les choix & les principes de tout ce qui se pratique dans l'Office, l'explication de tous les termes dont on se sert; avec la manière de dessiner, & de former toutes sortes de contours de Tables & de Dormants. Enrichi de planches en tailledouce. Par le Sieur Gilliers Chef d'Office, & Distillateur de sa Majesté le Roi de Pologne. A Nancy, De l'Imprimerie d'Abel-Denis Cusson, au Nom de Jesus. MDCCLXXIV. (27.6 × 22,0 cm., (6) + 238 + 14 pp., Kon. Bibl. Brussel II 10372).

Benevens de bereiding van allerlei produkten van de pasteibakkerijen nagerechten, geeft Schr. ook de namen van werktuigen en producten, in alphabetische orde.

De catalogus Nourry-Paris n^o 235 (Maart 1931) noemt een uitgave te Nancy, Denis-Cusson 1751 in 4, de catalogus van het British Museum een uitgave Nancy et Paris 1762 in 4.

Kookboek. 1788 Glasse, Hannah. The art of cookery made plain and easy. London 1788.

De catalogus van het British Museum noemt: 1747 in f^o, 1751 in 8, 1760 in 8, 1765 in 8, 1784 in 8, 1802 in 12, 1824 in 12.

Suiker. 1770 Glasse, Hannah. The compleat confectioner or the whole art of confectionary made plain and easy. London 1770 in 8.

Koffie. 1752 Gmelin, J.G. Dissertatio de caffee, resp. Christ. Samson. Georgi. Tubingae 1752 in 4.

Kookboek. 1750 Gogué A. La science du maître d'hotel, confiseur, à l'usage des officiers, avec des observations sur la connaissance et les propriétés des fruits. Paris 1750 in 12.

Wijn. 1535 Gonfalonerius, J. Baptista Veronensis. De vini natura, ejusque alendi et medendi facultate disquisitio. Venetiis 1535. Basilea 1535. (Cit. door Haller).

Water. 1727 Göritz, J.A. Nachrichten von dem böhmischen Ritterwasser. Regenspurg 1727 in 8.

Water. 1750 Gosse. Observations sur les eaux minerales de Saint Amand en Flandre. Douay, Derbaix, 1750 in 12, 14 + 136 + 10 pp.

Georges Alexandre Gosse was arts, geboren te St-Amand les Eaux in 1700, aldaar † in 1772; hij was de arts van het thermaal gesticht.

Water. 1718 Gouttard. Traité des eaux minérales d'Abbecourt, où l'on démontre par l'analyse et par plusieurs experiences quelle est la nature de ces eaux. 1718 in 12, 171 pp..

Suiker. 1766 Grainger, James. The sugar cane, a poem in four books with notes. Dublin, Sleater, 1766 in 12, IX + 182 pp.

De catalogus van het British Museum noemt uitgaven te

London 1764 in 4 en 1766 in 12. Hoefer noemt alleen de uitgave van 1764.

James Grainger of Granger was arts en dichter. Geboren te Dunse rond 1723, overleed hij in 1767 op het eiland St-Christoffel.

Voeding. 1535 Grapaldus, Franciscus Marius. Lexicon de partibus aedium Francisci Marii Grapaldi Parmensis. Ab auctore denuo actum et recognitum cum indice. Lugduni, apud Haeredes Simonis Vincentii, 1535, in 8, 361 pp. en 23 ff.

Hoofdstuk VI handelt over de visschen, VII over den haas, VIII over de vogels.

Voeding. [1541 Grapaldus] Francisci Marii Grapaldi Parmensis de partibus aedium, Lexicon utilissimum. Grapaldina. Marmora picta, lacus radiantes, atria longa, Luxus, opes, parvo tempore victa cadunt, Aeternum stabunt Grapaldi parvula recta. Ingeniis aetas nulla nocere potest. Basileae ex officina Valderiana, meute Martio, Anno 1541. [20,5 × 13,5 cm., (32) + 290 pp. Bibl. Univ. Gent A 27873).

Op verscheidene plaatsen worden inlichtingen gegeven over voedingsmiddelen zooals melk, eieren, visch, wild.

Franciscus Marius Grapaldus (ca 1464 † 1515) woonde te Parma. Van dit boek wordt een uitgave genoemd te Parma, Saladus et Ugoletus 1516 in 4; in den catalogus van het British Museum vindt men: Parma 1494, Parma 1506, Argentina 1508, Parisiis 1511, Venetiis 1517 en Basileae 1533.

Water. 1607 Graseccius, Georg. Fons salutis scatebra petrina, das ist, gründliche Beschreibung der Brunnquellen des Heils des Sant Petersthals und Griessbachers Saurwassers. Strassburg, Martin 1607, 463 pp.

Water. 1553 Grataroli Gulielmus. De thermis Rheticis agribergomatis, 1553 in f^o.

Wijn. [1565 Grateroli] G. De vini natura, artificio et usu, deque re omni potabili, opus artis capitibus distinctum, & nunc primum in lucem editum. Authore Guilielmo Gratarolo Bergomate, Medico & Philosopho. Huic addita quedam opuscula ejusdem Authoris, quorum catalogum versa pagella indicabit. Cum Indice rerum in hisce opusculis contentarum locupletissimo.

Ad Lectorem.
Codex magnus erit non qui foliosus & altus,
Sed qui magna capit, raraq; & utilia,
Omne tulit punctum qui miscuit utile dulci.
Dulce nil est illi qui fel more gerit.

Cum privilegio cassareo ad Annos octo. (16.7 × 9 cm., (8) + 912 + (24) pp., Kon. Bibl. Brussel VB 4595).

Op de laatste bladzijde vindt men plaats en jaartal van uitgave: Argentorati, Excudebat Theodosius Rihelius. Anno MDLXV. Schr. bespreekt azijn, bier, melk, wijn.

Guilielmi Grataroli, geneeskundige, geboren te Bergame in 1516, overleden te Basel in 1568.

Voeding. [1787 Grimaud]. Memoire sur la nutrition, Par M. de Grimaud, Professeur dans l'Université de Médecine de Montpellier. Multa renascentur quae jam cecidere. A Montpellier, Chez Jean Martel ainé, Imprimeur Ordinaire du Roi, des Etats-Généraux du Languedoc, & del'Université. MDCCLXXXVII. Avec Approbation. (18,9 × 11,6 cm., XII + 211 + (5) pp., Bibl. A.J.J.V.)

De uitlegging van de verteering van het voedsel wordt gegeven volgens de theorie der fermenten, in betrekking met de gedachten van van Helmont, Haller, Spallanzani. Schr. noemt van Helmont een man van genie; hij verwijt hem echter tegenover de oudere medici onrechtvaardig geweest te zijn en te veel nieuwe woorden gebruikt te hebben.

Voeding. [1789 Grimaud]. Second memoire sur la nutrition. Supplément au mémoire françois sur la nutrition, Portant pour Devise: multa renascentur, quae jam cecidere. A Montpellier, Chez Jean Martel ainé, Imprimeur Ordinaire du Roi, des Etats Généraux du Languedoc, & de l'Université. MDCCLXXXIX. Avec approbation. (18,9 × 11,6 cm., VIII + 155 + 199 pp., Bibl. A.J.J.V.)

Jean Charles Marguerite Guillaume de Grimaud, geboren te Nantes in 1750, aldaar † in 1789, doctor in de geneeskunde van de Universiteit Montpellier in 1776, en aldaar hoogleeraar.

Water. 1770 Grimm, J. Frid. Car. Abhandlung vom Mineral-Wasser zu Ronneburg. Altenburg 1770 in 8.

Johan Friedrich Karl Grimm (Eisenach 1737 † 1821) was

arts van den hertog van Sacksen Gotha en toeziener der minerale waters van Ronneburg.

Voeding. [1672 (van der) Groen]. Den Nederlantschen Hovenier, zynde het I. Deel van het Vermakelyck Landt-Leven, Beschrijvende alderhande Princelijcke en Heerlijcke Lust-hoven en Hofsteden, en hoe men de selve met veelderley uytnemende Boomen, Bloemen en Kruyden kan beplanten, bezaeyen, en verçieren. Door J. vander Groen, Hovenier van Sijn Doorluchtighe Hoogheydt, den Heere Prince van Orangien, en Verrijckt met verscheyde schoone Figuren uytbeeldende Princelijcke Lust-hoven en Hof-steden, na de Nederlandtsche en Fransche ordre; als oock eenighe Fonteynen, maniere van Enten, Oculeren, In-legghen en Af-suyghen, Met noch omtrent 200 Modellen van Bloem-Percken, Parterres, Doôlhoven, Prieëlen, Lat-wercken, en Sonne-wijsers, verçiert. Tot Brussel, By Philips Vleugaert, ghezworen Boeck-Drucker, achter 't Stadt-huys in den Enghelbewaerder, MDCLXXII. Met Gratie en Privilegie (15.6 × 20,2 cm., 98 + 80 + 88 + 88 pp., Bibl. Landb. Hoogeschool Gent, Kon. Bibl. Brussel II 45168).

De verdeeling van het gansche werk wordt als volgt aangekondigd: I Den Nederlandtschen Hovenier, II Den Verstandighen Hovenier, III Den Ervaren Huys-houder, IV Den neerstighen Bien-houder, V Den Verstandighen Kock.

In het 3^e deel bespreekt De Distilleer-Konst (pp. 35-38) het distilleeren van kruid-, bloem- en zaadwaters en olieën. Den Neerstighen Bienhouder (pp. 41-56) betreft het kweeken der bieën en de bereiding van honing en was. De Verstandighe Kock (pp. 57-88) begint met eene titelprent verbeeldende een rijk met proviand voorziene keuken en handelt over de bereiding van groenten, vleesch, visch, gebakken, pasteien, over de bewaring van vleesch, over het gebruik van afval, over de bereiding van vruchtjam.

Voeding. [1687 (van der) Groen]. Den Nederlandtschen Hovenier, Zynde het I Deel van het vermackelyck Landtleven, Beschryvende alderhande Princelijcke en Heerlijcke Lust-hoven en Hof-steden, en hoe men de selve met veelderly uytnemende Boomen, Bloemen en Kruyden kan beplanten, bezayen, en verçieren. Door J. Vander Groen, Hovenier van Sijne Hoogh. den Heere Prince van Oranien. Verrijckt met verscheyde schoone Figuren, uyt-beeldende Princelijcke Lust-hoven en Hof-steden, na de Nederlandtsche en Fransche ordre; als oock eenige Fonteynen, maniere van Enten, Oculeren, In-leggen en Af-suygen. Met noch omtrent 200 Modellen van Bloem-Percken, Parterres, Doôl-hoven, Prieëlen, Lat-wercken, en Sonne-

wijsers, verçiert. In desen tweeden Druck is achter den Verstandigen Hovenier by-gevoeght, de beschrijvinge van vele uytlantsche en andere Gewassen. Tot Brussel, By Peeter Vleugaert, Boeck-Drucker, woonende op de Hout-Marckt. MDCLXXXVII (20,5 + 16 cm., 24 + 50 + 112 + 53 + 92 pp., Bibl. Univ. Gent Acc 8386).

Het 2^e deel van het Vermackelijck Landtleven heet Den Verstandigen Hovenier.

Het 3^e deel draagt als titel:

Den ervaren Huys-houder, oft Medicyn-winckel, zynde het Deel III van het vermakelyck Landt-Leven, Onderwijsende, hoe men binnen en buyten de steden, heylsame Medicijnen voor de ghebreken van Menschen en Beesten, sal toe maken en bereyden: Met een Onder-richtinghe, hoe men uyt verscheyde Bloemen en Kruyden, nutte en wel-rieckende Wateren sal konnen uyt-trecken en distilleren; als mede Den neerstighen Bienhouder, Door P. Nyland, Doctoor in de Medicijnen. Noch is hier achter by ghevoeght Den verstandighen Kock. Tot Brussel, By Peeter Vleugaert, Boeck-Drucker, woonende op de Hout-Marckt, 1687 (pp. 1-54 en 3 pp. voor de alphabetische tafel).

Die verhandeling is verdeeld in: Medicijn-Winckel voor den Mensch (pp. 3-28) en voor de dieren (pp. 29-35), Distilleerkonst (pp. 36-39), Den neerstighen bienhouder (pp. 40-54), Register (3 pp.). Zooals aangekondigd wordt bij gevoegd, op blzz. 58-92, het volgend kookboek:

De verstandighe Kock, oft sorghvuldighe Huyshoudster: Beschryvende, Hoe men op de beste en bequaemste manier alderhande spijzen sal koken, stoven, braden, backen en bereyden, met de Saussen daer toe dienende, seer dienstigh en profijtelijck in alle Huys-houdinghen; Oock om veelderleye slagh van Taerten en Pasteyen toe te stellen. Vermeerdert met de Nederlandtsche Slacht-tydt. Hier is noch achter by-ghevoeght de Verstandighe Confituer-maker, onderwijsende, hoe men van veelderhande Vruchten, Wortelen, Bloemen en Bladeren, etc., goede en nutte Confituren sal konnen toe maken en bewaren. Tot Brussel, By Peeter Vleugaert, Boeck-Drucker, op de Hout-marckt. MDCLXXXVII (pp. 58-92).

De schrijver waarschuwt tegen het gebruik, voor het bereiden der spijzen, van ‘alderley stercke en soete Fransche wijnen’; hij spreekt zich uit ten gunste van Rijnschen wijn, en van zure Fransche wijnsoorten, zooals ‘Tossaense, Conjacque oft Contouwe, en van ‘Roode wijn François’. Hij verkiest echter hoegenaamd geen wijn te gebruiken: ‘maer de verstandighe Kock

verwerpt alle wijnen uyt de saussen, en seyt dat die gheestigher, amperder, geutigher, en smakelijcker te maken zijn met Water, Azijn, Limoen-sap en Verjuys, ieder na haren eysch’.

De smaken worden verdeeld in warme, namelijk ‘scherp, bitter en zout’, in koude, namelijk ‘wrangh, sarp en suer’, en in middelbare namelijk ‘soet, vettachtich en malsoet’. Al die smaken worden duidelijk bepaald, met al de vooroordeelen van den tijd. De ‘Koockregister’ bevat een aantal technische woorden, b.v. ‘boeckwey-koeken, oblien, kucheltjes, struyven, blauwe masiee, broeder of poffer, appelbrijken, dense geertpens, groene bladen’. Allerlei producten komen in de pasteibakkerij voor, zooals kervel, vleesch, merg, citroen, succade, kaas, spinagie, kalfstong, kalfsvoeten.

Een laatste uitgave van den Nederlandschen Hovenier verscheen in 1721 te Amsterdam (Bibl. Univ. Gent 175 P3, Kon. Bibl. Brussel III 16209A). ‘De Medicyn-winkel of ervaren Huys-houde: Zijnde het III Deel van het Vermakelyk Land-leven’ draagt echter het jaartal 1711; daarin behelst de verstandige kok de blzz. 57-88. Een uitgave zou in 1683 verschenen zijn waarin ‘den verstandigen kock’ voorkomt.

Over Johan Vander Groen en Peter Nijland heb ik biographisch niets gevonden.

Voeding. [1538 Gropretius] Regimen Sanitatis, Roberti Gropretii atrebatis, non solum medicis, verum etiā omnibus studiosis pernecessarium & utile. Robertus Gropretius Atrebas, Medicus & Mathe. Gandavi. Judocus Lambertus, excudebat. 1538. (18,2 × 13 cm., 32 pp. niet genummerd, Bibl. Univ. Gent G 96).

Het werk komt in de Bibliographie gantoise van F. Vander-Haeghen (I, 1858, p. 60), onder de gedrukte boeken van Josse Lambrecht, drukker te Gent tusschen 1536 en 1553, in de onderstraat.

Gropretius draagt zijn boek aan Hendrik, koning van Engeland op; het boek zelf bevat 30 hoofdstukken waarvan de volgende betrekking hebben op voeding: IV de piscibus, V de ovis, lacte caseo et butyro, VI de fructibus, VII de natura vini, XV de aqua. Na het Regimen Sanitatis treft men een korte verhandeling over de pest (2 1/2 pp.).

Voeding [1540 Gropretius]. Regimen sanitatis Roberti Gropretii atrebatis, non solum medicis, verum etiam omnibus studiosis per necessarium & utile. Ejusdem tractatus de peste. Parisiis. Apud Dionisium Ianotium. 1540 (10,8 × 7 cm., 40 dubbele pp., Bibl. Kon. Vla. Acad.).

Evenals de uitgave van 1538 bevat dit zeldzaam boek onder meer aanteekeningen over vleesch, visch, eieren, melk, kaas, boter, vruchten, wijn en water, meer ten opzichte van geneeskunde dan van voedingsgebruik. Het British Museum bezit de uitgave Parijs 1540 in 16, en ook eene uitgave Parijs 1539 in 4.

Robert Grospré, Robertus Gropretius (ook Cropetius), geneeskundige te Arras van de 2^e helft van de 16^e eeuw.

Kookboek. 1795 Grossmannin Josepha. Den Wienerischen Köchinnen gewidmetes Kochbuch. Nebst ein Unterricht von Bakereyen und Konfekturen. Wien, Binz, 1795.

H

Thee. 1722 Hahn, J.A. De herbae exoticae theae infuso, ejusque usu et abusu. Erford 1722 in 4.

Wijn. 1794 Hahnemann. Sur une liqueur qui sert à reconnaitre les métaux nuisibles qui peuvent être mêlés dans le vin, sans avoir d'action sur les oxides de fer. Ann. chim. Crell 1794.

Hahnemann, Samuel-Christian-Friedrich, arts en stichter van de homoeopathische methode, geboren te Meissen op 10 April 1755, † te Parijs op 2 Juli 1843. Na te Dresden de geneeskunde practiseerd te hebben, kwam hij te Leipzig om zich volledig aan de wetenschap te wijden; de beoefening van de geneeskunde met al hare onbekenden wilde hij niet verder voortzetten, die hij beschouwde als de kunst van een moordenaar die door de onwetendheid het leven van zijne evennaasten zonder verantwoordelijkheid in handen heeft. De studie van kina bracht hem tot het gedacht de therapeutiek te wijzigen, en aldus ontstond de homoeopathie. Van de artsen moest hij veel lijden; later, na zijn dood, werd hem in 1850 in Leipzig een standbeeld opgericht.

Tabak. 1788 Halle, J.S. Die Tabaksmanufactur oder die vollständige Oekonomie des Tabaksbaues nach allen seinen Zweigen. Berlin 1788.

Bier. 1585 ab Hayck. De cervisia, ejusque conficiendi ratione, natura, viribus, & facultatibus, opusculum: Authore Thaddeco Hagecio ab Hayck. Francofurdi apud heredes Andreae Wecheli, MDLXXXV.

Dat een der oudste werken over bierbrouwerij wordt genoemd in de Bibliotheca chemico-mathematica van Sotheran (London, vol. II, n^o 8780). Geboren te Praag was Hagecius, of Hajek, of ab Hayck, arts van de keizers Maximiliaan II en Rudolph II; hij overleed in 1600.

Voeding. 1645 Hays. Of all food animal and vegetable. London 1645.

Voeding. [1712 Hecquet]. De la digestion et des maladies de l'estomac, suivant le système de la Trituration & du Broyement, sans l'aide des levains ou de la fermentation, dont on fait voir l'impossibilité en santé & en maladie. A Paris, chez François Fournier Libraire, en la maison de Frederic Leonard, Imprimeur du Roy, rue Saint-Jacques, à l'Ecu de Venise. MDCCXII Avec privilège de sa Majesté. (16,3 × 9,6 cm., XXXIII + (16) + 442 + (22) pp., Bibl. Univ. Gent Med. 2359).

De naam van den schrijver wordt bekend gemaakt door de goedkeuringstukken van Lemery en Berger aan het begin van het boek. Volgens Hecquet is er bij het verteeren van het voedsel geen gisting, doch alleen een echt vermalen in de maag. Het maagsap zou ook met eene gist of een deegsem geen betrekking hebben; wij nemen thans dat indien er geen gisting en geen bederving plaats heeft, dat er een bijzondere werking is van enzymen die oplossend optreden.

Van dit boek wordt er nog een uitgave genoemd te Parijs, Cavelier in 12, in 1730, volgens Hoefer in 1729.

Philippe Hecquet, arts, geboren te Abbeville in 1661, overleden te Parijs in 1737, doctor in de geneeskunde in 1697.

Voedingshygiène. 1709 Hecquet Philippe. Traité des dispenses du carême dans lequel on découvre la fausseté des prétextes qu'on appórte pour les obtenir en faisant voir par la mécanique du corps les rapports naturels des aliments maigres avec la nature de l'homme, et par l'histoire, par l'analyse et par l'observation, leur convenance avec la santé. Paris, Fournier, 1709, in 12.

Dit werk gaat door voor de oorspronkelijke uitgave en bevat drie deelen, het eerste over de voedsels, het tweede over het vasten, het derde over de dranken.

Voedingshygiene. [1710 Hecquet]. Traité des dispenses du carême, dans lequel on découvre la fausseté des prétextes qu'on apporte pour les obtenir, en faisant voir par la mécanique du corps, les rapports naturels des alimens maigres, avec la nature de l'homme: et par l'histoire, par l'analyse & par l'observation, leur convenance avec la santé. Seconde edition. Revûe, corrigée, & augmentée par l'Auteur, de deux Dissertations, l'une sur les macreuses, & l'autre sur le Tabac. Tome premier. A Paris, Chez François Fournier Libraire, en la maison de Frederic Leonard, Imprimeur du Roi, rue Saint Jacques, à l'Ecu de Venise. MDCCX. Avec privilège de sa Majesté. (16 × 9.5 cm., (44) + 509 + (17) pp., Kon. Bibl. Brussel VB 1769).

Ibid... Tome second... (... (4) + 529 + (14) pp., ...)

In het 1^e deel leert men in hoofdstuk VI dat de vruchten, zaden en groenten de beste voedsels zijn voor den mensch, en in hoofdstuk VII dat het gebruik van vleesch niet noodwendig is. Mager voedsel, waaronder visch, is altijd te verkiezen. In het 2^e deel wordt gehandeld over een aantal dranken zooals water, wijn, bier, appelwijn, thee, koffie, chocolade; koffie en chocolade moeten in den tijd van het vasten niet toegelaten worden, daar zij dienen ‘non ad sitim, sed ad voluptatem’. Schr. spreekt zich uit tegen het gebruik van tabak.

Water. (1635 ab Heers]. Henrici ab Heers Tungri, serenissimi principis Ferdinandi Elect. Colon. Princ. Leod. & Medici cubicularii, Spadacrene ultimis curis polita: hoc est Fons Spadanus accuratissime descriptus, acidas bibendi modus, Medicamina oxypotis necessaria. Ipse mihi plaudo; nam stultâ a faece popelli Hic scripsisse putat, me bene, & ille male. Leodii, Typis Joannis Ouwerx, S.C. Typog. jurati, e Regione Palatic. MDCXXXV. (19 + 9.2 cm., (24) + 128 pp., Bibl. Univ. Gent Acc. 15558).

Werk opgedragen aan Ernest Baron de Billehe.

Water. [1645 ab Heers] Spadacrene. Hoc est Fons Spadanus, accuratissime descriptus, acîdas bibendi modus, medicamina oxipotiis necessaria. Et Observationum medicarum Oppido rararum liber unicus. Authore Henrico ab Heers, Tungro, Ser. Princ. Ferdinandi Elect. Colon. Princ. Leod. & Medico Cubiculario. Editio correctior, & auctior cum Indice. Lugduni Batavorum, Apud Adrianum Wyngaerden & Franciscum Mojardum. Anno 1645. (12,2 × 6,9 cm., (22) + 159 + (17) pp., Bibl. Univ. Gent Acc. 15601).

Ook opgedragen aan Ernest de Billehe. Dit stuk wordt gevolgd door Liber Unicus observationum medicarum, ook van ab Heers (8) + 254 + (20) pp.

Water. [1645 ab Heers] Spadacrene. Hoc est, Fons Spadanus; ejus singularia, bibendi modus, medicamina bibentibus necessaria. Henricus ab Heer Tunger, Phil. & Med. Doct. ex fide recensui. Editio altera auctior & correctior. Lipsiae, Apud Andream Kühnen. Typis Timothei Honii. Anno 1645. (11.5 + 7.4 cm., 144 pp., Bibl. Univ. Gent Med. 3062).

In deze uitgave is de verhandeling opgedragen aan J. Curtius d'Oupey. In het exemplaar ontbreken pp. 9 tot 16. Aan het einde, p. 138 komt de goedkeuring van den censor, in het jaar 1614.

Water. [1685 ab Heers]. Henr. ab Heers Phil. & Med. Doct. Leod. Spadacrene Hoc est Fons Spadanus, Accuratissime descriptus, Acidulasque bibendi modus, & medicamina oxypotis necessaria. Ut et observationes medicae Oppido rarae in Spa & Leodii animadversae, cum Medicamentis aliquot selectis, & ut volunt secretis. Editio Novissima, prioribus emendatior cum Indice. Lugd. Batav. Apud Petrum Vander Aa, Bibliopolam.

MDCLXXXV. (14,5 × 8,4 cm., Titelprent, (22) + 159 + (17) pp., Kon. Bibl. Brussel VB 4103).

Na de verhandeling met 15 hoofdstukken, evenals in de vorige uitgaven, komen Observationes medicae van denzelfden schrijver met (6) + 254 + (19) pp.

Water. [1739 ab Heers]. Spadacrene, ou dissertation physique sur les eaux de Spa, Par Henri de Heers, Docteur en medecine. Nouvelle edition revûe, corrigée & augmentée de notes historiques & Critiques, Par Mr. W. Chrouet, docteur en medecine. Imprimé aux dépens de l'Auteur, & se vend, A La Haye, Chez P. Paupie. MDCCXXXIX (15.2 × 9,2 cm., (14) + 251 + (6) pp., Kon. Bibl. Brussel VB 4103¹).

In deze Fransche uitgave vinden wij de 15 hoofdstukken terug, te samen met de Observationes medicae. Het werk bespreekt den oorsprong der bronnen, de stoffen die in het water aanwezig zijn, het verschil tusschen de vier bronnen Sauveniere, Pouhon, Geronstere en Tonnelet. Het zuur van het water wordt toegeschreven aan aluinzout, en niet, zooals het beweerd wordt door ‘un chymiste de Bruxelles, nommé Jean van Helmont’ door de aanwezigheid van ijzerzouten.

Met het exemplaar wordt medegebonden: Dissertation inaugurale sur les eaux de Spa van Philippe Louis De Presseux, Spa, Deleau, 1749, 38 pp.

Henri de Heers, ca 1570 geboren, ca 1636 overleden, arts te Luik en te Spa, ook arts van de prinsen Ernst en Ferdinand van Beyeren: De eerste uitgave van zijn Spadacrene verscheen te Luik in 1614 in 12. Na een aanval van van Helmont op het Spadacrene schreef de Heers als antwoord:

1624 ab Heers. Deplementum supplementi de Spadanis fontibus, sive vindiciae pro sua spadacrene: in quibus etiam Aroph, certissimum Paracelsi remedium, sincere explicatur. Luik 1624 in 12.

Chocolade. 1694 Heffter, Cl. Disputatio de chocolate usu et abusu, 1694 in 4.

Wijn. 1604 Helbach, Fridriech. Oenographia, Weinkeller, oder Kunstbuch vom Wein und Kraüterwein. Frankfurt 1604 in 4.

Wijn. 1739 Helmkampff, E.A. Singularia quaedam de eo quod justum est circa vinum adustum. Von Brantewein, Brennen und Brantewein Schencken praecique ad usum terrarum Brunsvico Luneburgicarum. Goettingen, 1739 in 4.

Wijn. 1588 Helmreich, And. Kunstbüchlein wie man Weine halten und bewahren, allerley Bier und Weinessig machen soll. Leipzig 1588. Ook Leipzig 1623.

Wijn. 1665 Helot, Nicol. Estne vinum alimentum optimum. Paris 1665.

Wijn. 1700 Heppe J. Guil. De vino. Witteberg 1700 in 4.

Water. Herilacus P. Aquarum natura et facultates. Adj. de vinorum et aquarum effectuum in vicem comparatorum trad.; de arthritide et podagra consilium. Coloniae 1591.

Brandewijn. 1566 Hermanni Phil. Een Constelijck Distilleer Boeck, inhoudende die rechte en warachtighe conste der Distilation, om alderhande wateren der cruyden, bloemen, ende wortelen illustratie

woorts alle ander dinghen te leeren Distileren... Met nog een tractaet, hoemē ghebranden Wijn sal distileren oft maken. Antwerpen, Jan Roelants 1566. Uitgaven genoemd: Amsterdam 1612, Amsterdam 1622.

Van Hermanni worden volgende werken genoemd:

Een nieuwe tractaet, ghenaemt dat batement van recepten. Antwerpen, de Laet 1546.

Een suverlick tractaet om uit corte te handelen ende te genezen alderande wonden. Antwerpen, Roelants 1547.

Kleynen Herbarius ofte Kruydt boecxken. Amsterdam, Muller, s.d.

Remedie boecxken. Amsterdam, Muller, s.d.

Dat Secreet der Philosophijen, Antwerpen, Roelants 1556 (Bibl. Univ. Gent A 1339¹²).

Een excellent Tracktaet leerende hoemen alle ghebreken der Pocken sal moghen ghenesen. Antwerpen, Roelants 1557 (Bibl. Univ. Gent Res. 698¹).

Wijn. 1780 Hermsen T.G. Dissertatio de causa inebriandi spirituum vinosorum, 1780 in 4.

Hessus Eob. Zie Eobanus.

Water. 1728 Hensing, J.T. Genaue und neue Erforschung des Schwalbacher Sauerbrunnens, nebst kurzer Beschreibung des Ortes. Frankfurt 1728 in 8.

Voeding. [1606 Heyman Jacobs]. Den Cleynen Herbarius ofte Kruydt-Boecxken. Inhoudende de kracht en de operatie van alle de ghemeene Kruyderen ende bekende vruchten die men dagelicx gebruyckt waer deur men met Gods hulpe een yder zijne ghesontheydt can onder houden ende veel der hande sieckten te genesen. Van nieus oversien en op veel plaetsen verbetert ende vermeerdert. Door H.J. Ad Honorem Dei. Om gesondheyt te behouden en sieckte te genesen sal men ongheneucht schouwen, en soberwesen. Nota. Hebdy gheen Medecijn, Soo laet dese vier u meester zijn. Een vrolijck hert en sober cost, matigen arbeyt en warm gedost. Dese connē u deur God gegevē, Dat ghy lāge gesont mocht levē. Tot Amsterdam, By Henrick Barentsz. Boeckvercooper int Vergulde Schrijf-boeck. 1606 (14 × 9 cm., 192 pp., Bibl. Univ. Gent Acc 35997).

Een verdere uitgave, met den zelfden tekst, maar nieuwere spelling, verscheen in 1609 (Bibl. Univ. Gent acc 5313); vóór de uitgave van 1606 kwam aan het licht een uitgave vóór 1600 te Amsterdam bij Muller, en eene in 1602 te Amsterdam bij Barentsz.

Uit een gedichtGa naar voetnoot(1) aan het begin van het boek leeren wij den naam kennen van den schrijver die zich op het titelblad achter de letters H I verschuilt; die is Heyman Jacobs, over wien ik in de geraadpleegde biographieën niets vinden kon.

In het eerste deel van het boek worden kracht en werking

besproken van 52 vruchtsoorten, in het tweede deel van 24 specerijen en zaden, en daarna van koorngraan, wortels, bloemen en kruiden. In een bijzonder hoofdstuk worden de keukenmedecijnen besproken; deze, zonderling genoeg, zijn: melk, boter, kaas, honing, vleesch, visch, eieren, zout, azijn, water. In een hoofdstuk getiteld ‘Van 't Herbariseren’ worden raadgevingen over plukken en bewaren van kruiden verzameld.

Van den kleynen ofte kruydt boecxken vermeldt de Catalogus van de Bibliotheek der Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst, een uitgave te Amsterdam (Muller) vóór 1600, drie uitgaven te Amsterdam (Barentsz) in 1602, 1606 en 1609, dan uitgaven te Haerlem 1623, Amsterdam 1638, Middelburgh 1638, Haarlem 1640, Amsterdam 1667. Er bestaan ook een uitgave s.d. te Antwerpen bij Verhulst (Bibl. Univ. Gent Acc 1664 en Acc 35998) en de volgende uitgave, ook s.d., te Gent, bij Jan Gimblet:

Voeding. [s.d. Heyman Jacobs]. Den nieuwen kleynen Herbarius ofte Kruydboeksken, Inhoudende de kracht, en de operatie van alle de gemeene kruyden ende bekende vruchten die men dagelyks gebruykt, waer door men (met Gods hulpe) een ider zyn gezondheyd kan onderhouden ende veelderhande siekten genesen. Van nieuws oversien, vermeerdert en op vele plaatsen verbetert. Door H.J. ad honorem Dei. En hebt gy geenen Medecyn, soo laet dees vier u Meester zyn: Een vroylyk Hert, soberen Kost, Maetigen Aerbeyd, warm gedost; Dat kan U door God geven Dat gy gesond mocht leven. Tot Gend, By Jan Gimblet, Boekdrukker, in de Veldstraat in den gulden Bybel (17 × 10,2 cm., 169 + 7 blzz., Bibl. Univ. Gent Acc. 39819, G 21698, Kon. Bibl. Brussel III 1299, Bibl. A.J.J.V.)

De uitgaven van Antwerpen en Gent bevatten denzelfden tekst.

De graden van warmte en koude worden als volgt vastgesteld: 1^e graad warmte = lauw water, 2^e graad = heet water, 3^e graad = nog heeter water, 4^e graad = kokend water; 1^e graad koude = grachtwater, 2^e graad = putwater, 3^e graad = sneeuwwater, 4^e graad = ijswater.

Voeding. [1756 Heyman]. Konst om lang gezondt, vrolyk en vergenoegt te leven. Het eerste Genees- en Natuurkundig daargestelt uit de beste Schryvers, dog wel voornamentlyk uit de Schriften en volgens de grond-beginzelen van de twee Esculaâpen onesr Eeuw Fredericus Hoffmann en Hermannus Boerhaave. Beide in hun leven zeer Vermaarde Hoogleraren

in de Geneeskunde, en andere daartoe behorende Wetenschappen. Dog het tweede en derde op eene Zedekundige wyze uit de Betragting der Goddelyke Voorzienigheit en het wonderbaar Bestier der Ondermaansche Zaken, in eenige beknopte Verhandelingen klaar betoogt, en daar en boven hier en daar met Aanmerkingen, zo van Geleerde Schrijvers als anderzins, tot dienst der Landgenoten opgeheldert en bevestigt door Joh. Wilh. Heyman, Geneesheer. Eerste Deel. Te Leiden, By Abraham Kallewier, MDCCLVI. (21.2 × 13.2 cm., 404 + (6) pp., Bibl. Univ. Gent Me 3270).

De voorrede bedraagt de 30 eerste bladzijden. Het 1^e deel (pp. 31-201) met twee verhandelingen en het 2^e deel (pp. 211-404) met drie stukjes en eene verhandeling maken een geheel uit over voedingshygiene.

Bij het gebruik van melk zegt schr. dat volle melk alleen bij kinderen toe te passen is; bij toenemenden ouderdom moet de melk met water worden aangelengd en bij oude lieden door zuiver water vervangen (p. 258). Het gansche boek door wordt matigheid aangeraden.

Bier. 1690 Hildebrand, Wolffy. Distillir-Kunst, Bierbrauen, Weinberge. 1690.

[1751 Hill]. A history of the materia medica. Containing Descriptions of all the substances used in Medicine; their Origin, their Characters when in Perfectum, the Signs of their Decay, their Chymical Analysis, and an Account of their Virtues, and of the several Preparations from them now used in the Shops. By John Hill, M.D. Member of the Royal Academy of Sciences et Bourdeaux. London: Printed for T. Longman, C. Hitch and L. Hawes, in Pasternoster Row; A. Millar, opposite Catharine-Street in the Strand; and J. and J. Rivington, in St. Paul's Church-Yard. MDCCLI (Bibl. Univ. Gent 181 A 4, 8 + 895 blzz., index, 24,4 × 20 cm.).

Op blzz. 312-328, studie der watersoorten in de geneeskunde gebruikt, met inbegrip van het gewoon water dienende in het gewoon leven.

Onder de talrijke genoemde waren uit het plantenrijk getrokken worden verscheidene specerijen genoemd, namelijk muschaatnoot, peper, cacao, vanille, koffie.

Koffie. 1727 Hilscher J. Paul Sim.. De abusu potus coffeae in sexu sequiori. Jena 1727 in 4.

Hippocrates wordt als de grootste geneeskundige van de oudheid beschouwd, geboren te Cos, 468 ante C.N.

Water. [1529 Hippocrates]. Ιπποϰϱατους ϰωιου, πεϱι αεϱων, νδατων, τοπων πεϱι πνοων. Hippocratis coi, De aëre, aquis, & locis libellus Ejusdem, de flatibus Graece & Latine Iano Cornaria Zuiccauien Interprete. Basileae An. MDXXIX. (18,2 × 13,4 cm., 70 pp., Kon. Bibl. Brussel III 17310).

Water [1575 Hippocrates] Hippocratis medicorum omnium principis, de aere, aquis, & locis, Liber olim mancus, nunc integer: qui Galeno, De habitationibus, & aquis, & temporibus & regionibus inscribitur: Ab Adriano Alemano apud Parisios medico, Commentariis quatuor illustratus. Ad Carolum Lotharingiae ducem illustriss. Parisiis, Apud Aegidium Gorbinum, sub insigni spei, prope Collegium Cameracense. 1557 Cum privilegio regis. (15,6 × 9,9 cm., (13) + 231 + (34) pp., Bibl. Univ. Gent Cl 1406).

Water [1658 Hippocrates]. ΙΠΠΟΚΑΤΟΥΣ πεϱι ΑΕΡΩΝ, ΥΔΑΤΩΝ, ΤΟΠΩΝ. Hippocratis liber de aeribus, aquis et locis. Jano Cornario Interprete. Accedunt Foesii Notae. Lugduni Batavorum, Apud Johannem Elsevirium, Academ. Typograph. CIƆ IƆ CLVIII. (12,8 × 6,7 cm., 94 pp., Bibl. Univ. Gent Acc. 15608).

Water [1802 Hippocrates]. Physiologie d'Hippocrate, extraite de ses oeuvres, Commencant par la traduction libre de son traité des Airs, des Eaux et des Lieux, sur la version de Foëse, accompagnée de notes theoripratiques, et précédée d'un Précis introductif à la Doctrine de ce Medecin, et à une nouvelle Philosophie medicale de l'homme vivant. Par Delavaud, D.M. Ancien Medecin des Hopitaux militaires, etc. etc. Imperat, atque sibi. imponit perceptio leges. A Paris, Chez Bossange, Masson et Besson, Croullebois, Lib. de la Société de Med. An X. MDCCCII (21,0 × 13,4 cm., XVI + CLXIII + 186 pp., Kon. Bibl. Brussel VB 4364²).

Het water van moerassen, zonder beweging is gewoonlijk het slechtste voor de gezondheid van den mensch; het veroorzaakt buikloop. Het water dat uit de rotsen springt is hard. Het beste water vloeit van de hoogte. Regenwater is gewoonlijk zeer zuiver; water uit sneeuw en ijs is slecht, alsook stroom- en rivierwater.

Water [1911 Hippocrates]. Kleine Texte für Vorlesungen und Uebungen herausgegeben von Hans Lietzmann. 77. Hippocratis de aere aquis locis. Mit der alten Lateinischen Uebersetzung, herausgegeben von G. Gundermann. Preis 1,20 M. Bonn A. Marcus und E. Weber's Verlag 1911. (19.2 × 12,6 cm., 50 pp., Bibl. Univ. Gent P 479).

Voeding. 1574 Hippocrates. In librum Hippocratis de alimento commentaria. Romae 1574.

Vruchten. 1757 Hitt, Th. A treatise of fruit-trees. London 1757, 2^e uitgave. 3^e Uitgave London 1768.

Wijn. 1690 Hockel J. Frid. Dissertatio de vino. Rudolstatt 1690 in 4.

Brood. 1695 Hoffmann Fr. De pane grossiori Westphalico vulgo Bonpournikel, anno 1695, in opusculis physico-medicis. (Cit. door Haller).

Wijn. 1721 Hoffmann Fr. De vini Hungarici excellente natura, virtute et usu, anno 1721 in opusculis medicis. (Cit. door Haller).

Voeding. 1722 Hoffmann Fr. Gründlicher Unterricht, wie ein Mensch nach den Gesundheits-Regeln der Heil. Schrifft und durch vorsichtigen Gebrauch weniger ausserlesener Artzneyen... sein Leben... lang conserviren könne. Deme noch beygefüget ein Bericht von der herrlichen Krafft des Ungarischen Weins, und von dem unvergleichlichen Nutzen der Wasser-Bäder.... wie auch von dem Gebrauch und Missbrauch dess Schunpff-Tcbacks u. Niess-Pulver. Herausg. von P. Fr. Reinmann. Ulm 1722.

Water. 1731 Hoffmann Fr. Gründliche Untersuchung des Spa-Wassers und Schwalbacher-Brunnen, deren Gehalt, Wirkung und Nutzen. Leipzig 1731, 47 pp.

Water. 1734 Hoffmann Fr. Kurtzer und gründlicher Bericht von der vortrefflichen Krafft und Würckung des Carls-Bad-Saltzes. Halle 1734, 16 pp.

Water. 1761 Hoffmann Fr. Essay on the nature and properties of water. Shewing its prodigious use; and proving to be an universal medicine. London 1761.

Voeding. 1743 Hoffmann Fr. Abhandlung von der Jungfern-diaet. Wittemberg 1743 in 8.

Friedrich Hoffmann, beroemde geneeskundige, geboren te Halle op 19 Februari 1660, overleden te Berlijn den 12 November 1742, doctor in de geneeskunde van de universiteit te Jena, hoogleeraar te Halle.

Wijn. 1558 Hofman, J. Forchemiensis de vino ejusque partibus differentiis veroque usu. Lipsiae 1558 in 4.

Voeding. 1716 von Hohberg, W.H. Georgica curiosa aucta. D.i. Umständlisches Bericht und klarer Unterricht von dem vermehrten und

verbesserten Adelichen Land- und Feld-Leben auf alle in Teutschland übliche Land- und Haus-Wirtschafften gerichtet. 3 Bd. Nürnberg, Endter, 1716.

Dat boek is vermeld in Katalog 63 van Antiquariat J. Halle te München (1931, n^o 1211), en omvat ca 3000 pp. In het 1^e boek, inlichtingen over de maalderij, in het 4^e boek over wijnbouw, in het 5^e boek over keukentuin, in het 7^e boek over tabak en bierbrouwerij, in het 10^e boek over de bijen.

Water. 1620 Holtzemius, P. Descriptio fontis medicati S. Antonii, vulgo Tillerborn dicti, prope Andernacum. Col. 1620 in 8.

Wijn. 1585 Horn, G. Hierampelos Das ist: Bericht vom Weinbaw, Schalkalden, Schmuck 1585.

Brood, 1696 Hottinger, Salomon, αϱτολογια seu de pane, ejus natura. Tiguri 1696 in 4. Een uitgave 1697 in 4.

Wijn. 1707 Hottinger, Salomon. De vino, 1707 in 4. Uitgaven in 1710 en 1712.

Koffie. [1699 Houghton]. A discourse of coffee, read at a meeting of the Royal Society, by Mr John Houghton, F.R.S.. Philos. Trans. 1699, 21, n^o 256, 311-317. (Bibl. Univ. Gent, A 23259).

Het gebruik van de koffie werd in Engeland ingevoerd in 1651 en 1652.

Peper [1784 Houttuyn]. Het onderscheid der zwarte en witte peper, en afbeelding van 't gewas der Staartpeper door M. Houttuyn. Verhandel. Zeeuwsch Gen. Wetensch. Vlissingen, 1784, 10, 604-613. (20,7 × 12,5 cm., Bibl. Univ. Gent Hi 1902).

Beschrijving van zwarte peper van Malabar, wit gemaakte peper van Java, natuurlijke witte of geelachtige peper van Ceylon, lange peper, cubeben of staartpeper. Twee platen.

Kaneel. [1786 Houttuyn]. Aanmerkingen over de kaneel, op Ceylon gemaakt door C.P. Thunberg, thans Hoogleeraar te Upsal in Sweeden. Dit vertoog is, ten dienste van het Zeeuwsch Genootschap, vertaald, en met eenige Aanteekeningen vermeerderd, door deszelfs Medelid, M. Houttuyn, Med. Doct. te Amsteldam. Verhandel. zeeuwsch Gen. Wetensch. Vlissingen, 1786, 12, 296-312 (20,7 × 12,5 cm., Bibl. Univ. Gent Hi 1902).

Echte kaneel komt van Laurus Cinnamomum, grovere kaneel wordt geleverd door Laurus Cassia; tien varieteiten worden beschreven. De beste kaneelolie wordt op Ceylon gedistilleerd.

Kookboek. 1588 Hubner Bartholomaei neues Speisbüchlein von Essen und Trinken, allerley Speis und Trank und vielen guten Haus-Arzneyen. Erfurt 1588. Verdere uitgaven in 1603, 1607.

Wijn. 1665 Hughes, W. The compleat Vineyard, or an excellent way for the planting of vines, according to the German and French manner. London 1665 in 12. Verdere uitgave 1670.

I

Water. 1631 Iorden, Ed. Discourse of naturall bathes and minerall waters. Of the nature and uses of bathes, but especially of our bathes at Bathe in Sommerset-Shire. London 1631 in 4.

Volgens den catalogus van het British Museum is dit werk de I^e uitgave; de 2^e uitgave London 1632 in 4, de 3^e London 1669 in 8, de 4^e London 1673 in 8.

Koffie. 1762 Irenicus. Beweis dass der Missbrauch des Coffeetrankes ad morbos exanthematicos et fluxum haemorrhoidarium disponiere. 1762 in 8.

J

Voeding. [1624 Jacchaeus]. Gilberti Jacchaei Institutiones medicae. Invicta concordia. Lugduni Batavorum. Apud Joannem Maire. CIƆ IƆ CXXIV. (13,2 × 7,4 cm., (22) × 311 pp., Bibl. Univ. Gent med 1432).

Hoofdstuk VIII van het 1^e boek handelt over voeding. Hoofdstukken I en III van het 6^e boek handelen over de voedingstoffen. Overzicht kort en zonder belang.

Er worden uitgaven vermeld 1644 Amsterdam in 12 en Leiden 1653 derde uitgave.

Bier. 1704 Jacobi Lud. Frid. De cerevisiae bonitate. Erfort 1704 in 4.

Pasteibakkerij. 1781 Jacobsson, Johann Carl Gottfried. Technologi-

sches Wörterbuch. Berlin 1781-1784, 4 deelen in 4. Tweede uitgave, Berlin 1781-1795, Berlin in 4.

Daar onder meer een artikel over marsepein.

Robert James, arts, geboren in 1703 te Kinverston, † te London in 1776, beoefende de geneeskunde achtereenvolgens te Sheffield, Lichfield, Birmingham en London:

Voeding. [1746 James]. Dictionnaire universel de medecine, de chirurgie, de chymie, de botanique, d'anatomie, de pharmacie, d'histoire naturelle, &. Précédé d'un Discours Historique sur l'origine & les progrès de la Medecine. Traduit de l'Anglois de M. James, Par Mrs Diderot, Eidous & Toussaint. Revu, corrigé & augmenté par M. Julien Busson, Docteur-Régent de la Faculté de Medecine de Paris. Tome premier, A Paris, rue Saint Jacques, Chez Briasson, à la Science & à l'Ange Gardien. David l'aîné, à la Plume d'Or. Durand, à Saint Landry & au Griffon. MDCC.XLVI. Avec approbations et privilege du Roi. (40,1 × 25,0 cm., (16) + CXXXVI pp. + 1400 kolommen, Bibl. Univ. Gent, Me 6084, Me 39.)

Letter A tot Ang. Daarin worden besproken: alcohol met een uitgebreide uitzetting over gisting en distillatie, alimenta of alimens; anatomie met verscheidene levensschetsen.

Ibid. Tome second. (1672 kol.), met Letter Ang. tot Car.

Daarin: Animalcula met de proeven van Leeuwenhoek, Homberg, Harris, Gray, King, Bononio; Aqua of water, cacao.

Ibid. Tome Troisième, MDCC.XLVII. (VIII pp. + 1687 kol.) met letter Car tot Fya.

Daarin: Chemia met talrijke levenschetsen, chirurgia met een rijken catalogus van boeken.

Ibid. Tome quatrième (1688 kol.) met letter G tot Ocu.

Daarin: lac of lait.

Ibid. Tome cinquième, MDCC.XLVIII. (1710 kol.) met letter Ocu tot Suc.

Daarin: panis of pain, sal of sel.

Ibid. Tome sixième. (1712 kol.) met letter sud tot zut.

Daarin: Thea, vinum, en een zeer uitgebreide lijst van zaken.

Het oorspronkelijk werk is:

Voeding. 1743 James, Robert. A medicinal Dictionary, including physic, surgery, anatomy, chymistry, and botany. London, Osborne, 3 vol. in f^o 1743-1745.

Tabak. 1746 James, R. Treatise on tobacco, thea, coffea and chocolate, a Simone Pauli scriptum, versum a D. James. London 1746 in 8.

Kookboek. 1768 Jenks, J. The complete cook, teaching the art of cookery in all its branches, medical waters, brewing, etc, London 1768 in 8.

Water. 1750 Juvet. Dissertation contenant de nouvelles observations sur la fièvre quarte et l'eau thermale de Bourbonne. Chaumont, Bridenne, 1750.

Tabak. 1712 Kestner, H.E. De jure tabaci. Rinthal 1712.

Distillatie. [1696 van Keulen, P.]. De nieuw gevondene en geapprobeerde Distilleer-konst. Waar in verhandelt werden van verscheyde fyne en andere wateren te distileren. Ontdekkende veelderlei geheimen, en verborgene fyne Wateren, te maken, te gelijk met hare kragten, en voornaamste deugden. Door Pieter Van Keulen, In sijn leven Distillateur. t'Amsterdam, By Jan ten Hoorn, Boek-verkooper, over 't oude Heere-Logement, 1696., (15,8 × 9.5 cm., titelplaat, (6) × 262 × (12) pp., Bibl. A.J.J.V.)

De titelplaat verbeeldt een belangrijke distilleerinrichting waarin een twaalftal menschen werkzaam zijn. In het eerste deel van het boek (pp. 1-140) handelt schr. over het bereiden van allerlei waters, dranken, extracten. In het tweede deel (pp. 141-262) vindt men een aantal recepten van genees- en genotmiddelen. Een register geeft de samenvatting zonder alphabetische orde.

Distillatie. 1614 Khunrath, Conr. Lips. Medula destillatoria et medicina, dass ist grünlich Destillier- und Artzney Buch, darin begriffen, wie Spiritus vini, auch allerley köstliche Oliteten, Spiritus, Salia, etc. können destillirt werden. Ed. IV. Hamburg 1614-1619, 628 + 630 pp. in 4. Een uitgave te Frankfurt in 1703.

Melk. 1742 Kindler J.A. De lacte. Halae Magdeb. 1742 in 4, 24 pp.

Kookboek. s.d. King, W. Art of cookery in imitation of Horace's Art of Poetry with some letters to Dr. Lister a.o. occasion 'd principally

by the title of a book publish'd by the doctor being the works of Apicius Coelius, concerning the soaps and sauces of the antients, etc. London s.d.

Water. 1754 Klein, L.G. De aëre, aquis et locis agri Erbacencis et Breubergensis, largi Adenwaldiae tractus, tentamen physicum-medicum. Francof. et Lips. 1754.

Water. 1778 Klein, Mich. Sammlung merkwürdigster Naturseltenheiten des Königreichs Ungarn. Pressburg und Leipzig, Löwe 1778.

Bier. 1575 Knauff Henrici. Von der Kunst Bier zu brauen. Erfurt und Frankfurt 1575.

Koffie. 1752 Knolle, J. Christ. Ger. Von den Würkungen des Caffee-Trankes. Quedlinburg 1752 in 4.

Geboren bij Kassel rond 1700 was Johan Hermann Knoop hovenier van het landgoed van de prinses-weduwe van Oranje te Leeuwarden. Buiten zijne werken over tuinbouw schreef hij ook over wiskunde en sterrekunde. Over voeding:

Vruchten. [1752 Knoop]. De beknopte huishoudelyke Hovenier, of korte verhandeling, en synonymische of meer-namige Lysten van alle de Soorten der Ooft-vrugten, als Appelen, Peeren, Kersen, Pruimen, Persiken, mitsgaders van de soorten der Orange-, Citroen-, en Limoen-bomen; insgelijks van alle de Boom- en Heesteragtige Plantagie-gewassen, welke tot beplanting van Tuinen en Bosschen dienen: als mede van alle de keukengewassen, en van de Veldt-vrugten, &. Waar by over al de natuurlyke Groeiplaats, cultuure, en het gebruik dat deselve in de Huishouding hebben, in het kort dog klaarlijk aangewezen is: door Johann Hermann Knoop. Te Leeuwaarden, Gedrukt by R.J. Noordbeek, 1752 (20,3 × 11,8 cm., 32 lim. + 448 pp., Kon. Bibl. Brussel V 4152).

Na de opdracht aan den vorst Georg, landgraaf van Hessen, en de voorrede aan de liefhebbers van planten, beiden door den schrijver uit Leeuwarden 25 September 1752 geteekend, komt een gedichtGa naar voetnoot(1) van Gerbrandt Oldersma 15 September 1752 gedagteekend.

Dat eerste deel van het werk van Knoop bedraagt 4 afdeelingen: 1^e de ooftboomen en derzelfde vruchten, 2^e de planta-

giegewassen, 3^e de keukengewassen, 4^e de veldgewassen. Onder de namen van landbouwwerktuigen (pp. 424-441) vindt men deze van de boterbereiding.

Het 2^e deel en het 3^e van het werk verschenen te Amsterdam in 1762.

Vruchten. 1758 Knoop. Pomologia, dat is beschrijvingen en afbeeldingen van de beste soorten van appels en peeren, welke in Neder- en Hoog-Duitschland, Frankryk, Engeland en elders geaht zyn, en tot dien einde gecultiveert worden. Leeuwarden 1758. Herdruk Leeuwarden 1770 en Amsterdam 1790. Fransche vertaling Amsterdam 1771.

Vruchten. 1740 Knoop, Beschrijving en afbeeldingen van de beste soorten van appelen en peeren, Amsterdam 1740.

Groenten. 1769 Knoop. Beschrijving van de moes- en keukentuin. Leeuwarden 1769.

Bier. 1581 Kobrer, Christ. Beschreibung der Weinbauer- und Bierbrauer-Practic und der ganzen Keller meistereykunst Regenspurg 1581 in 4. (Cit. door Haller).

Water. 1766 Köhler J.Th. Abhandlung von den Ronneburgischen Gesundbrunnen, dessen Entdeckung, Natur, Nutzen, Gebrauch und Misbrauch. Gera, 1766, 32 pp.

Water. 1694 Kremer, Ad. Fr. Heylsam Brunn oder Beschreibung der gesunden Mineral Wassern welche in der Grafschaft Glaatz zu Oberthalheim unweit Landeck aus einem harten blau-färbigen Felsen warm herausfliessen. Wien 1694, 96 pp.

Koffie. 1743 Kruger, J. Traité du caffé, du thé, et du tabac. Halle 1743 in 8.

Johan Gottlob Krüger, geboren te Halle in 1715, overleden te Brunswick in 1759, hoogleeraar te Halle en te Helmstaedt.

Water. 1625 Küffer, Joh. Beschreibung des Marggrävischen Warmen Bades, sampt beygefügten natürlichen discours von aller fliessenden und insunderheit der warmer Wasser ursprung. Strasburg 1625 in 8, 171 pp..

Honing. 1773 Kurella, M. Die praktische Bienenzucht, oder Erfahrungsmässige Anweisung was in jedem Monathe des Jahres zum Wohlstande der Bienenzucht in Acht zu nehmen sey. Mietau, Hasenpoth und Leipzig, Hinz 1773 in 8.

Thee. 1685 Kursner, Christian. De potu theae. Marpurg 1685 in 4. (Cit. door Haller).

L

Kookkunst. 1742 La Chapelle, Vincent. Le cuisinier moderne qui apprend à donner toutes sortes de repas en gros et en maigre. Seconde édition. La Haye, 1742 in 8, 6 vol.

Voeding. 1751 La Chenaye Desbois, F.A. Dictionnaire universel d'agriculture et de jardinage, de fauconnerie, chasse, pêche, cuisine et ménage. Paris 1751 in 4, 2 vol.

Voeding. [1600 de la Framboisiere]. Le gouvernement necessaire à chacun pour vivre longuement en santé. Dedié au Roy tres-chrestien de France et de Navarre, Henri IIII. Par Nicolas Abraham, Sr de la Framboisiere, Conseiller & Medecin ordinaire de sa Majesté. A Paris. Chez Michel Sonnius, ruë Sainct Jacques à l'Escu de Basle. MDC Avec Privilege de sa Majesté. (16,3 × 10,4 cm., 414 + (6) pp., Bibl. Univ. Gent med. 3251).

Het werk bedraagt 8 deelen, waarvan het eerste betrekking heeft op de levensmiddelen. Er wordt een 2^e uitgave genoemd Paris 1601, en een 3^e uitgave Paris Sonnius 1608.

Water. 1606 de la Framboisiere. Description de la fontaine minerale du Mont d'or depuis peu découverte au territoire de Reims. Paris 1606 in 8.

Voeding. [1624 de la Framboisiere]. Les oeuvres de N. Abraham, Sr. de la Framboisiere, Conseiller, & Medecin ordinaire du Roy. Divisees en VII Tomes. Ou sont methodiquement descrites l'Histoire du Monde, la Medecine, la Chirurgie & la Pharmacie, pour la conservation de la Santé, & la guerison des Maladies internes & externes. Avec les Ars Liberaux, par le moyen desquels on acquiert les Graces d'entendre, de bien dire, & d'heureusement vivre. A Paris, MDCXXIIII. Avec Privilege du Roy. (35,3 × 22,3 cm., (46) + 896 + (84) + 50 + (6) pp., Kon. Bibl. Brussel VB 4436).

Het boek bevat een portret van la Framboisiere op 63 jarigen leeftijd. Een encyclopedie in 7 deelen waarvan in het 2^e deel, boek I verscheidene hoofdstukken de levensmiddelen bespreken, pp. 84-108, namelijk brood, vleesch, eieren, visch, kruiden, vruchten, kruiderijen, wijn, appelwijn, bier, water. Het boek IX (pp. 193-208) handelt over mineraal water en baden, en in 't bizonder over het water van de Mont d'Or.

Er worden uitgaven genoemd te Lyon in 1644 en 1669 in f^o.

Nicolas Abraham dela Framboisière was arts van den koning en leeraar aan de College royal te Parijs.

Wijn. 1657 La Garenne. Les Bachanales ou loix des Bachus. Ouvrage lirosophique, dans lequel on voit les divers et merveilleux effets du vin, les extravagantes et ridicules saillies où il porte l'homme, par les excez et le mauvais usage de cette précieuse et charmante boisson; bref tout ce que peut produire la fumée d'un long et libre repas. Ensemble l'éloge du tabac. Valence, Gales, 1657 in 8, 63 pp..

Alcohol. [1800 Lair]. Essai sur les combustions humaines, produites par un long abus des liqueurs spiritueuses; par Pierre-Aimé Lair. ‘Musis et Amicicitiae’. A Paris, Chez Gabon, Libraire, près l'Ecole de Medecine. De l'imprimerie de Crapelet, An VIII-1800. (17,6 × 10,2 cm., 100 pp., Kon. Bibl. Brussel III 88490 A).

Schr. beweert dat het lichaam van menschen die zich aan dronkenschap overleveren gemakkelijker brandt.

Pierre Aimé Lair, landbouwkundige, werd geboren te Caen in 1769 en overleed aldaar in 1853; hij is een van de medestichters van de Academie van Caen. Hij schonk belangrijke sommen aan weldadigheidsinrichtingen.

Wijn. 1630 Lamelin, Engelbert. L'avant gout du vin, de sa nature, faculté médicinale et alimentaire. Douai 1630, klein in 8.

Geneeskundige, geboren te Cambrai rond 1580.

Voeding. [1669 La Mothe]. Oeuvres de François de Lamothe le Vayer, conseiller d'Estat ordinaire. Tome VIII. Contenant Les trois premières Parties des Opuscules ou Petits Traitez, dont le catalogue est cy-après. A Paris, Chez Loüis Billaine, au Palais, au second Pilier de la grand'salle, au grand Cesar. MDCLXIX. Avec privilege du Roy. (14,4 × 8.5 cm., (12) + 471 pp., Kon. Bibl. Brussel V 7445).

Blzz. 404-436 dragen een hoofdstuk getiteld De la bonne chère, vooral uit de oude schrijvers bewerkt. Er wordt een uitgave genoemd, Paris, Villery, 1644 in 12, 500 pp., waarin dit hoofdstuk pp. 332-412 inneemt.

Geboren te Parijs in 1588 en overleden in 1672, leeraar van Lodewijk XIV en van den hertog van Anjou. Zijn volledige werken werden uitgegeven door zijn zoon: Parijs 1654, 1656

en 1662 in f^o. Een uitgave verscheen te Dresde, 1756-1759 in 14 vol. in 8.

Voeding. [1786 Landais]. Verhandeling over het Misbruik der loonvoedsters En over de Voordeelen, welke de moeders, die hunne kinders zelfs voeden, aen het menschdom bezorgen. Werk, door het Genoodschap der Geneeskunde van Parys gekroond in zyne openbaere Zitting van den 9 December 1779; in het Fransch beschreven Door den Heer Landais, Hoog-Leeraar in de Geneeskunde. Uit het Fransch in het Nederduitsch overgebragt, met een Voor-reden en Aenteekeningen vermeerderd, Door J. De Buck, d'Oude, gezwoorne Heel- en Vroedmeester. ‘Vir & uxor liberos communiter procreant, non item communiter educant, sed in iis propria sunt hujus & illius adjumenta: Alere matrum est, erudire patrum. Liber Oeconom. Cap. 7’. Tot Gend, By Louis Le Maire, Boekdrukker en Boekverkooper, op den Kouter. MDCCLXXXVI. (22 × 14 cm., XXXIV + (4) + 121 pp., Bibl. Univ. Gent me 3429 en Me 1786, Kon. Bibl. Brussel II 34471).

Na de opdracht van J. de Buck d'Oude, den vertaler, aan de moeders, komt een bericht van den schrijver, om de vrouwen aan te raden zelf hare kinderen te voeden. De schrijver bespreekt de voordeelen daarvan, en voor de moeders en voor de kinderen, volgens de voorschriften van de zedelijke en de staatkundige orde.

De Fransche uitgave draagt tot titel:

Melk. 1781 Landais. Dissertation sur les avantages de l'allaitement des enfans par leurs mères. Genéve et Paris, Mequignon, 1781 in 8.

De landbouwkundige Jean de la Quintinye werd geboren te Chabanais in 1626 en overleed te Versailles in 1688; hij was beheerder van de tuinen van den Franschen koning.

Voeding. [1695 de la Quintinye]. Le parfait jardinier ou instruction pour les Jardins fruitiers et potagers. Avec un Traité des Orangers, suivi de Reflexions sur l'Agriculture. Par feu Mr. de la Quintinye, Directeur de tous les Jardins Fruitiers et Potagers du Roy. Dernière Edition, reveuë, corrigée & augmentée d'une Nouvelle Instruction pour la culture des Fleurs. Le tout enrichi de Figures en taille douce. Tome premier. A Paris, Chez Claude Barbin, sur le second Perron de la sainte Chapelle. MDCXCV. Avec Privilège de Sa Majesté. (27,8 × 21,4 cm., 42 + 316 pp., Kon. Bibl. Brussel VB 4147).

Tome second, MDCXCV (319 pp.)
Reflexions sur l'agriculture (68 pp.).
Culture des fleurs, MDCXCV (140 pp.).

Na het portret van schrijver, als titelprent, een Latijnsch gedicht geteekend Santolinus Victorinus, een Fransche Idylle geteekend Perrault, de l'Académie Françoise, een opdracht aan den koning, een lange voorrede.

In het 1^e boek handelt het 3^e deel over de vruchten, in het 2^e boek bespreekt het 6^e deel de groenten. Daarna een bijzondere verhandeling over de oranjeboomen.

Voeding. [1697 de la Quintinye]. Instruction pour les Jardins fruitiers, et potagers, Avec un traité des Orangers, suivi de quelques reflexions sur l'Agriculture. Par feu Mr. de la Quintinye, Directeur de tous les Jardins Fruitiers & Potagers du Roy. Tome I. Troisième Edition, Reveuë, Corrigée, & Augmentée d'un Traité de la Culture des Melons, & de nouvelles Instructions pour cultiver les Fleurs. Suivant la copie de Paris. A Amsterdam, Chez Henri Desbordes, dans le Kalverstraat, près le Dam. MDCXCVII (14,6 × 19 cm., (28) + 276 pp., Kon. Bibl. Brussel V 4146).

Tome II, MDCXCVII, (pp. 1-286).
Reflexions sur l'agriculture, (pp. 287-344).
Culture des melons, MDCXCVII (pp. 1-8).
Culture des fleurs, MDCXCVII (pp. 9-140).
Art de tailler les arbres, MDCXCIX (pp. 1-19).

Voeding. 1716 de la Quintinye. Instruction pour les jardins fruitiers et potagers, avec un traite des orangers et des reflexions sur l'agriculture. Paris, Guignard, 1716.

Voeding. [1730 de la Quintinye]. Instruction pour les Jardins Fruitiers et potagers. Avec un traité des orangers, Et des Reflexions sur l'Agriculture. Par Mr. de la Quintinye, Directeur des Jardins Fruitiers & Potagers du Roy. Nouvelle Edition revüe, corrigée, Et augmentée d'une Instruction pour la Culture des Fleurs. Tome premier. A Paris, Par la compagnie des libraires. MDCCXXX. Avec privilege de sa Majesté. (25 × 18.8 cm., 48 + (6) + 591 pp., Kon. Bibl. Brussel 5^e Cl IV 3).

Tome second, MDCCXXX (6) + 266 pp.).
Reflexions sur l'agriculture (pp. 267-357).
Culture des fleurs (pp. 358-554).
Culture des melons (pp. 555-560).
Art de tailler les arbres (pp. 561-587).
Alphabetische tafel (29 pp.).

Voeding. [1785 de la Quintinye]. Traité des jardins, ou le nouveau de la Quintinye, contenant la description et la culture, 1^o des arbres fruitiers; 2^o des plantes potagères; 3^o des arbres, arbrisseaux, fleurs, et Plantes d'Ornement. Par M.L. B***. Première partie. Jardin Fruitier. Nouvelle édition.

A Avrances, Chez Le Court, Imprimeur-Libraire. MDCCLXXXV. Avec Approbation & Privilège du Roi. (19.9 + 12,6 cm., XXIV + 410 pp., Kon. Bibl. Brussel 5^e Cl. IV 3).

Seconde partie. Jardin potager MDCCLXXXV (416 pp.).

Troisième partie. Jardin d'ornement. A Paris chez Belin, MDCCL XXXIX (518 pp.).

Quatrième partie. Orangerie, serre chaude, à Paris chez Belin MDCCLXXXVIII (523 pp.).

Voeding. [1793 de la Quintinye]. Abrégé du Traité des Jardins, ou Petit de la Quintinye, Par le même Auteur. Arbres, Arbrisseaux, Fleurs & Plantes d'Ornement, d'Orangerie & de Serre-chaude. Tome premier. A Paris, Chez Belin, Libraire, rue Saint-Jacques. 1793 (14.1 + 8,4 cm., VIII + 256 pp., Kon. Bibl. Brussel 5^e Cl. IV 3).

Tome Second. 1793 (306 pp.).

Voeding. 1548 Lando, Ortensio. Catalogo dell' inventori delle cose che si mangiano, e delle bevande ch'hoggidi s'usano. Composto da M. anonimo cittadino d'Utopia. Venez. 1548.

Tabak. 1750 Langguth, Georg. Aug. De immoderatiore Tabaci abusu. 1750 in 4. (Cit. door Haller).

Water. 1705 Lanthier, Honoré Maria. Histoire naturelle des eaux chaudes d'Aix en Provence. Aix, David, 1705.

Koffie. [1716 La Roque]. Voyage de l'Arabie heureuse, par l'Océan oriental, & le Détroit de la Mer Rouge. Fait par les François pour la première fois, dans les années 1708, 1709 & 1710. Avec la relation particuliere d'un Voyage fait du Port de Moka à la Cour du Roy d'Ymen, dans la seconde expedition des années 1711, 1712 & 1713. Un Memoire contenant l'arbre & le Fruit du Café, dressé sur les Observations de ceux qui on fait ce dernier Voyage. Et un Traité historique de l'origine & du progrès du Café, tant dans l'Asie que dans l'Europe; de son introduction en France, & de l'établissement de son usage à Paris. A Paris, Chez André Cailleau, sur le Quay des Augustins, près la rue Pavée, à Saint André. MDCCXVI. avec approbation, & privilege du Roy. (15,2 × 9,7 cm., (16) + 403 + (13) pp., Bibl. Univ. Gent Hi 7806).

De naam van Schr. wordt bekend gemaakt door de opdracht aan den Minister de Pontchartrain, gedagteekend Parijs 25 Mei 1715. De verhandeling over de koffie behelst de blzz. 295-403, waarin vermeld wordt dat de eerste Europeaan die over de koffie van Arabië sprak Prosper Alpin is, arts en plantkundige te Padua, die in 1580 een reis ondernam, en die daarover in 1592

te Venetië eene verhandeling liet verschijnen, waarvan te Padua in 1640 een nieuwe uitgave het licht zag.

Koffie [1716 La Roque]. Voyage.... (zooals 1716 uitgave Parijs)... A Amsterdam, Chez Steenhouwer et Uytwerf, Libraires sur le Rockin, vis à vis la Porte de la Bourse. MDCCXVI (16.2 × 9.8 cm., titelprent, (14) + 343 + (10) pp., Bibl. Univ. Gent Hi 7359).

De verhandeling over de koffie bedraagt pp. 251-343.

Koffie. 1717 La Roque. Gründliche und sichere Nachricht vom Cafee- und Cafeebaum, darinnen des Cafee-Baumes natürl. Gestalt, Laub, Blüte und Frucht, und welchers Gestalt dieser bisaucher nicht bekannte Baum gebauet und erzogen werde. Ingleichen, was denn eigentlich der Cafee sey, wann er erfunden, und wenn er in Paris zuerst zu brauchen angefangen worden. Leipzig 1717.

Jean de la Roque werd geboren te Marseille in 1661 en overleed te Parijs in 1745, waar hij zich vestigde in 1715, na tusschen 1689 en 1715 gereisd te hebben.

Water. 1699 Larouvière. Nouveau système des eaux minérales de Forges, où l'on découvre par plusieurs experiences quelle est la nature de ces eaux et à quelles maladies elles conviennent. Avec plusieurs observations de personnes qui ont été guéries par leur usage. Paris, d'Houry, 1699 in 12.

Voeding. 1624 La Seine, Pierre. Homeri Nepenthes seu de abolendo luctu liber, in quinque divisus partes quarum I Parascevastica de frugalitate. Lugduni, Prost 1624 in 8, XIV + 286 + XVI pp.

Voeding. 1694 Latini Antonio. Lo scaleo alla moderna overo l'arte die ben disparre i conviti con le regole piu scetto di scalcheria. Napoli 1694 in 4.

Bier. 1751 de Laurembert, Berg. Lucas en Gentil, Cl., Jos. E cerevisia potus saluberrimus. Paris 1751 in 4. (Cit. door Haller).

Wijn. 1667 Laurenceau, N. Ergo vinum Rhemense omnium saluberrimum. Rheims 1667 in 4 (Cit. door Haller).

Voeding. 1498 Laurentius, Tholosanus Bernardus. Casus in quibus judex saecularis potest manus impersonas clericorum sine metu excommunicationis imponere. De privilegiis clericorum. De exemptionibus. De carceribus. De alimentis. Parisiis, Denidel, s.d. (1498) in 8, 44 ff. (Cit. door Copinger, volgens Bibl. Mazarine.

Water. 1705 Lauthier, Honoré Maria. Histoire naturelle des eaux chaudes d'Aix en Provence, avec les avis et la methode nécessaire de se servir des ces eaux utilement. Aix, David, 1705 in 8.

Kookboek [1711 La Varenne]. Le vrai cuisinier françois, Enseignant la manière de bien apprêter & assaisonner toutes sortes de Viandes, grasses & maigres, Légumes & Pâtisseries en perfection, &. Augmenté d'un Nouveau Confiturier, qui apprend à bien faire toutes sortes de Confitures, tant seches que liquides, de Compostes, de Fruits, de Dragées, Breuvages délicieux, & autres délicatesses de bouche. Le Maitre d'Hotel et le Grand Ecuyer-Tranchant, ensemble d'une Table Alphabétique des Matieres qui sont traitées dans tout le Livre. Par le Sr. De la Varenne, Ecuyer de Cuisine de Mr. le Marquis d'Uxelles. Nouvelle edition. A Brusselle, chez George de Backer, Marchand-Libraire, à la Bergh-straet, 1711. Avec Privilege du Roi. (15,8 × 9,2 cm., titelprent, (26) + 371 + (4) pp., Kon. Bibl. Brussel III 45158).

De technische uitdrukkingen worden heden nog gebruikt.

Van dit werk worden nog genoemd: La Haye 1654 niet in Vicaire vermeld; Paris 1655, 4^o édition; La Haye 1656 door Vicaire vermeld; 1651 volgens Haller; 1664 volgens Brunet; 1682 Paris; 1658 Paris, David 414 pp.; Lyon 1699; Rouen 1726 in 12, 354 pp. De Bibliotheek van de Gentsche Universiteit bezit een uitgave van 1698:

Kookboek [1698 La Varenne]. Le vrai cuisinier... (zooals 1711)... A Brusselles, Chez George de Backer, Marchand Libraire, près l'Hotel du Prince de Berghes, 1698. Avec privilège du Roi (15,7 × 9,2 cm., titelprent, (22) + 371 + (4) pp., Bibl. Univ. Gent 130 N 36).

Vleesch. [s.d. Lavoisier]. Memoire sur le degré de force que doit avoir le bouillon, sur sa pesanteur specifique et sur la quantité de matiëre gélatineuse solide qu'il contient. Handschrift opgenomen in oeuvres de Lavoisier, tome III, Paris, Impr. imper., 1865, 563-575. (Bibl. Univ. Gent Phys. 24 B).

De verhandeling dient vooral om vast te stellen wat het vleesch aan het water door koken geven kan. De beste resultaten, als voedingsproduct, worden verkregen, met 2 deelen water voor een deel vleesch; het extract kan bepaald worden door het soortelijk gewicht.

Voeding. 1738 Lebas J. Festin joyeux ou la cuisine en musique, en vers libres. Paris, Lesclapart. 1738.

Suiker. 1789 Lebreton, F. Traité sur les propriétés et les effets du sucre. Paris 1789.

Voeding. [1792 Lecointe]. La santé de Mars. Ou moyens de conserver la Santé des Troupes, en temps de paix, d'en fortifier la vigueur et le courage en tems de guerre; d'assurer la salubrité des Hopitaux Militaires; et de tenir complets tous les régimens d'un Royaume. Par M. Lecointe, Docteur en Medecine. A Paris, Chez Briand, Libraire, quai des Augustins, n^o 50. 1792 (18,1 × 11 cm., 603 pp., Bibl. Univ. Gent, me 2799.

Het werk is verdeeld in 3 boeken; in het 1^e wordt gesproken over voedingsmiddelen, bewaren en bereiding. Het soldatenbrood wordt bereid uit 3 deelen tarwe, en 1 deel rogge. Op het einde, p. 596, spreekt zich Schr. uit over de waarde van vredesgebouwen, en namelijk de gasthuizen: ‘ces monuments seront de véritables trophées qui immortaliseront davantage leur premier fondateur, qu'une brillante victoire achetée par l'effusion du sang humain ou la mort de dix mille infortunés.’

Pasteibakker. 1793 Le Cointe Jourdan. La patisserie de santé. Paris, Batilliot, 1793.

Bier. 1695 Le Conte, Ren. en Thuillier Car., Ergo cerevisia potus saluberrimus. 1695 (Cit. door Haller).

Water. [1737 Le Drou]. Demonstrations de l'utilité des eaux minerales de Spa. Par Mr. le Doct. & Assess. Le Drou. A Liège, Chez F.A. Barchon, Marchand-Libraire, au Puits en Gerarderie. MDCCXXXVII. Avec permission de Son Altesse. (16,6 × 10,5 cm., (18) + 154 pp., Bibl. Univ. Gent Me 3086).

Opdracht aan ‘George-Louis de Berghes, evesque et prince de Liege; bericht’ aan den lezer. Onderzoek van het water der bronnen Pouhon, Geronster, Sauveniere, Watros, Tonnelet, waarin Schr. de 6 bestanddeelen onderzoekt: ‘l'alkali, l'acide, le sulphureux, le phlegmatique, le terrestre, le sel. Het water der bronnen vertoonen talrijke genezende eigenschappen. Op het einde (p. 147) de vertaling van een voorrede van Hoffmann over het Selterwater, waaruit het belang der minerale waters duidelijk wordt gemaakt.

Water. [1752 Le Drou] Principes contenus dans les différentes sources des eaux minerales de Spa, par N.Th. Le Drou, Docteur en Philosophie &

Médecine, Medecin Practicien aux Eaux Minerales de Spa. A Liege, Chez F.J. Desoer, Marchand Libraire, sous la tour St. Lambert, MDCCLII (17,2 × 11,2 cm., (16), 11-149 pp., Kon. Bibl. Brussel II 93119).

Opdracht aan Jean Theodore, duc des deux Bavières, Cardinal, Evêque et Prince de Liege, enz. Bericht tot den lezer. Het onderzoek bespreekt het ijzerhoudend bestanddeel, het mineraal zout, het Marsvitriool, den vitrioolgeest, de minerale zwavel, het gasvormig bestanddeel, de aarde, verscheidene stoffen zooals alkali, talk, selenieten. Dit onderzoek betreft de bronnen Geronster, Tonnelet, Sauveniere, Watroz, Pouhon.

Antoni van LeeuwenhoekGa naar voetnoot(1) (Delft, 24 October 1632 † Delft 26 Augustus 1723) heeft ca 250 mededeelingen gedaan onder den vorm van brieven, de meeste gericht tot de Royal Society te London waarvan hij in 1679 lid was geworden. In verscheidene van deze brieven worden voedingsstoffen beschreven, met het microscoop onderzocht.

Het grootste gedeelte der brieven zijn verzameld in 4 boekdeelen (Bibl. A.J.J.V.):

Het 1^e boekdeel bevat 9 bundeltjes met 25 mededeelingen waarvan het eerste te Leiden, door Cornelis Boutesteyn in 1686 werd bezorgd.

Het bundeltje:

Gist. [1684 van Leeuwenhoek]. Ondervindingen en beschouwingen der onsigtbare geschapene waarheden, Vervat in verscheydene Brieven, geschreven aan de Wijt beroemde Koninklijke Societeit in Engeland. Door Antoni van Leeuwenhoek, Mede-broeder van de selve Societeit. Tot Leyden By Daniel van Gaesbeeck. CIƆ IƆ CLXXXIV (19.7 × 14,5, (8) + 32 pp.).

bevat een brief uit Delft, 14 Juni 1680 aan Thomas Gale waarin Leeuwenhoek de gistcel met groote nauwkeurigheid beschrijft, alsook de gisting, en waarin hij duidelijk de rol van de gist in de bierbereiding bespreekt. In wijnmoer (brief van 12 November 1680) worden ook gistcellen gevonden, ook in gistende stroopen. De brief van 3 Maart 1682 bestudeert den histologischen bouw van het spierenvleesch; ook de brief van 4 April 1682.

Azijn. [1684 van Leeuwenhoek]. Ondervindingen en beschouwingen der onsigbare geschapene waarheden.... Tot Leyden, By Daniel van Gaesbeeck CIƆ IƆ CLXXXIV (19,7 × 14,5 cm., 94 pp.).

In brief van 5 Jan. 1685 worden beschreven de zouten en de aaltjes van wijnazijn, de zouten van wijn.

Het 2^e boekdeel bevat de 4 eerste vervolgen der brieven of missiven:

Specerijen. [1687 van Leeuwenhoek]. Vervolg der brieven, Geschreven aan de Wytvermaarde Koninglijke Societeit in Londen, door Antoni van Leeuwenhoek, Mede-lid van deselve Societeit. Tot Leyden, By Cornelis Boutesteyn, Boekverkooper op 't Rapenburg 1687 (19,7 × 14,5 cm., (8) 155 pp.).

met de studie over de koffieboonen in brief van 9 Mei 1687, over graangewassen, boekweit en meel in den brief van 13 Juni 1687, kaneel in den brief van 28 November 1687.

Voeding. [1693 van Leeuwenhoek]. Derde Vervolg der Brieven, Geschreven aan de Koninklijke Societeit Tot Londen, Door Antoni van Leeuwenhoek, Lid van de selve Societeit. Tot Delft, Gedrukt by Henrik Kroonevelt, Boek-drukker en Boek-verkooper op de Hoek van de Nieuwestraat. 1693. (19,7 × 14,5 cm., (8) + pp. 351-531).

Met inlichtingen over de verteering van het voedsel en over de werking van thee en koffieuittreksels in brieven van 27 Nov. 1691 en 4 Jan. 1692, over peper en thee in den brief van 1 Febr. 1692, over de woekerdieren van het graan in brief van 7 Maart 1692.

Het 3^o boekdeel omvat de 5^e en 6^e vervolgen der brieven (342 pp.) en het 7^e vervolg (452 pp.).

Voeding. [1696 van Leeuwenhoek]. Vijfde vervolg der Brieven, Geschreven aan verscheide Hoge Standspersonen en Geleerde Luyden, Door Antoni van Leeuwenhoek. Tot Delft, By Henrik van Krooneveld, Boekverkooper, MDCXCVI (19,7 × 14,5 cm., (6) + 172 + (10) pp.).

Studie van de muskaatnoot en den tabak in den brief van 1 Mei 1695, van oesters- en mosselenteelt in den brief van 20 Aug. 18 Sept. en 9 Nov. 1695.

Voeding. [1697 van Leeuwenhoek]. Sesde Vervolg der Brieven,

Geschreven aan verscheide Hooge Standspersonen en geleerde luyden, Door Antoni van Leeuwenhoek. Tot Delft, By Henrik van Krooneveld, Boekverkooper. MDCXCVII. (19,7 × 14,5 cm., (4) + 173 + 342 + (10) pp.).

In den brief van 8 Maart 1696 handelt Schr. over de foelie en de muskaatnoot, van 12 Sept. 1696 over het stremmen van de melk.

Specerijen. [1702 van Leeuwenhoek]. Sevende vervolg der Brieven, Waarin gehandelt werd, van veele Opmerkens en verwonderens-waardige Natuursgeheimen, Vervat in Veertig Brieven, waar van de meeste geschreven sijn aan de Wijd Vermaarde Koninklijke Societeit in Londen, Door Antoni van Leeuwenhoek, Mede Lid van de geseyde Koninklijke Societeyt. Tot Delft, By Henrik van Krooneveld, Boekverkooper. MDCCII. (19,7 × 14,5 cm., (6) + 452 + (22) pp.).

Over de hygienische waarde van koffie- en theeuittreksels in de 120^e missive van 1699, over kaneel in de 145^e missive van 14 Febr. 1702.

In het 4^e deel worden 46 send-brieven vereenigd:

Voeding. [1718 van Leeuwenhoek]. Send-brieven, Zoo aan de Hoog edele Heeren van de koninklijke Societeit te Londen, Als aan andere aansienlyke en geleerde Lieden, Over verscheyde Verborgentheden der Natuure, Namentlyk over het Wonderlyk gestel van.... Door Antoni van Leeuwenhoek, Lid der Koninklyke Societeit te Londen. Met nodige Figuuren. Te Delft, by Adriaan Beman, 1718. (19,7 × 14,5 cm., (12) + 460 + (28) pp.).

In deze ‘Sendbrieven’ vindt men talrijke inlichtingen op microscopisch gebied, zooals vleeschvezels van vleesch en visch, gerst, tarwe, erwt, kastanje, appel, peer, cocosnoot, oranjeappelen, citroenen, azijn, thee, haver, boon, rijst, meel, mais, vruchten.

Koffie. 1737 Lefèvre, Jo. Franc. Tractatus de natura, usu et abusu, caffe, the, cocolate et tabaci. In opera duobus voluminibus comprehensa. Bisuntini Vesuntione, 1737 in 4.

Voeding. 1782 Le Grand d'Aussy. Histoire de la vie privé des Français, depuis l'origine de la nation jusqu'à nos jours. Paris, Pierres, 1782, 3 vol. in 8.

Van dat werk verscheen een nieuwe uitgave in 1815:

Voeding. [1815 Le Grand d'Aussy]. Histoire de la vie privée des François, depuis l'origine de la nation jusqu'à nos jours; par Le Grand d'Aussy. Nouvelle édition, avec des notes, corrections et additions, par J.B.B. De Roquefort. Tome premier. Paris, Simonet, libraire, Quai des Augustins, n^o 27 bis, 1815 (21,1 × 12,6 cm., VI + 448 pp., Bibl. Univ. Gent Hi 6921, Kon. Bibl. Brussel G 905).

Belangrijk op het gebied van de geschiedenis en oorsprong van levensmiddelen. Het 1^e deel bespreekt de graangewassen en de producten er mede vervaardigd, groenten, knollen en vruchten, vleesch, gevogelte en wild.

Het 2^e deel (431 pp.) bespreekt verder het wild en daarna: melk en zuivelproducten, visch, bereide spijzen en nagerechten, dranken.

In het 3^e deel (481 pp.) vindt men inlichtingen over wijn, alcoholische dranken, gewoonten en vermaken gedurende de feestmalen. Het werk eindigt met uitvoerige tabellen, van persoonsnamen (pp. 411-448) en van zakennamen (pp. 449-481).

Pierre Jean Baptiste Legrand d'Aussy is een letterkundige, geboren te Amiens in 1737 en overleden te Parijs in 1800; hij werd conservator aan de nationale Bibliotheek.

Wijn. 1617 le Mercier, Joh. Ergo vinum alimentorum optimum. Paris 1617 (Cit. door Haller).

Voeding. [1702 Lemery]. Traité des aliments, où l'on trouve par ordre, et séparement La différence et le choix qu'on doit faire de chacun d'eux en particulier; les bons et les mauvais effets qu'ils peuvent produire; les principes en quoy ils abondent;le temps, l'âge et le tempérament où ils conviennent. Avec des Remarques à la suite de chaque Chapitre, où l'on explique leur nature et leurs usages, suivant les principes Chymiques & Méchaniques. Par M. Louis Lemery, Docteur Regent en la Faculté de Medecine de Paris, de l'Academie Royale des Sciences. A Paris, chez J.B. Cusson & P. Witte, rue S. Jacques, au nom de Jesus & au Bon Pasteur, vis à vis la rue du Plâtre. MDCCII. Avec Approbations & Privilège du Roy. (16 × 9,7 cm., 52 + 541 + 3 blzz., Bibl. Univ. Gent. Med 372³⁰).

Het boek bevat eene opdracht aan Boudin, gewoon geneesheer van den Dauphin, een voorbericht, een overzicht der hoofdstukken, een algemeen opstel over de voedingsstoffen, dan drie deelen, het 1^e over plantenstoffen, het 2^e over dierlijke producten, het 3^e over de dranken.

Van de Traité des alimens van Louis Lemery worden de volgende uitgaven genoemd: 1705 Paris in 8, Witte, 2^e uitgave; 1715 Paris in 8; 1704 Venetië in 12; 1704 Engelsche uitgave in 8.

Voeding. 1745 Lemery. A treatise of all sorts of foods also of drinkables; written originally in French by M.L. Lemery, translated by D. Hay. London 1745 in 8.

Voeding. [1755 Lemery]. Traité des alimens, ou l'on trouve La difference, & le choix, qu'on en doit faire; les bons, & les mauvais effets, qu'ils peuvent produire; leurs principes; les circonstances où ils conviennent, Par M. Louis Lemery, Docteur Regent en la Faculté de Medecine de Paris, de l'Academie Royale des Sciences. Troisième édition, Revue, corrigée, & augmentée sur la seconde de l'Auteur, par M. Jacques Jean Bruhier Docteur en Médecine, Censeur Royal, des Académies d'Angers, &. Tome I. A Paris, chez Durand, rue du Foin, la première Porte Cochere, en entrant par la rue S. Jacques. MDCCLV Avec Approbations, & Privilege du Roi. (16,4 × 9,5 cm.; tome I, LXXX + 552 pp.; tome, 595 + (5). pp.; Kon. Bibl. Brussel II 71245).

Het boek is verdeeld in 3 deelen: 1^e de dranken, water, wijn, azijn, appelwijn, brandewijn, koffie, thee; 2^e de voedingsstoffen getrokken uit de planten, zuren, vruchten, groenten, zaden, brood, kruiden, zwammen, kruiderijen; 3^e de voedingsstoffen van dierlijken oorsprong, vleesch, melk, gevogelte, eieren, honing, visschen, kruipdieren. Daarna in boekdeel II treft men pp. 415-443 eene verhandeling over de beenderen, pp. 443-537 brieven over de woekerwormen, pp. 538-595 een uitvoerige alphabetische lijst van zakennamen.

Nicolaas LemeryGa naar voetnoot(1), geboren te Rowaan in 1645, overleed te Parijs in 1715, practiseerde de geneeskunde te Montpellier, dan te Parijs. Meester-apotheker geworden maakte hij zich bekend door zijn schitterend onderwijs. Hij was zeer werkzaam en heeft talrijke werken geschreven. Zijn twee zonen Louis (1677 † 1743), bijgenaamd Lemery le fils, en Jacques (1678 † 1721), bijgenaamd Lemery le cadet of Lemery le jeune, beoefenden ook de geneeskunde en de chemie.

Onder de werken van Nicolaas Lemery op het gebied van levensmiddelen:

Water. [1701 Lemery]. Examen chimique des eaux de Passy. Hist. Acad. Sciences 1701, 62-66.

Water. 1705 Lemery. Eaux minérales de Vezelay en Bourgogne. Hist. Acad. Sc., 1705, p. 66.

Water. 1705 Lemery. Eaux minerales de Carensac dans le Bas Rouergue. Hist. Acad. Sc., 1705, p. 67.

Water. [1706 Lemery]. Examen d'une eau minerale découverte dans le faubourg Saint Antoine à Paris. Hist. acad. Sciences 1706, 40-41.

Honing. [1706 Lemery]. Du miel et de son analyse chimique. Mem. Acad. Sc. 1706, 272-283.

Honing. [1707 Lemery]. Sur la nature du miel. Hist. Acad. Sc., 1706, 36-37.

Nicolas Lemery heeft een belangrijk werk geschreven over de drogerijen, waarvan de eerste uitgave te Parijs verscheen in 1698 (Bibl. Univ. Gent Acc 38381). Andere uitgaven van de Traité universel des drogues: Parijs 1699 (Bibl. A.J.J.V.), Parijs. 2^e uitgave 1714 (Bibl. A.J.J.V.) Amsterdam, 3^e uitgave 1716 (Bibl. A.J.J.V. en Bibl. Univ. Gent Med 898), Rotterdam, 4^e uitgave 1727 (Bibl. A.J.J.V.), Parijs 1733, Parijs 1759, Parijs 1807. Het werk werd verscheidene malen vertaald, in het Italiaansch, in het Engelsch, in het Duitsch, alsook in het Nederlandsch:

[1743 Lemery]. Woordenboek of algemeene verhandeling der enkele droogerijen, behelzende derzelve verscheide benamingen, oorsprong, verkiezing, beginsels, woordsoorsprongkelijkheden, en alle bijzondere eigenschappen, die in de Dieren, Planten en Bergstoffen gevonden worden. In 't Fransch beschreven door den Heer Nicolaas Lemery, Lid van de Koninklijke Akademie der Wetenschappen, en Doctor in de Geneeskunde; En in 't Nederduitsch gebragt door C.V. Putten Pz. Med. Doct. en Isaac De Witt chirurg. Met kopere Platen. Te Rotterdam, bij Jan Daniel Beman, MDCC XLIII (19.3 × 25,7 cm., titelplaat met de verklaring in verzen. 18 lim. + 772 pp. + 72 pp. inhoudstafel, 25 platen, Bibl. A.J.J.V.).

De mooie titelplaat van Fr. Bleysweyk verbeeldt een weten-

schappelijke werkkamer voor chemie, pharmacie en natuuronderzoek, en rechtover de titelplaat krijgt men het volgend gedicht te lezen:

Verklaring van de Tytelprint.
 
De schoone Tytelprint, die 't oog houd opgetogen,
 
Verbeeld een Werkgesticht, gebezigt door 't vermogen
 
Dat schanderen Vernufts, terwijl het zoekt, en gaert,
 
Of naer de Kunst bereid wat zee en aerdryk baert
 
En schenkt van Dieren, Erts, Gebloemte en Kruiderijën
 
En wat, door kracht of geur, het ziekbed, in zijn lyen,
 
Kan strekken tot een' troost. Natuurkunde onderscheid,
 
En leert Gebloemte en Vrucht en Zaden, met beleid,
 
Hier op den Voorgrond uit, bezaeit aen allen kanten
 
Met hartverkwikkend Loof en Ooft en Zâen en Planten,
 
Terwyl haer nyvre stoet, de gryze Ervarenis,
 
Het Oordeel en Verstand, wat verder, bezig is
 
In 't gretig onderzoek van Ertsen en Metalen
 
En Land- en Zeegedierte en Schulpen en Koralen,
 
Die de arbeidzame Vond hun aen koomt biên, tot nut
 
Der edele Genees- en Heelkunst' 's levens stut
 
En trouwe toeverlaet. Geneeskunst, uit wiens wezen
 
Oplettende aendacht en bespiegling is te lezen,
 
Word met haer Slangeknods' in Aesculaep verbeeldt.
 
De Heelkunst, in het brein van Chiron voortgeteelt,
 
Toont, in zijn Beeldteniss, hier afgeschetst, wat plichten
 
Zy door haer Zaeg en Mes en Kunsttuig moet verrichten,
 
Wanneer het koude Vuur of Kankrig Evel woed.
 
De Scheidkunst, die haer hulde aen Paracelsus doet,
 
Voorzien van Smeltkroes', Tang' en Blaesbalg' om te stoken,
 
Is bezig in 't Verschiet met stampen en met koken,
 
Terwyl het Ovenvuur de Geesten scheid, en wekt,
 
En 't eêlste merg uit Plant' en Erts' en Dieren trekt,
 
Die zich aen de andre zy doen kennen ongescheiden,
 
Waer de oogen, daer ze in Zee, langs Berg, en Duinen weiden,
 
Ontelbre schepsels zien, een yder in zyn 'aert'
 
Den arbeid' der Genees- en Heelkunst' nut en waerd.
 
Frans de Haes.

Het boek is alphabetisch volgens de Latijnsche woorden

opgesteld; onder die woorden: acetum, aqua, cerevisia, mel, alea, panis, saccharum, sal, tabacum, vinum; verdere namen van talrijke planten als voedings- en genotmiddelen gebruikt. Het werk eindigt met drie uitgebreide bladwijzers van Latijnsche, Nederlandsche en Duitsche benamingen, en een groot aantal platen over planten.

Wijn. 1589 Le Paulmier, Julien. Traité du vin et du cidre, traduit en français par Jacques de Cahaigne, réimprimé avec une introduction par Emile Travers. Rouen, Gagniard 1896, 2 vol in 18. Herdruk van de oorspronkelijke uitgave, Caen, Le Chandelier, 1589. (Latijn: De vino pamaceo lib. II, Parijs 1588).

Julien Le Paulmier de Grentemesnil (Palmarius), geneeskundige, geboren in Cotentin in 1520 en overleden te Caen in 1598, hoogleeraar te Parijs en arts van Karel IX van Frankrijk.

Wijn. 1700 Le Pecheur. Question de medecine, si le vin de Rheims est plus agréable et plus sain que le vin de Bourgogne. Reims 1700 in 4. (Cit. door Haller).

Azijn. 1766 Lepechin, Johan. De acetificatione, 1766 in 4 (Cit. door Haller).

Bier. 1783 Le Pileur d'Appligny. Instructions sur l'art de faire la bière. Paris 1783.

Bier [1802 Le Pileur]. Instructions sur l'art de faire la bière; Au moyen desquelles chaque Particulier peut faire cette boisson chez lui, à peu de frais, et dans la plus grande perfection. Par M. le Pileur d'Appligny. Nouvelle Edition, Augmentée de plusieurs observations très utiles sur la Bière, la Drèche, et de la culture du Houblon, traduites de l'Anglais. A Paris, Chez Serviere, Libraire, rue du Foin, Saint-Jacques. An XI (1802) (17,5 × 9,7 cm., X + 322 pp., Kon. Bibl. Brussel 7^e Cl VI).

Bereiding van het bier, vooral volgens de Engelsche methoden; over ‘aile blanche de Flandre’ wordt gesproken van eene bereiding zonder koken. Het werk eindigt met eene verhandeling over het kweken van hop.

Water. 1650 Leporinus, J. Kurtze Beschreibung dess Deinacher Sawerbronens, seinen Eygenschafften, und wie derselbige zu vielen Kranckheiten, mit Trinken und Baden, ordentlich soll gebraucht werden. Heilbronn, Krausen, 1650 in 4.

Voeding. 1700 Lepelletier, Jean. Dissertations sur l'arche de Noé et sur l'Hemine de vin et la Livre de pain de S. Benoist. Rouen, Besongne, 1700 in 12, XII + 514 + IV pp..

Voeding. [1613 Lessius]. Hygiasticon seu vera ratio valetudinis bonae et vitae una cum sensuum, judicii, & memoriae integritate ad extremam senectutem cōservandae: Auctore Leonardo Lessio Societatis Jesu Theologo. Subjungitur Tractatus Ludovici Cornari Veneti, eodum pertinens, ex Italico in Latinum sermonem ab ipso Lessio translatus. Antverpiae, Ex Officina Plantiniana, Apud Viduam & Filios Jo. Moreti. MDCXIII (17,1 × 10,9 cm., (16) + 108 pp., Bibl. Univ. Gent Me 3266, Kon. Bibl. Brussel VB 4589¹).

Opdracht aan pater Rumoldus Colibrant, uit Leuven kal. Juli 1613; goedkeuringen van G. Veranneman, G.F. Noriomagus, G. de Vileers en privilegie van Albert en Isabella uit Brussel, 25 Juni 1613; twee Latijnsche gedichten ter eere van Lessius, door Fr. Sassenus en Hermannus Hugo, S.J.

De verhandeling van Lessius behelst pp. 1-73, deze van L. Cornarus pp. 74-108.

Voeding. [1614 Lessius]. Hygiasticon... Editio secunda... MDCXIV. (16,3 × 11 cm., 127 pp., Kon. Bibl. Brussel III 59426 A).

De verhandeling van Lessius behelst pp. 19-92, deze van Cornarus pp. 93-127. Een 2^e uitgave verscheen ook bij Plantin te Antwerpen, in 1623. Andere uitgaven: Milaan 1616, Cambridge 1634, Rome 1673.

Voeding. [1747 Lessius]. De Schat der Soberheid; Of Bequame middel tot onderhouding der gezontheit, en bewaring van de volkomenheit der zinnen, van 't verstant, en van de geheugenis aan d'uitertste ouderdom; Door Leonardus Lessius Godgeleerde. Met een Handeling van de Nuttigheden van 't Sober Leven; Door Ludovicus Cornarus van Venetien beschreven. En nu uit het Italiaans vertaald. Te Amsterdam, By Steven van Esveldt, Boekverkoper in de Beursteeg, 1747. (15,1 × 8,8 cm., titelprent, (26) + 211 + (13) pp., Bibl. Univ. Gent Acc 6454).

Er zijn vroegere Nederlandsche uitgaven verschenen van ‘de Schat der Soberheid’: Amsterdam 1652, Amsterdam 1681, Amsterdam 1696.

De titelprent verbeeldt een grijsaard aan tafel, terwijl een bediende het rantsoen weegt, met onderaan de woorden: ‘Niet om te eeten, maar om te Leven’. De opdracht aan pater Ru-

moldus Colibrant, Proost van Postelle is geteekend uit Leuven, eerste dag van Hooimaant MDCXIII. Daarop volgen een aantal Nederlandsche gedichten of liever gelegenheidsstukken in verzen:

1^o	Op de heylsame anrading tot matigheyt in spijs, en drank, in eygen voorbeeld, levendig voorgesteld door Ludovicus Cornarus, door Galenus Abrahamsz (2 pp.).
2^o	Op de schat der soberheit, beschreven en voorbeeldelijk bevestigt door Lodowijk Kornarus, door J. Oudaan (2 pp.).
3^o	Lof der soberheid, door het voorbeeld van L. Cornarus bevestigt, door R. Rooleeuw (2 pp.).
4^o	Lof der soberheit, door D. Velius (3 pp.).
5^o	Op de schat der soberheit van L. Lessius en L. Cornarus, door S. Feitama (2 pp.).
6^o	Op de schat der soberheit van L. Cornarus, door A. Jansen (1 p.).
7^o	Op de schat der soberheit door L.L. en L. Cornarus door J.D. Bakker (3 pp.).

Op de Heylsame anrading, tot Matigheyd in spijs, en drank, in eygen voorbeeld, levendig voorgesteld, door Ludovicus Cornarus
 
Komt herwaarts, die gesontheyd mint,
 
En gaarn op aarden lang soud leven,
 
Cornaa', wiens Lessen gy hier vind,
 
Sal u daar toe anleyding geven:
 
Die, in sijn voorbeeld, klaar betoont,
 
Hoe maet in spijs den eeter loont.
 
Hy, die, door wellust weg-gerukt,
 
Ten ouderdom van veertig jaren,
 
Van siekt', en zwakheyd, wierd gedrukt,
 
Komt u een middel openbaren,
 
Waar door hy quaal en pijn ontvlood,
 
En lang bevrijd bleef van de dood.
 
Een middel, 't welk niet diep en leyd,
 
Waar na men angstig hoeft te soeken,

 
Of, 't geen by stukken wijd gespreyd,
 
Gehaalt moet worden uyt veel boeken;
 
Maar 't geen elk mensche by sig draagt,
 
Die slags sig selfs in 't goed behaagt,
 
Dan eet- en drink-lust maat, en wet,
 
Door redens overleg, te stellen,
 
Is 't geen, 't Welk hier de palen set,
 
Waar binnen 't lijf, bevrijd van quellen,
 
Het walgig bitter kan ontvliên,
 
't Geen artz, en apotheker, biên.
 
Wat waerder quellust weg geruymt,
 
Al eens na waerde wiert begrepen,
 
Hoe matigheyd 's vleeschs lusten schuymt,
 
Die so veel onheyl na sig slepen;
 
Waer door se menig, afgedwaelt,
 
Ontijdig, dwaes, ten grave daelt!
 
Maar, ach! wat nood, so 't slegste deel,
 
Dat dog van selfs neygt tot verderven,
 
Door 't schendig misbruyk van de keel,
 
Alleen te vroeger quam te sterven:
 
Als niet, hier door, die, schoone Ziel
 
In so een byster onheyl viel.
 
Laet dan dese raed, voor 't lijf so goed,
 
Als heylsaem voor de Ziel, u strekken,
 
Deugd-lievend Lezer, voor 't gemoed
 
Een prikkel, om u op te wekken:
 
Op dat uw hart, van ontugt vry,
 
Een woonplaats voor sijn schepper zij.
 
Galenus Abrahamsz.

Op de Schat der Soberheit,
beschreven, en voorbeeldelijk bevestigt,
door Lodewyk Kornarus.

Zie hier den Disch der Soberheyd,

In 't Kleen eenvoudig toebereyd,

 
Waar aan de Spijze word gewogen;
 
Maar denkt niet slechs de spijs voor d'oogen,
 
Maer ook de spijze voor 't gemoed:
 
Men weegt wat voed, of niet en voed;
 
Men weegt de woorden, en de reden,
 
Die voordeel doen, of hinder deden;
 
Op dat men lijf en ziel bewaar.
 
Dat geen van beide qualijk vaar;
 
't Lijf quijnend', door te veel te eten,
 
Leert ook de ziel zich zelf vergeten:
 
Des toont men u een disch-gerecht,
 
Het geen genoeg, en goed, en slecht,
 
Leert met benuchterde gedachten
 
Het nut der Matigheyd betrachten:
 
Kornarus, die de tafel dekt,
 
Bewaart zijn ving'ren onbevlekt
 
Van 't smodd'rig der brasseryen,
 
En leert de ziel haar lust besnyen;
 
Door 't voordeel dats' er by geniet,
 
Indien zy op haar behoefte ziet:
 
Men nood U tweewerf dus ten eten,
 
Aan Ekkaarts Gastmaal aangezeten:
 
De Veelvraat, en de Lekkertand,
 
Besnoey zijn lust, of ga van kant:
 
Keelketeling der lekkernyen,
 
Die tot verzeeuwertheid gedyen,
 
Is hier verboden Tafelspijs;
 
De wijn, doorwatert, eyscht geen ys,
 
Die tot verkoeling word genomen,
 
Om tintelkilheyd te bekomen:
 
Maar wijn, en spijs, en 't nabanket
 
Zijn hier eenvoudig voorgezet,
 
En tot verquikking niet verboden,
 
Zoo veel de nooddruft heeft van noden:
 
Maar Klaudius verfoeybre veer,
 
Op dat men zich ontlast', en weer
 
Vervul, op zakkertjes ten lesten,
 
Dat houd m'er voor vervloekte pesten:
 
De Gulzigheid, en d'Overdaad,
 
Een paar dat veel te zamen gaat,
 
Word hier te zamen weg gewezen:
 
Maar Matigheid u aan geprezen.
 
J. Oudaan

In een paar voetnoten wordt vermeld dat Ekkaarts betrekking heeft op eene verhandeling van Johannes Trauleres, en dat Klaudius keizer Claudius is, van wien Suetonius in zijn 33^ste hoofdstuk spreekt.

Lof der Soberheid door het voorbeeld van L. Cornarus bevestigt.
 
Wat nut het Sober leven doet,
 
Tot heyl van lighaam en gemoed,
 
U Lessius wel uyt sal leggen,
 
Maar krachtiger Cornarus zeggen:
 
Zijn doen by 't zeggen dringt meer aan,
 
Om ook zijn voorbeeld na te gaan.
 
Zie, hoe hy door zijn spijs te weegen
 
zijns lijfs gezondheyd heeft verkregen,
 
Niet slechs van lighaam; maar wel meest
 
Gezonde zinnen, ziel, en geest:
 
Wiens welstand niet is weg gevaren,
 
Maar aanwies, met zijn hooge jaaren,
 
Vol vrolykheyd, die hy genoot
 
En hem velzelde tot zyn dood.
 
O zoete vrucht van 't Sober leven!
 
Voelt gy uw lust daar toe gedreven,
 
Zoo weeg, als hy, uw drank en spys,
 
Als is 't niet op die selve wys,
 
Met uyterlyk gewicht, en schalen:
 
Stel maar uw eetlust naauwe palen;
 
Zoo dat gy die, om lief noch leet,
 
(Als voor Gods oog) noyt overtreed.
 
Dit 's Jesus les in 't hert bewaren:
 
Laat spys en drank u noyt bezwaren:
 
Dat maakt het lighaam niet alleen,
 
Maar zelfs de ziel gezond met een:
 
Want die zijn lusten wil verwinnen,
 
Moet van de Gulzigheid beginnen;
 
Word deze niet eerst t'onderbracht,
 
Vergeefs word na de Deugd getracht:
 
Daar soberheid (o schat van vreugden!)
 
De Moeder is van alle deugden.

 
De ziel, door haar, van 't aarsch ontlast,
 
En aan geen slaafsche zorgen vast,
 
Verheft zich hemelwaart na boven,
 
Bequaam tot Bidden, Danken, Loven.
 
Door Soberheyd, en het Gebed
 
(Welk paar zy daarom samen zet)
 
Kan zy den Heere staêg genaken;
 
Beschouwen, overdenken, smaken
 
Het hemelsch; en hoe overzoet
 
De Heer is aan het vroom gemoed!
 
Tot dat Hy eyndlijk haar verleene,
 
Dat zy door Liefd met hem vereene.
 
R. Rooleeuw.

Lof der Soberheit.
 
Des Hemels opper-Majesteit
 
Met geest, met ziel, met hert, en zinnen,
 
Weldoende door Godsdienstigheid
 
Uit al zijn krachten te beminnen;
 
Is 't eerst en 't aldergrootst gebod:
 
Van God almagtig, ons geboden
 
Geen grooter Deugd, als Liefd tot God:
 
Zijn gunst aan ons zoo hoog van noden,
 
Zijn hulp, zijn goedheid, zijn gena
 
En liefd, wil hy voor weêrliefd geven,
 
Ja, hier een Hemel, en hier na,
 
Voor 't heilige en het Sober leven.
 
Weest sober dan en waakt met moed,
 
Spant t'zamen al uw magt en krachten;
 
Want hier door krijgt men 't grootste goed,
 
Dat meer als wellust is te achten
 
Zie dat u hart noit word beswaart,
 
Met veel te drinken, of te eten:
 
Die hier hem zelfs niet in bewaart,
 
Zal licht den Hemel ook vergeten;
 
Wijl d'overdaad de voedster is
 
Van alle quaad'en ondeugds vreugden;
 
Daar Soberheid de Moeder is
 
Van alle goed, en heyl'ge deugden,
 
O! waarde heil'ge soberheid!
 
Gy zijt de doot der quade lusten,
 
Het leven van de deugd'lijkheid,

 
De rust van alle zoete Rusten,
 
Gezontheids aldergrootsche schat,
 
Geneester van meest alle qualen,
 
Geley-star op het heilig pad,
 
Het recht Compas om niet te dwalen;
 
Een schut voor Duivel, Hel en Dood,
 
Een toom voor 't vleesch en slinkse treken,
 
Bevryster van veel last en nood,
 
Der Armen troost in haar gebreken,
 
Der Rijken steun in haren staat,
 
Der Vromen Burgt met dubb'le wallen,
 
Welk noit door list of ander quaad
 
Kan schielijk worden overvallen.
 
Der ware wijzen vrolijkheid.
 
De voorsmaak van de rechte vreugden,
 
Daar d'Heiligheid, haar grond-steen leid
 
Van 't schoon gebouw van alle deugden,
 
Van 't kostelijke schoone huis,
 
Daar God de Heere wil inwoonen;
 
Al schijnt dit maar een arme kluis;
 
De weereld kan gen beter toonen:
 
Vereert door d'hoogste Majesteit,
 
De Heer van Hemel en van Aarden,
 
Met d'heilige Vernoegsaamheid,
 
En schoon kleenood zeer hoog van waarden:
 
Dit alderrijkste puik Juweel
 
Gaat alle weeld'en schat te boven;
 
Vernoegsaamheid is meer als veel,
 
Dit vind men noit in Princen hoven:
 
Geen Koning zoo gelukkig leeft,
 
Dat hy hem kan uit d'onrust winden,
 
Hoe groots wellustig hy 't ook heeft,
 
Hy kan 't vernoegen nergens vinden,
 
De Heil'ge Soberheid alleen
 
Kan rust by 't vrome leven voegen,
 
En maken ons met God, als een;
 
Wat is'er grooter vergenoegen!
 
Wat is'er herelijker schat!
 
Dit is het Paradijs van weelden,
 
Dat alle heil in zich bevat,
 
Wat kan men grooter goed inbeelden!
 
Dit is een Hemel op der aard,
 
En zoet vertrek van onze zinnen,
 
Waar door de geest by d'Engelen vaart,

 
Om God volmaakt'lijk te beminnen.
 
Hy word God aldernaast gelijk
 
Die minst van 't aardsche heeft van noden.
 
Dus dringt men in het Hemelrijk,
 
Tot spijt van al de aardsche Goden.
 
Dus sterft men zonder ziekt of pijn;
 
Dus gaat men door in 't eeuwig leven,
 
Om by God onzen Heer te zijn,
 
Die ons het leven heeft gegeven.
 
D. Velius.

Op de Schat der Soberheit der L. Lessius, en L. Cornarus
 
Begerig mensch, om lang te Leven
 
Op deze wereld, en daar naar,
 
Hier zijn u Lessen voorgeschreven,
 
Door Lessius, en door Cornaar.
 
Zoo gy uw lusten nu wilt voegen,
 
Na 't voedsel, door haar toebereit,
 
Gy zult met haar u vergenoegen,
 
In haaren Schat der Soberheit.
 
Laat dan aan al de wereld blijken,
 
Dat gy door deese Moeder deugd,
 
U zelven daagelijx wilt verrijken,
 
Zoo lang als gy hier Leven meugd.
 
Leeft niet alleenig om te eten,
 
Maar eet op dat gy levend blijft:
 
Wilt noyt de Matigheyt vergeeten,
 
Die alle overdaad verdrijft.
 
Wil hierom niet veel goed op leggen,
 
Gelijk die rijke, dwaase mensch,
 
Die tot zijn Ziele quam te seggen,
 
Eet, drinkt, zijt vrolijk, na uw mensch:
 
Dewijl hem God de Heere zeyde:
 
Gy dwaas, in dese zelve nacht

 
Uw lijf, en Ziel van een zal scheyde;
 
Waar blijft uw goet zoo onverwacht?
 
Ziet hoe dat zulke buyk-dienaren
 
Gelijk als deesen rijken dwaas,
 
Ontijdig in de aarde varen,
 
En worden zelfs een wormen aas.
 
Wilt tegen quade lusten streven;
 
Brengt Lijf, en Ziel in geen gevaar,
 
Zoekt gy in beide lang te leven?
 
Leeft na het voorbeeld van Cornaar.
 
Uw lighaam wilt de spijs toe wegen,
 
En houd ook in het drinken maat;
 
Al was het schoon tot meer genegen,
 
Volgt desen wijsen Doctors raad:
 
Hy was in dese Kunst ervaren,
 
Die hy ook zelver heeft beleeft,
 
By na een tal van hondert jaren,
 
Gelijk hy ons geschreven heeft.
 
Welaan, doorleest zijn Lessen, schrander,
 
En doet gelijk hij heeft gedaan;
 
't Was jammer dat een Nederlander,
 
Moest wyken voor een Italjaan.
 
Elk wachte zich voor deze schande,
 
En trachte na deselve eer,
 
Dat zijnen naam in alle landen,
 
Mach leven, bij dien wijzen Heer.
 
S. Feitama.

Op de Schat der Soberheit van L. Cornarus.

Dit leven, door veel ramp bestreen,

Dat oogenblikken aan een:

Van duizent zorgen aangerant,

Die 't haastig rukken uit zijn stant,

 
Dat, hoe ontzachelijk en groot,
 
Gestadig worstelt met de dood,
 
Wert tot den hoogsten trap gebracht.
 
Deur Soberheit, haar deugt en kracht;
 
Want deze slijt het slijm der maag,
 
En maakt ze tot het voedzel graag,
 
Daar genen damp van overschiet,
 
Maar van het lichaam quaat geniet;
 
Maar, houdende haar nodig zuur,
 
Werkt zy ten dienste van natuur,
 
En doet het reeds ontstelde bloet
 
Verhuizen, op gelijken voet.
 
Dit maekt, die hooge jaren heeft,
 
Wat hy noch rad en vrolijk leeft.
 
Dunkt u dit, Lezer, niet te klaar,
 
Volgt slegts het voorbeelt van Cornaar,
 
En staat u d'ondervinding aan,
 
Bedankt dien schrandren Italiaan.
 
A. Jansen.

Op de Schat der Soberheit door L.L. en L. Cornarus
 
Die 't leven en 't wel leven kend,
 
Sig ook tot Soberheit gewend,
 
Al was 't alleen, omlang te blyven,
 
Gesond, en welgesteld van geest:
 
Want die daar in op 't aldermeest,
 
Den swakken mensche doed beklyven.
 
Laat imand zijn gesond van lijf,
 
Kloekgeestig in al zijn bedrijf,
 
Maar slof in soberheit te pleegen;
 
Sig laatende in tot gulsigheit,
 
Onmaat en onerdaadigheit;
 
Zijnde om sijn sterkte nooit verleegen.
 
't Kan sekerlik niet dueren lang,
 
Of 't soete leven wort hem bang,
 
Door siekte en veelderleye plaagen;

 
Die de onmaat hem brengd op de baan,
 
Waar door hy dan sig vind verraan,
 
In haar bedekte en boose laagen.
 
De Soberheit integendeel,
 
Bewaart die beide in haar geheel,
 
Den geest gesond in 't lichaam 't samen;
 
Wilt gy hier meer bewijsen voor,
 
So leest dit boekje door en door;
 
Cornaar insonderheit met namen.
 
Hier vind gy met goed onderscheit,
 
En reeden, en bevindlijkheit,
 
Wat kond gy billijkx meer begeeren?
 
Voeld ge u dan overtuygt daar door,
 
So volgd dien Man op 't selve spoor;
 
Want de ondervinding sal best leeren.
 
Siet hier 't geen Soberheit wel kan,
 
En self een swak en teder man.
 
Wat meenje, is dan niet wel te wagten
 
Dat sou geschien, in zulken mensch,
 
Wiens geest dat vaardig is na wensch,
 
En 't lichaam mede sterk van kragten.
 
Voegd ook hier by 't geen God ons biet,
 
En veelmaals in sijn woord gebied;
 
Daar sult gy 't ook soo even leesen:
 
Juist niet te bruyken wigt en maat
 
Gelijk Cornaar: maar overdaat
 
Te vlien, en nugteren te wesen.
 
Is 't wonder! want daar wort belooft
 
(Aen sulken mensch die dit gelooft,
 
En handhaaft nevens andre deugden,)
 
Een leven, niet alleen van tijd,
 
Maar ook als dat ons gansch ontglyd,
 
Een eeuwig leven vol van vreugden.
 
Wel aan dan die Beminnaars zijt
 
Van de eeuwigheit en van de tijd:
 
Laat Soberheit u welbehaagen:
 
Behoudse als een teer groot Kleynood
 
En artny tegen sonde en dood,
 
Gy sult 't u nimmer meer beklaagen.
 
J.D. Bakker, M.D.

Aan de overzijde van p. 1 prijken de volgende woorden:

De Soberheit,
Behoud, versterkt, vermeerd, verquikt
't Verstand, 't Lichaam, Rijkdom, de Ziele.
Beneemt, verderft, verteert, besmet
De Gulsigheit.

De verhandeling van Lessius (pp. 1-111) is verdeeld in 13 hoofdstukken, waarvan het 3^e zeven regelen noemt die ‘tot de maat behoren’. De 1^e verhandeling van L. Cornarus behelst pp. 113-160, de 2^e pp. 161-180, de 3^e pp. 181-194 en de 4^e pp. 195-211. Het boekje eindigt met raadgevingen en bedenkingen, tot opwekking van de matigheid.

Een moderne uitgave van Hygiasticon in het Nederlandsch werd bezorgd door P.W. Maas S.J. onder den titel ‘Oud worden en jong blijven’ te Leuven (De Vlaamsche Boekenhalle) in 1923.

Voeding. [1772 Lessius]. De la Sobriété et de ses avantages, ou le vrai moyen de se conserver dans une santé parfaite jusqu'à l'âge le plus avancé. Traduction nouvelle de Lessius & de Cornaro, Avec des Notes, Par Mr. D.L.B.. Prix 1 l. 16 s. broché, 2 l. 8 s. relié. A Paris, Chez Edme, Libraire, rue Saint-Jean-de-Beauvais, vis-à-vis le Collège de Lizieux. MDCCLXXII. Avec Approbation & Privilège du Roi. (15,2 × 8,6 cm., XII + 160 + VIII + 164 pp., Bibl. Univ. Gent med 3332).

Hier alleen een bericht van den vertaler; de verhandeling van Lessius behelst 160 pp. de vier stukjes van Cornaro 164 pp.

Vertalingen in het Fransch van af 1633.

Leonardus Lessius is Lenaert Leys, geboren te Brecht, in de Antwerpsche Kempen, in 1554; hij behoorde tot de Jesuitenorde, studeerde te Leuven, werd aldaar professor in de godgeleerdheid aan het Studiehuis der Jesuiten, en overleed in 1623.

In 1923 werden zijn leven en zijn wetenschap herdacht in eene verhandeling van Pater J. SalsmansGa naar voetnoot(1), die mij bij het

opstellen van deze bibliographie over Lessius verscheidene belangrijke aanteekeningen verschafte, waarvoor ik hem zeer dankbaar ben.

Ludovicus Cornaro, afkomstig van Venetië, stierf te Padua in 1566 op een leeftijd van meer dan 110 jaren.

John Coakley Lettsom, geneeskundige, geboren in 1744 in het eiland Little van Dyke in West-Indië, en overleden te London in 1815.

Thee. 1772 Lettsom. The natural history of the thea-tree, and affects of thea-drinking. London 1772, 1784, 1800, in 4. Fransche vertaling in 1773 in 12.

Thee. 1769 Lettsom, John Coakley. Observationes ad historiam Theae pertinentes. Leidae 1769 in 4 (Cit. door Haller). Duitsch Leipzig 1776. Engelsch London 1799.

Water. 1790 Leuthner. A.J.N. Physikalische praktische Beschreibung des Gesundbrunnens zu Maria Brunn nächst Moching. München 1790 in 4.

Melk. 1781 Levret. Observations sur l'alaitement des enfans. Paris, Méquignon 1781 (1771 volgens Hoefer).

André Levret, gynecoloog, Parijs 1703 † Parijs 1780.

Water. 1740 Lichtenberg, J.H. Nachricht von dem Auerbacher mineral Wasser mit vorlaüfigen Wahrnehmungen über desser Wirkungen. Darmstadt 1740.

Louis Liger was landbouwkundige te Auxerre, geboren in 1658 en overleden te Guerchy in 1717.

Voeding [1701 Liger I]. Oeconomie generale de la campagne ou nouvelle maison rustique. Par le Sieur Louis Liger, d'Auxerre, Tome premier. Seconde Edition revûë & corrigée. A Amsterdam, chez Henri Desbordes, Marchand Libraire, dans le Kalver-straat. MDCCI (25 × 18,4 cm., (16) + 342 + (10) pp., Bibl. Univ. Gent HN 292, Kon. Bibl. Brussel VB 3864).

Eerste deel met 21 hoofdstukken, waarvan XII over de bijen; 2^e deel met 24 hoofdstukken waarvan verscheidene over vruchtboomen.

Voeding [1701 Liger II] Oeconomie... Tome second... MDCCI (... (8) + 320 + (12) pp....).

Derde deel met 45 hoofdstukken, waaronder over fruit, wijn, appelwijn; vierde deel met 22 hoofdstukken over kookkunst en pasteibakkerij.

Voeding [1708 Liger I] Oeconomie générale de la campagne ou vouvelle maison rustique. Par le Sieur Louis Liger. Seconde Edition, revûë, corrigée & augmentée par l'Auteur. Tome premier. A Paris, Chez Claude Prudhomme, au Palais, au sixième Pilier de la Grand'Salle, vis à vis la Montée de la Cour des Aydes, à la Bonne-Foy couronnée. M.DCC.VIII. Avec Privilège du Roy. (25,5 × 19,4 cm., (16) + 556 + (9) pp., Kon. Bibl. Brussel V 3865).

Voeding [1708 Liger II] Oeconomie... Tome second... MDCCVIII... (... (8) + 602 + (9) pp.,...).

Voeding [1712 Liger]. Le menage de la ville et des champs, et le jardinier françois accomodez au gout du tems; Ou la maniere facile d'aprêter tout ce qui est necessaire pour l'usage de la vie, & de cultiver parfaitement les Jardins fruitiers, potagers & à fleurs. Avec un traité de la Chasse & de la Pêche. Ouvrage utile à toutes sortes de Personnes. Par le Sieur Liger. A Bruxelles, Chez Jean Leonard Libraire. Imprimeur, ruë de la Cour. 1712. Avec approbation et privilége. (16,4 × 9,3 cm., (24) + 428 + (2) pp., Kon. Bibl. Brussel II 71241).

Voeding. 1714 Liger. Le menage des champs et de la ville, ou nouveau Cuisinier françois accomodé au goût du tems contenant tout ce qu'un parfait chef de cuisine doit sçavoir pour servir toutes sortes de tables, depuis celles des plus grands seigneurs jusqu'à celles des bons bourgeois, avec une instruction pour faire toutes sortes de patisserie, confitures sèches et liquides, et toutes les differentes liqueurs qui sont aujourd'hui en usage. Paris, Damien Beugnié, 1714, in 12.

Voeding [1715 Liger]. Dictionaire pratique du bon menager de campagne et de ville, qui apprend generalement la maniere de nourrir, élever & gouverner, tant en santé que malades, toutes sortes de Bestiaux, Chevaux & Volailles, de sçavoir mettre à son profit tout ce qui provient de l'Agriculture; de faire valoir toutes sortes de Terres, Prez, Vignes & Bois; de cultiver les Jardins, tant Fruitiers, Potagers, que Jardins Fleuristes; de conduire les Eaux, & faire generalement tout ce qui convient aux Jardins d'ornemens. Avec un traité de tout ce qui concerne la cuisine, les confitures, la Pâtisserie, les Liqueurs de toutes sortes, les Chasses différentes, la Pêche, & autres divertissemens de la Campagne, les mots Latins de tout ce qu'on traite dans

ce Livre, & quelques Remarques curieuses sur la plûpart; le tout en faveur des Etrangers, & de tous ceux qui se plaisent à ces sortes de lectures. Ouvrage tres-utile dans les Familles. Par les Sieur L. Liger. Tome premier. Le prix est dix livres. A Paris, Chez Pierre Ribou, seul Libraire de l'Academie Royale de Musique, Quai des Augustins, vis à vis la descente du Pont-Neuf, à l'Image S. Loüis. MDCCXV. Avec Approbation et privilège de sa Majesté. (25,0 × 18,4 cm.; tome premier VI + 436 pp.; tome second 400 pp., Bibl. Univ. Gent HN 142).

De meeste levensmiddelen worden besproken.

Een nieuwe uitgave in 1722 in 4 te Parijs bij Ribou.

Voeding. [1720 Liger]. Le menage universel de la ville et des champs, et le Jardinier accomodez au gout du tems; Ou la Maniere facile d'aprêter tout ce qui est necessaire pour l'usage de la vie, & de cultiver parfaitement les Jardins Fruitiers, Potagers, & à Fleurs. Avec un Traité de la Chasse & de la Pêche. Nouvelle Edition augmentée de l'essentiel du Dictionaire oeconomique. Ouvrage utile à toutes sortes de Personnes, Par le Sieur Liger. A Bruxelles, Chez Jean Leonard, Libraire-Imprimeur, ruë de la Cour. 1720. Avec approbation et privilège. (15,4 × 9.3 cm., titelprent, (30) + 416 pp., Bibl. Univ. Gent 136 T 5; Kon. Bibl. Bruss. III 58965 A).

Het werk is vooral bestemd om de bereiding van voedingsmiddelen te leeren kennen.

Voeding. [1743 Liger]. Culture parfaite des jardins fruitiers et potagers: avec des dissertations sur la Taille des Arbres. Par le Sieur Louis Liger. Nouvelle édition. Revûe, corrigée, & augmentée de plusieurs nouvelles expériences. A Paris, au palais, Chez Saugrain, Fils, Libraire, Grand'Salle, du cóté de la Cour des Aydes, à la Providence. MDCCXLIII. Avec privilège du roi. (17,1 × 9,8 cm., (16) + 569 + (3), Kon. Bibl. Brussel II 44323).

De voorrede vermeldt dat dit boek een 2^e uitgave is.

Kookkunst. 1756 Liger. Le menage des champs et de la ville, ou le nouveau cuisinier français. Paris, David, 1756. Ook een uitgave in 1739 in 12, ook Paris, David.

Voeding [1762 Liger I]. La nouvelle maison rustique, ou economie generale de tous les biens de campagne;. La maniere de les entretenir & de les multiplier; Donnée ci-devant au Public par le Sieur Liger. Huitième Edition, Augmentée considérablement, & mise en meilleur ordre: avec la vertu des simples, l'apoticairerie, & les Décisions du Droit François sur les Matieres Rurales; Et enrichi de Figures en Taille-douce. Par M. *** Tome

premier. Du Fonds de Claude Prudhomme, A Paris, au palais, Chez Knapen, Imprimeur-Libraire, dans la Grande Salle, au bon Protecteur & à l'L Couronneé. MDCCLXII. Avec approbation et privilège du Roi. (25,2 × 18,9 cm.; titelprent, (10) + 916 pp.; Bibl. Univ. Gent 155 B 23).

Voeding [1762 Liger II]. La nouvelle maison... Tome second... A Paris, Chez Savoye, Libraire, rue S. Jacques, à l'Esperance, ... (... (8) + 894 + (26) pp....).

Graangewassen, dranken, olieën, groenten, vruchten, wijn en alcoholhoudende dranken, visschen en wild. In het 3^e deel handelt het 5^e boek over geneeskruiden en in het 4^e deel het 4^e boek over kookkunst.

Voeding. 1798 Liger, L. La nouvelle Maison rustique ou économique rurale, pratique et générale de tous les biens de campagne. Nouvelle édition par J.F. Bastien. Paris, Deterville, au VI, 1798, 3 vol. in 4.

Deze uitgave blijkt de 12^e te zijn.

Water. 1697 Linand. Nouveau traité des eaux minerales de Forges. Paris, d'Houry 1697 in 8.

Brood. 1757 Linnaeus. Panis diaeteticus. Upsala 1757 in 4 (Cit. door Haller).

Koffie. 1761 Linnaeus. Potus coffeae. Upsala 1761 in 4 (Cit. door Haller).

Thee. 1765 Linnaeus. De potu theae. Upsala 1765 in 4. (Cit. door Haller).

Chocolade. 1765 Linnaeus. De potu chocolatae. Upsala 1765 in 4 (Cit. door Haller).

Karel Linnaeus, de beroemde Zweedsche natuuronderzoeker, geboren in 1707 te Rashult en overleden te Upsala in 1778. In 1727 verklaarden zijne leeraren dat hij voor de studie niet bekwaam was, en dat hij best een stiel leeren zou; door J. Rothmann werd hij echter naar de wetenschap geleid, en door O. Celsius van de armoede gered.

Na verscheidene reizen, werd hij in 1735 doctor in de geneeskunde van de Universiteit Harderwijk. Hoogleeraar geworden te Upsal, werd Linnaeus vooral beroemd door zijne rang-

schikking en door het scheppen van de wetenschappelijke taal.

Water. [1686 Lister]. Martini Lister, e Societ. Reg. Londin. Novae ac Curiosae Exercitationes & Descriptiones Thermarum ac Fontium Medicatorum Angliae. Eorum originem, salubrem usum & potationis modum tradentes. Editio ultima auctior & emendatior. Ludg. Batav. apud Petrum van der Aa, CIƆ IƆ CLXXXVI (15,5 × 9,5 cm., (12) + 156 pp., 1 plaat, Bibl. A.J.J.V.).

Het werk bespreekt vooral de zouten in de thermale waters aanwezig. Men noemt van dat boek een uitgave te York in 1682 en een te London in 1684. Geboren te Radcliffe in 1638 en overleden te London in 1712, was Martin Lister de hofarts van koningin Anna.

Thee en Koffie. 1717 Lochner, Michael Fredericus Noribergensis. De nobis et exoticis thee et cafe succedaneis. Noribergae 1717 in 4. (Cit. door Haller).

Geneeskundige, geboren te Furth in 1662 en overleden te Nuremberg in 1720.

Kookkunst. 1766 Looft Marcus. Niedersächsisches Kochbuch. Altona 1766 in 8; 1769 in 8. (Cit. door Haller).

Kookkunst. 1755 Lombard L.M. Le cuisinier et le medecin et le medecin et le cuisinier ou le cuisinier medecin et le medecin cuisinier, ou l'art de conserver ou de rétablir sa santé par une alimentation convenable. Suivi d'un livre de cuisine, indiquant par ordre alphabétique le mode de préparation de tous les alimens français et étrangers. Paris, Curmer, 1755, in 8.

Voeding. [1757 Lorry I]. Essai sur les aliments, Pour servir de Commentaire aux Livres Diététiques d'Hippocrate. Tome premier. A Paris, De l'Imprimerie de Vincent, rue S. Severin, à l'Ange. MDCCLVII. Avec Approbation & Privilege du Roi. (16,5 × 9,3 cm., XXIV + 440 + 4 blzz., Bibl. Univ. Gent Me 3314).

De schrijver is Lorry M.D. volgens de handteekening op het einde van de opdracht aan Richelieu. Drie deelen: voeding in het algemeen, de voedingsstoffen in het lichaam, voedsels uit dieren en planten.

Anne-Charles Lorry, geboren te Crosne in 1726, overleden te Bourbonne in 1783, geneeskundige van groote faam.

Voeding. [1757 Lorry II]. Essai... Tome second... (16,5 × 9,3 cm., XVI + 436 blzz., Bibl. Univ. Gent Me 3314).

Vijf hoofdstukken over de voedingswijzen. Schr. spreekt zich uit ten voordeele van chocolade, tegen koeldranken en ijsroom.

Voeding [1781 Lorry I]. Essai sur les alimens, pour servir De Commentaire aux Livres diététiques d'Hippocrate. Nouvelle édition, corrigée & augmentée. Tome premier. A Paris, Chez Didot jeune, Libraire-Imprimeur de la Société Royale de Médecine, quai des Augustins. MDCCLXXXI. Avec Approbation, et Privilege du Roi. (16,4 × 9,5 cm., (22) + 458 pp., Kon. Bibl. Brussel V 45894).

Voeding [1781 Lorry II] Essai sur... Tome second... (... (18) + 429 pp....)

De naam van den schrijver wordt vermeld in het uittreksel van de registers van de Société royale de Médecine, 1 Dec. 1780.

Koffie. 1724 Ludolf, Hieron. De fabis coffeae 1724 in 4 (Cit. door Haller).

Tabak. 1723 Ludolf. De tabaci noxa post pastum. Erfurt 1723.

Geboren te Erfurt in 1679, overleden in 1728, doctor in de geneeskunde in 1706.

Meelproducten. 1767 Ludovici K.G. Eröffnete Akademie der Kaufleute oder vollständiges Kaufmanns-Lexikon. Leipzig 1767.

136

Schr. bestudeert onder meer Marsepijn.

Wijn en bier. s.d. Ludovici, Daniel. De vino et cerevisia perficiendis. (Cit. door Haller).

Aardappel. [1772 Ludwig]. Verhandeling over den aart, de voortplanting, en het veelerhande gebruik der nuttige aardappelen; Door J.A.J. Ludwig, Lid van het Oeconomisch gezelschap in Saxen en den Palts. Uit het Hoogduitsch vertaald; door Cornelius Pereboom, Der Medicynen Doctor,

Lid van de Keizerlyke Akademie der Natuuronderzoekeren. Te Hoorn, By Tjallingius, En te Amsterdam, By Jan Doll, Boekverkoopers, MDCCLXXII. (21,6 + 13,7 cm., (6) + 75 pp., Kon. Bibl. Brussel II 17204, Bibl. Univ. Gent HN 963⁸).

Schr. geeft eerst een overzicht van de bibliographie; hij bespreekt dan de benaming, het kweken, het gebruik in de voeding, in de bakkerij.

Het oorspronkelijk Duitsch is verschenen in 1770 te Bern in 1770.

N.B. - Verzoek om verbeteringen en aanvullingen!

voetnoot(1): Versl. en Meded., 1933, 247-277.

voetnoot(2): Ibid., 1934, 1031-1096.

voetnoot(3): Ibid., 1935, 347-390.

voetnoot(1): Zie: Van de Velde, A.J.J., Versl. en Meded. Kon. Vla. Acad. 1931, p. 642.

voetnoot(1): Voor den tekst van dit gedicht zie: Versl. en Meded. Kon. Vla. Acad., 1931, p. 834.

voetnoot(1): Zie: Mijne verhandelingen over A.V.L. in Versl. en Meded. van de Kon. Vla. Acad. tusschen 1922 en 1932.

voetnoot(1): Zie Van de Velde A.J.J. L'oeuvre bibliographique de Nicolas Lemery. Bull. Soc. chim. Belg., 1921, 40, pp. 153-166.

voetnoot(1): Een Vlaamsch geleerde uit de XVI^e eeuw, Leonardus Lessius. door J. Salsmans S.J.. Versl. en Meded. Kon. Vla. Acad. 1923, pp. 32-37.
Pater Salsmans vestigde ook mijn aandacht op Vol. IV (col. 1737 vlg.) van: De Backer Augustin en Sommervogel Carlos, Bibliothèque de la Compagnie de Jésus (Bruxelles, Schepens en Paris, Picard, 1890-1909, 10 vol. in 4; Bibl. Univ. Gent 5 C 11) waarin de bio-bibliographie van Lessius voorkomt.

Vorige Volgende

Bromatologicon of Bibliographie der geschriften over de levensmiddelen tot 1800 in het licht gezonden (4e Bijdrage) Door Prof. Dr. Alb. J.J. Vande Velde, Werkend Lid der Koninklijke Vlaamsche Akademie van België.

G

H

I

J

L

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs

Bromatologicon of Bibliographie der geschriften over de levensmiddelen tot 1800 in het licht gezonden
(4^e Bijdrage)
Door Prof. Dr. Alb. J.J. Vande Velde,
Werkend Lid der Koninklijke Vlaamsche Akademie van België.