Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1934

[p. 787]

Vlaamsche Polyphonische Kerstliederen van Willem van Messaus
Door M^r Leonard Willems, werkend lid van de Koninklijke Vlaamsche Academie.

Ik heb me reeds vroeger (1911) bezig gehouden met onzen Vlaamschen componist Andries Pevernage⁽¹⁾. Het bewijs meen ik te hebben geleverd dat A. Pevernage de Harlebeca en A. Pevernage Cortracensis (volgens R. Eitner (Quellen lexicon) twee verschillende componisten) wel degelijk een en dezelfden persoon uitmaken: Andries Pevernage is (1543) te Harlebeke bij Kortrijk geboren, evenals onze Peter Benoit. Ik heb ook bewezen dat Pevernage's Cantiones sacrae van 1578, geen Plantijnsche uitgave is (zooals vroeger werd beweerd), doch wel een uitgave van Jan Bogaert te Dowaai. Ik heb Pevernage's leven (een ingewikkeld vraagstuk) behandeld tot in September 1585 - datum waarop hij als kapelmeester van O.L.V. te Antwerpen werd aangesteld, en zich dan in de Scheldestad is komen vestigen. Ik beloofde toen een tweede bijdrage te leveren over onzen componist, van 1585 tot 1591 (datum van zijn dood - 30 Juli), waarin ik bibliografische inlichtingen over zijne muzikale werken zou mededeelen.

Daar echter mijn bibliografisch apparaat erg onvolledig was (de meeste uitgaven zijn groote rariteiten, die moeilijk te bereiken zijn), is die tweede bijdrage in de pen gebleven. Maar nu onze Academie een prijsvraag over Pevernage heeft uitgeschreven (te beantwoorden vóór December 1934), mogen we wel verhopen dat een antwoord zal inkomen dat kan worden bekroond - en dan zullen mijne aanteekeningen, ik hoop het, heelemaal waardeloos worden.

Daar ik mij nooit met Latijnsche polyphonische composities heb bezig gehouden, zal de lezer zich denkelijk de vraag stellen

(1) Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen, IX, bl. 3-20: ‘A. Pevernage's Cantiones Sacrae van 1578’.

[p. 788]

hoe ik er toe kwam om mij Pevernage's werk aan te trekken. Mijn antwoord hierop luidt als volgt: een zekere Jan de Maes heeft een sonnet aan Jonker Jan van der Noot opgedragen (verschenen in diens poetische werken, 1581-1585).

Het incipit luidt:

Pevernage, Verdonck, Trehou en Walrands mede
Vercieren Belgica....

Een aanteekening werd hier bijgevoegd, waarin staat dat die componisten stukken uit het Boeck der Liefden op muziek brachten: ‘De vier beste en uitnemende componisten en meesters der musijcken van dese tyden... te weten M^r Huybrecht Walrands, Andries Pivernagie, M. Gregorio Trehou, ende Cornelis Verdonck hebben eenige Sonetten oft madrigalen uit het boek der Liefden op muziek gebracht...’

Muziek van onze beste Vlaamsche componisten op teksten van onzen voornaamsten lyrischen dichter der 16^e eeuw - dit was iets heelemaal extra's! En daar noch A. Vermeylen, noch anderen daarvan iets wisten, heb ik een klopjacht ingezet om achter die muziek te komen. De uitslagen zijn pover geweest: ik ontdekte wel dat Pevernage een tekst van J. van der Noot vanmuziek had voorzien. Doch dit was een Fransche tekst: Eloge de la ville d'Anvers⁽¹⁾. Deze kleine ontdekking deelde ik mede in mijne levensbeschrijving van J. van der Noot in de Biographie Nationale, dl. XV, bl. 877⁽²⁾. Maar in Pevernage's gedrukte werken vond ik Latijnsche, Fransche, Italiaansche teksten; doch geen enkelen Vlaamschen tekst. Zelfde geval met Hub. Walrands en met Trehou, alsook met Cornelis Verdonck⁽³⁾.

Daar in de Poëtische Wercken een uitdrukkelijke verklaring voorkomt, mogen wij gerust aannemen dat het feit waar is. Maar per slot van rekening, betwijfel ik het ten zeerste dat die Vlaamsche muziek ooit in druk verschenen is. Heel dat bericht van Jan de Maes blijft overigens voor ons nog geheimzinnig. Niemand is er tot heden toe in geslaagd de hand te leggen op van der Noot's Boeck der Liefden. Diesaangaande heb ik vroeger een gissing

(1) In onze dagen laten de componisten nooit na, te zeggen van wien de verzen zijn die zij op muziek brengen. Maar dit was in de 15^e en 16^e eeuw de gewoonte niet. En wij hebben dan altijd opzoekingen te doen om te weten waar de oude componisten hunne teksten zijn gaan halen.

(2) F. van Duyse in de Biogr. Nat. XVII, 136, zegt hetzelfde en verwijst naar mijne studie.

(3) Over Cornelis Verdonck, zie de belangrijke bijdrage van Prof. P. Bergmans ‘la Biographie de Cornelis Verdonck’ in Bulletins de l'Académie de Belgique, 1915-1918.

[p. 789]

vooruitgezet: ik onderstel dat dit zoogenaamde Boeck der Liefden een onder-afdeeling is van J. van der Noot's Poetixe Wercken, te Keulen verschenen in 1572⁽¹⁾. Een bibliograaf heeft dit laatste werk gezien, en hij schreef er den titel van af. Hij liet echter na te zeggen waar dit boek zich bevond en welke de inhoud van deze Wercken was. Alle pogingen door mij gedaan om die uitgave terug te vinden, zijn tot nog toe mislukt. Maar ik hoop wel een dezer dagen er de hand op te leggen (ik ben immers op een nieuw spoor gevallen). En wanneer eindelijk dit boek van 1572 in mijn bezit komt, zullen wij weten of mijne gissing het wit heeft getroffen.

Mijne gissing berust op het volgende feit. De Duitsche vertaler van Van der Noot's Olympiade (betiteld Das Buch Extasis) heeft zijne vertaling van een inleiding voorzien: en in die inleiding is er sprake van das Buch der Lieben⁽²⁾. Dit werk is dus zeker vóór 1576 verschenen. En wel in het buitenland - immers van der Noot is eerst in 1578 naar Antwerpen teruggekeerd.

Daar ik geen ander werk ken in het buitenland verschenen, waarin het Boeck der Liefden zou kunnen voorkomen, onderstel ik dus dat het te vinden is in die Keulsche uitgave van 1572.

_* * _*

Ik schreef dat (te oordeelen naar hetgeen van hem gedrukt is) Pevernage nooit op Vlaamschen tekst heeft gewerkt. Op zoek zijnde naar Vlaamsche composities, viel ik op de volgende mededeeling van Florimond van Duyse (Biogr. Nationale, XVII, bl. 139): ‘Un recueil Laudes Vespertinae B. Mariae Virginis⁽³⁾ (Anvers, Petr. Phalesius, 1629: cum basso continuo contient entre autres 26 cantiques de Noël dont 12 avec paroles flamandes, d'André Pevernage’.

Daar J. vander Noot geen Kerstliederen schreef, was het buitengesloten dat die liederen van hem zouden zijn maar de tekst was Vlaamsch - en dit interesseerde me.

Door Eitner's Bibliographie vernam ik dat het eenig bekende

(1) ‘Verscheiden Poetixe Wercken, geprint tot Coelen uit jaer MCLXXII’, ook aangehaald bij Vermeylen.

(2) Das Buch Extasis verscheen zonder jaartal, - Maar terecht zegt Vermeylen (bl. 66): ‘Zeer waarschijnlijk is Das Buch Extasis eerst in 1576 uitgekomen’.

(3) De eerste uitgave der Laudes Vespertinae is van 1604 (Antwerpen, Petr. Phalesius): zij bevat uitsluitend Latijnsche teksten. Eitner zegt dat de verzamelaar der Laudes Pevernage was.- Maar dit is stellig een dwaling: Pevernage overleed reeds in 1591.

[p. 790]

exemplaar van Laudes Vespertinae, Antw. 1629, zich in het British Museum bevond. En ik heb dan ook een verblijf dat ik in de buurt van Londen deed, in 1910, te baat genomen om het boek te gaan bezichtigen.

Van Duyse's inlichting bleek nu verkeerd te zijn: Er zijn wel, heelemaal aan het einde van het boek, 12 Vlaamsche Kerstliederen aanwezig: geen enkel echter van Pevernage. Tien Kerstliederen zijn van Willem van Messaus, één van John (of Jan) Bull (een Engelsche componist die Katholiek was, in ons land is komen wonen, in hoofdzaak kerkelijke muziek heeft geschreven - en van tijd tot tijd ook op Vlaamschen tekst heeft gewerkt)⁽¹⁾. - Een is van een onbekenden componist (d'incerto auttore).

In plaats van Pevernage's muziek, kreeg ik aldus in hoofdzaak muziek van Willem van Messaus.

_* * _*

Eenige inlichtingen over dien Antwerpschen componist: Ik haal ze uit de zeer goede levensbeschrijving door Alf. Goovaerts in de Biographie Nationale (dl. XIV, bl. 608). De hr. A. Stellfeld was zoo vriendelijk de aanteekeningen van de Burbure (stadsarchief, Antwerpen) voor mij af te schrijven, die Messaus betroffen. En daar verschillende punten mij niet zeer duidelijk schenen, heb ik mij gewend tot collega Fl. Prims (het aangewezen refugium peccatorum voor al wie zich met Antwerpsche zaken bezig houdt). En aan hem heb ik heden veel nieuws te danken aangaande de genealogie van onzen Antwerpschen musicus.

De componist W. van Messaus is de zoon van zekeren Nicolaas van Messaus, Jan's sone, welke 10 April 1587 het poorterschap te Antwerpen verkreeg: hij was geboren in het Brabantsche dorp Grimberge. Hij had zich in de Scheldestad als bakker gevestigd, en is dan ook deken van het Bakkersambacht geworden. - Hij stierf in 1627. Hij was getrouwd met Margareta Aerts. Volgens een nota van Bisschops is dit huwelijk van 4 Maart 1587. Uit dit huwelijk zijn ten minste twee zoons voortgesproten: een eerste, Niclaas (die denzelfden naam als zijn vader droeg), geboren 1588; hij trouwde later - 16 November 1616 - met

(1) Over John Bull, zie Dictionary of National Biography, VII, 239. - Bull is organist geworden der Hoofdkerk van Antwerpen (1617), en hij stierf te Antwerpen 12^den of 13^den Maart 1628.

[p. 791]

Begken de Moor (in de St-Jacobskerk te Antwerpen), en zijn vader, Niclaas, treedt hier als getuige op.

De tweede zoon, Guilelmus (onze componist), werd 23 Maart 1589 in de Ste-Walburgiskerk gedoopt⁽¹⁾. In 1610 wordt hij koster en ludimagister van de nieuwe St-Willebrodskerk. Hij is dit nog in 1613 - volgens een aanteekening van de Burbure (VIII, 167) uit het legister dier kerk: ‘Tolingio pastore et Guilelmo van Messaus, primo ludimagistro et custode’.

Eenige jaren later (de juiste datum onbekend) werd hij als zangmeester der Ste-Walburgiskerk aangesteld. - En hij behield dit ambt tot aan zijn dood (8 Maart 1640).

Willem van Messaus trouwde in 1617 of 1168 (juiste datum onbekend) met Magdalena van Mazereth; vier kinderen zijn uit dit huwelijk voortgesproten. Guilelmus - gedoopt 23 Maart 1619 in de Ste-Walburgiskerk; hij droeg denzelfden naam als zijn vader. - In 1623, tweelingen Abraham en Sara, gedoopt 9 Mei 1623 in O.L.V. Kerk te Antwerpen. - En ten slotte Nicolaes, gedoopt 23 Januari 1028 in de Ste-Walburgiskerk. (Hij droeg den naam van zijn grootvader). Magdalena van Mazereth stierf kort na de geboorte van Nicolaas (1628). En W. van Messaus hertrouwde, 23 September 1639, met Clara Loycx. - Uit dit tweede huwelijk zijn geen kinderen voortgesproten.

Toen W. van Messaus, 8 Maart 1640, stierf, was zijn eerste zoon nog het eenige kind in leven. En daar hij in 1619 geboren werd, was hij nog minderjarig bij den dood van zijn vader (volgens het costuymelyk recht van Antwerpen, was men eerst meerderjarig op 25-jarigen leeftijd). Er moesten dus voogden aangesteld, en een inventaris der goederen opgemaakt worden (aanwezig op het stadsarchief); als voogden traden op: Gillis van Mazereth en Peter de Carpentier. Deze Willem II trouwde met Abigaïl Kerstens: zij hadden een zoon, Niclaas (naam van den overgrootvader), geboren ± 1658, die priester werd omtrent 1682.

Collega Fl. Prims deelt me mede dat in den boedelinventaris van 1640, de familienaam steeds gespeld wordt Messeaux.

De hr. A. Stellfeld vestigt er mijn aandacht op, dat in het verbaal van de vechtpartij (waarover verder) onze componist teekent ‘Guillaume van Messaus’ (zooals in de aanteekening van 1613, hoogerop).

(1) Als peetvader en peetmoeder treden op: Willem Moons en Catelyn van der Cassyen (susceperunt Guillam Moons et Catelyn van der Cassyen)

[p. 792]

Familienamen, zooals bekend, hadden in vroegere eeuwen geen vaste spelling.

Messaus was een man met een zeer opvliegend karakter: een anecdote zal dit zonneklaar doen uitkomen. Een van de parochianen der Ste-Walburgiskerk had einde Augustus 1620 een kind verloren en, liefhebber zijnde van gregoriaanschen zang, had hij aan Messaus gevraagd een gregoriaanschen dienst de Angelis te zingen; Messaus weigerde, zeggende dat zijn zangerskapel niet gewoon was gregoriaansch te zingen: hij, overigens, als polyphonist, moest van dat soort muziek niet weten. De vader was echter op zijn gregoriaanschen zang gesteld, en hij wendde zich tot het kapittel van O.L.V. Kerk om zijn zin te krijgen. Het kapittel gaf Messaus bevel voldoening te geven aan den wensch van den beproefden vader. Maar Messaus herhaalde dat zijne zangers buiten staat waren gregoriaansch te zingen. Waarop het kapittel aan den vader liet weten dat de zangerskapel der O.L.V. kerk op 4 September in de Walburgiskerk aanwezig zou zijn, en voor den dienst zou zorgen. Messaus was echter op de loer. En toen in de Walburgiskerk priester Adriaan Hercq, die de leider der zangers was, den rechterarm omhoog hief om met den zang te beginnen, gaf Messaus een geduchten slag op zijn arm om hem te beletten de maat te slaan. Hercq wachtte een oogenblik - en hief den arm weer omhoog: tweede slag. Nog een derde maal begon dat spel. Maar nu werd Messaus woedend: hij sprong op den priester toe, en begon hem goed af te ranselen. Hij gaf hem stampen in den buik, nam een lessenaar en wierp dien naar het hoofd van zijn tegenstrever. De priester werd gekwetst en bloedde, doch hij verloor zijn kalmte niet. En na een korte poos, stelde hij zich weer aan het hoofd zijner zangers en hief opnieuw den arm omhoog. Messaus, die nu zag dat slagen niets baatten, ging naar zijne zangers toe, die ook op het oksaal stonden, en stak insgelijks zijn arm omhoog. En toen nu de zangers der O.L.V. kerk begonnen gregoriaansch te zingen, hieven de andere zangers het de angelis op hunne wijze aan. En zoo ging het voort tot het einde van den dienst. In het verslag der O.L.V. kerk staat dat ‘zy voorts hebben contrarie misse gezongen de angelis tegen malcanderen, van de eerste Kyrie tot de leste toe!’.

Dat gaf in de kerk een afschuwelijke cacophonie: de aanwezige personen begrepen er natuurlijk niets van: zij zullen zeker van den gregoriaanschen zang geen goede herinnering hebben bewaard.

Thuis gekomen, diende Ad. Hercq bij het kapittel van O.L.

[p. 793]

V. tegen Messaus een klacht in, wegens zijn brutaal optreden. En het kapittel, na getuigen te hebben onderhoord, schorste Messaus gedurende zes maanden als zangmeester.

Messaus echter hield eenvoudig geen notitie van die schorsing en hij deed zijn dienst voort in de kerk, zooals vroeger.

De officiaal werd hiervan verwittigd en den 8 October werd Messaus voor het kapittel en den officiaal geroepen. En daar deelde men hem mede dat zoo hij zich niet onderwierp, hij voortaan als kapelmeester zou afgezet worden en naar het gevang gebracht. ‘Renovata est suspensio contra Guilelmum Messaum’, zegt het verslag, ‘illico insinuanda, sub poena carceris vel alia arbitraria, ne pendente informatione contra eum capienda, fungatur officio cantoris in ecclesia, neque in ea cantet, donec aliter sit ordinatum’.

Het verdere verloop der zaak kennen wij niet - maar wij mogen gerust aannemen dat Messaus zich thans onderwierp, en zijn zes maanden schorsing uitdeed⁽¹⁾.

Willem van Messaus heeft nogal veel muziek uitgegeven: zie de lijst zijner werken bij Goovaerts - vooral kerkelijke muziek en muziek op Latijnschen tekst. Die stad- en tijdgenoot van Rubens telt onder de beste componisten uit dit tijdvak.

In le Livre septième (uitgaven van Phalesius, Antw., 1636 en 1641) werden echter drie Vlaamsche vierstemmige liederen van hem opgenomen. ‘:‘I, Een bier, een bierenbroyken⁽²⁾. - II, Een meysken eens voorby passeerde⁽³⁾. - III, Gevare, hoe staet u vlas?’. Ongelukkig is er van elk dezer uitgaven slechts één stem overgebleven - zoodat er van een partituur-uitgave geen sprake kan zijn (1636, Bassus te Berlijn - en 1641 Superius, vroeger in het bezit van prof. Acquoy).

Spijtig genoeg: het Londensche exemplaar der Laudes

(1) R. Lenaers (Het polifonies Lied in de 16^de eeuw) vergist zich wanneer hij zegt dat Messaus werd afgezet na een vechtpartij met zijn opvolger Lees ‘met zijn plaatsvervanger’ - en Messaus werd geschorst - niet afgezet.

(2) Vijf-stemmige bewerking van dit zelfde lied, door Lud Episcopius in Niewe Duytsche Liedekens (1554), n^r 10. Partituur bij van Duyse (Duytsch Musyckboek, n^r 31).

(3) Ander vier-stemmige bewerking door een onbekende in tweede boeksken van Tielman Svsatq (1554) in partituur door R Lenaers, bl 90.

[p. 794]

Vespertinae, 1629, is eveneens niet volledig⁽¹⁾. In dien tijd werd, zooals bekend, iedere zangstem afzonderlijk gedrukt: partituuruitgaven waren toen heel uitzonderlijk. Te Londen zijn aanwezig: - I, Tenor; - II, Altus, en III, Basso continuo (orgelbegeleiding. Zonder woorden, natuurlijk⁽²⁾. - Er ontbreken bijgevolg: IV, Superius: en V, Bassus.

Ik heb hetgeen te Londen aanwezig was, afgeschreven en in partituur gebracht, maar zonder de ontbrekende stemmen kan er van een partituur-uitgave alweer geen sprake zijn.

Van de Laudes Vespertinae verscheen echter nog een derde uitgave in 1648 (Antwerpen, erfgenamen P. Phalesius). En ik vermoedde dat de Vlaamsche Kerstliederen hier nog zouden opgenomen zijn. Volgens Eitner (Bibliographie) was er van die uitgave van 1648 een stem (de tenor) in de Universiteits-bibliotheek van Amsterdam aanwezig. Ik wendde mij bijgevolg tot het bestuur dier bibliotheek met het verzoek om dit boek te Gent te mijner beschikking te krijgen, ten einde te kunnen zien wat er met de 12 Kerstliederen der uitgave 1629 was gebeurd. Zoo kon ik vaststellen dat deze derde uitgave niet min dan 18 Vlaamsche Kerstliederen telde⁽³⁾.

Van deze 18 zijn er 10 overgenomen uit 1629. - En er werden 8 nieuwe bijgevoegd⁽⁴⁾.

Twee van de 10 liederen van Messaus werden weggelaten (n^r 5, Waer is de dochter van Sion - n^r 8, Nu laet ons singhen, het es tyt -). Doch zij werden vervangen door 2 nieuwe Kerstliederen van denzelfden toondichter. - Zoodat de conclusie van mijn onderzoek nu is dat W. van Messaus een reeks van 12 oude

(1) Misschien dagteekenen die kerstliederen van W Van Messaus, in 1629 voor het eerst verschenen, uit het jaar 1620 De hr. Stellfeld vestigt mijn aandacht op een aanteekening van de Bubure, getrokken uit de rekeningen van O.L.V. Kerk: 1620-1621 - Aen Guill. Messaus voor 80 mottetten te schrijven in tabulatuer (= partituur) ende 8 leysenen, dienende voor een ligger op dorgel’. Leysen zijn Vlaamsche geestelijke liederen; en misschien zijn die 8 leysen onze Kerstliederen. Zeker is het niet, wijl de tekst niet zegt dat zij door Messaus gecomponeerd werden

(2) In de uitgave van 1618 staat uitdrukkelijk: ‘cum basso continuo ad organium’.

(3) A. Goovaerts (Histoire de la Typographie musicale dans les Pays-Bas - 1880) vermeldt de Laudes van 1648 niet Bl. 348 (n^r 593) vermeldt hij de Laudes van 1629. Doch de inlichtingen die hij ons geeft nopens den inhoud, zijn verkeerd. Klaarblijkelijk heeft hij het boek niet gezien.

(4) De uitgave van 1629 bevat slechts den tekst der eerste strophe. In de uitgave van 1648 werden meestal de volgende strophen bijgevoegd.

[p. 795]

Vlaamsche Kerstliederen polyphonisch heeft behandeld (10 in Laudes 1629, en 2 in Laudes 1648): een feit dat tot nog toe heelemaal onbekend bleef.

Het lied van John Bull (n^r 12, Den lustlycken Mei, Christus playsant) werd insgelijks overgenomen, alsook het lied van den onbekenden componist (n^r 9, Gegroet soo moet gij sijn).

En als nieuwe liederen krijgen we nu (daargelaten de 2 reeds besproken van Messaus), 4 Kerstliederen van onbekende componisten, 1 lied van zekeren Guil. Munninckx (O soeten nacht), en 1 van zekeren Jacques Le Fevre (Jacob Smids): ‘De Heyl'ge Kerck in vreught ontsprinct’.

Biografische inlichtingen over Willem Muninckx of Munninckx heb ik nergens kunnen vinden. Er komt een Latijnsch lied van hem voor in de Laudes van 1629⁽¹⁾. Vlaamsche liederen van hem bleven tot nog toe onbekend. Eitner (Quellen-Lexicon, t. VII, bl. 120) vermeldt een zekeren P.F. Munninckx, die ook muziek uitgaf: ‘Balletti, Allemande, courante, sarabande cum tribus instrumentis (zonder jaartal) - en hij vermoedt dat deze dezelfde is als de W. Munninckx van zoogezegd 1604. Dit lijkt me onmogelijk, aangezien de voornamen verschillen.

Wie Jacquesle Fevre is, weet ik evenmin. In Le livre septième van 1636 (Antwerpen) komt nog een 4-stemmig Vlaamsch lied van hem voor (Vrouken lief, solferstecksken) en in de Laudes van 1629 ook een lied op Latijnschen tekst⁽²⁾.

In de tafel van Livre septième wordt zijn naam vermeld als Jacob Smidts - denkelijk zijn Vlaamsche familienaam: Eitner (Quellen-Lexicon, t. VI, bl. 109) deelt mede dat een zekere Jacques Le Fèvre voorkomt als muzikant in de muziekkapel van Hendrik IV en Lodewijk XIII te Parijs. Deze zou de auteur zijn van het boek ‘Meslange de musique à 4 parties’ (Parijs, 1613. - Een exemplaar in de Bibl. Nat. te Parijs, maar het is onvolledig). Hebben we hier te doen met één of twee personen? Dit dient nog te worden onderzocht.

_* * _*

van Riemsdijk, Flor. van Duyse en al degenen die zich met onze oude muziekgeschiedenis bezig hielden, hebben sinds lang

(1) ‘Quam amabilis es, bone Jesu’ (4-stemmig) - ook opgenomen in de volgende uitgave der Laudes. Eitner zegt dat dit lied reeds voorkomt in de uitgave van 1604. Hij vergist zich. De heer Stellfeld deelt mij dit mede.

(2) Eitner zegt in de uitgave van 1604: Een vergissing - zie vorige nota

[p. 796]

de opmerking gedaan dat onze Nederlandsche polyphonisten der 15^de, 16^de en 17^de eeuw zeer veel op Latijnsche en Fransche teksten, en zelfs op Italiaansche teksten hebben gewerkt, doch dat zij betrekkelijk heel weinig op Vlaamschen tekst componeerden.

Ik kom een andermaal op deze vraag uitvoerig terug. Ik meen in staat te zijn te bewijzen dat onze oude polyphonisten oneindig meer op Vlaamsche teksten hebben gewerkt dan men vroeger wel dacht. Maar... zij vonden geen uitgevers! De ondervinding had den uitgevers geleerd dat muziek op Nederlandschen tekst moeilijk verkocht.

In de taal van den boekhandel heet men zulke uitgaven een strop. Geen wonder dan ook dat wanneer Vlaamsche componisten zich tot hun uitgever wendden, deze niet te vinden was om de onkosten eener uitgave met Nederlandsche woorden op zich te nemen. En soms gebeurde dan ook het volgende: de uitgever vond de muziek heel mooi, en hij was bereid voor de drukkosten in te staan - op één voorwaarde echter: de Vlaamsche tekst moest wegvallen, en worden vervangen door een Franschen. En daar men nu niet altijd over bekwame Fransche dichters beschikte om een goeden tekst op te stellen, verschenen de muziekstukken met een tekst-adaptatie in Beulemans-Fransch.... Sic itur ad astra.

Zooals gezeid, kom ik een andermaal hierop terug. Onnoodig hierbij te voegen dat het teksten-apparaat waarop ik werk, door mij verzameld werd, en onbekend is.

_* * _*

Binnen kort hoop ik op de ontbrekende stem der Kerstliederen te vallen, en dan zal ik een partituur-uitgave dier merkwaardige stukken kunnen bezorgen... zoo ik een uitgever vind.

In afwachting deel ik den tekst van al die liederen mede - tekst welke Fl. van Duyse en anderen muzicologen onbekend bleef. Zeer vele van die liederen zijn 15^de eeuwsch. Interessant is het voor de geschiedschrijvers onzer letterkunde te noteeren, dat die middeleeuwsche zangen tot in volle 17^de eeuw in de conservatieve Zuidelijke Nederlanden nog zoo populair zijn gebleven.

Enkele zeer beknopte nota's voeg ik bij sommige liederen, voor hen die een verder onderzoek zouden willen doen.

[p. 797]

(Laudes vespertinae, 1629),
I.
Vierstemmig lied van W. van Messaus.

Een kindekyn is ons gheboren

In Betlehem

Des hadde Herodes toren:

Dat sceen aen hem.

Dry coningen uytvercoren
Quamen te Jerusalem.
Sy vraeghden waer hi was gheboren
Den Coninck der Joden.
‘Wy saghen in Oriënten die sterre sijn:
Wy comen om hem te aenbidden dat soete Kindekyn’.

⁺ Een kindekyn is ons geboren

In Betlehem

Des hadde Herodes toren:

Dat sceen aen hem.

Doen Herodes alsoo vernam
Dat dat kint geboren was,
Soo werden hy toornich ende gram
Ende ontsach hem das,
Dat hy verliesen soude syn ryc, was groot;
Hy sochte te brengen met rouwe dat kindeken ter doot.

⁺ Een kindeken is ....

Hij vraeghde met haestichheden
Waer dat kint geboren was:
Te Bethlehem binnen der stede,
(Soo was dat men daer las)
Ter werelt is daer geboren die Heere groot,
Die ons nu compt alle verlossen van de eeuwighe doot.

⁺ Een kindeken is...

Herdrukt in de uitgave Laudes Vespertinae (Antwerpen, 1648, bl. 23). De volledige tekst van dit middeleeuwsche lied te vinden bij van Duyse (Het Nederl. Lied, n^r 525 - bl. 2026)

+ (Referein)

+ (Referein)

+ (Referein)

[p. 798]

II.
Vierstemmig lied van W. van Messaus.

Het viel eens hemels dauwe
In een cleyn maeghdekyn;
Ten was noyt beter vrouwe:
Dat deed een kindekijn,
bis { Dat van haer was gheboren,
bis { En sy bleef maget fijn.
bis { O maghet uytvercoren,
bis { Lof moet u altoos syn!

Die maget ginck met kinde;
Gheen swaerheyt ghinck haer aen.
Als Joseph dat versinde⁽¹⁾,
Den goeden weerden man,
bis { Hy docht: ‘ick wilse laeten,
bis { K'en ben den vader niet,
bis { En trecken mynder straten
bis { Eer my meer schand' geschiet.’

Al van des hemels Throone
Sprack hem die Enghel aen:
‘O Joseph, Davids soone,
O uytvercoren man,
bis { Blijf noch beyde te gader:
bis { T'is boven menschen cracht
bis { Dat Godt, almachtich vader,
bis { In haer dus heeft ghewracht’.

Herdrukt in de Laudes Vespertinoe van 1648, bl. 24. - Cf. van Duyse, n^r 483 (bl. 1873). - Het lied is middeleeuwsch - en is de vergeestelijking van Antw. Lb, n^r 72: ‘Het viel een coelen douwe / tot eender venster in’, of van n^r 74: ‘Het viel eens hemels douwe / Voor myn liefs vensterkyn’.

(1) Versinde = overdacht.

[p. 799]

III
Vierstemmig lied van W. van Messaus.

Laet ons met herten reyne
Loven dat soete kindeken cleyne
Het brengt ons uyt den weyne

Ons is een kint gheboren,
Een soon ghepresenteert,
Hy comt die Helle storen
Als mensch gefigureert.
Hy wil ons algemeyne
Lossen uytter pyne
Met synen bloet alleyne.

⁺ Laet ons met herten reyne.....

Des mogen wy wel eeren
Die maghet die hem droegh,
Den grooten Heere der Heeren
Die haer niet en verwoech.
Weest vrolyc, groot en cleyne:
Dit soete kindekyne
Vrijt ons van alle pijne.

⁺ Laat ons met herten reyne.....

Godt in syn neghen chooren
Sprack synen Enghel aen:
‘Wy willen die hel verstooren,
Verlossen vrou en man.
Gaet tot die schoon fonteyne
Maria claer in schyne,
En seght haer wat ic meyne.

Herdrukt in de Laudes Vespertinoe van 1648, bl. 25. Cf. van Duyse, n^r 477 (bl. 1856). - Dit lied is 15^d-eeuwsch.

+ (Refrein)

+ (Refrein)

[p. 800]

IV
Vierstemmig lied van W. van Messaus.

O, salich, heylich Bethehem
Onder duysent uytvercoren,
bis { Vereert boven Jerusalem,
bis { Want Jesus is in u geboren

O Bethlehem, cleyn groote stadt,
Cleyn van begryp, maer groot van weerden,
bis { Ghy syt dat alder eelste vat
bis { En d'alder ryckste stadt der aerden.

Verheucht u dan, o Israël,
Hoe mocht m'u blyder bootschap brenghen:
bis { Tot u soo comt Emanuël,
bis { Wilt uyt der sonden slaep ontspringhen.

O Coninck Christe, Prince groot,
Hoe wort ghy hier aldus ghevonden
bis { In hoy, in stroo, in sulcken noot,
bis { In arme doecxkens teer gewonden.

Ghy hebt het firmament gemaeckt
Al waer u loven 's hemels gheesten.
bis { Maer nu geheel bloot ende naeckt
bis { Light gy in t' middel van de beesten.

Herdrukt in de Laudes Vespertinoe van 1648, bl. 26. - Cf. van Duyse, n^r 491 (bl. 1902).

V
Vierstemmig lied van W. van Messaus.

Waer is de dochter van Sion?

Ic soud haer blyde maecken:

Ic soude haer een boodscap doen }⁺

Van al soo groote saecken. }⁺

Niet herdrukt in 1648. - Cf. F. van Duyse, n^r 486 (bl. 1888). - Dit lied is middeleeuwsch. - (Volledige tekst in ‘Een Suverlyc Boecxken’ (Antw. 1508), alsook in Devoot en Profyt. Boeksken (1539). - Eigenlijk is dat de 3^de strophe van het lied ‘Hadt ick vlogelen als een arend grys’ (van Duyse, n^r 248 - bl. 1896).

+ bis.

+ bis.

[p. 801]

VI
Vierstemmig lied van W. van Messaus.

Heden is ons een kindeken geboren

Uytvercoren,

Van Maria maghet seer bequaem.
bis { Maer waer' het niet geboren
bis { Wy waren al verloren:

bis { Jesus is synen naem.

Gloria idoone, in excelsis schoone

In den throone

Songen d'Engelen met groot jolyt.
bis { Die herderkens die songhen,
bis { Die lammerkens die sprongen:

bis { Vreucht in de werelt wyt!

Den achtsten dach wiert 't kindeken besneden

In syn teere leden,

In den tempel, 't is openbaer.
bis { Om hem altijdt te prijsen,
bis { T'is meerdere dan reeden

bis { Met desen nieuwen jaer!

Herdrukt in de Laudes Vespertinae van 1648, bl. 26 - Cf. van Duyse, een ander lied, n^r 481, bl. 1868:

Ons is gheboren’ een untvercoren

‘Clein kindekyn.

Waert niet geboren,’ wi waren verloren.

Laet ons blide syn!

VII
Vierstemmig lied van W. van Messaus.

Lof sy dat soete kindeken cleyn

(bis) ‘Puer ende reyn’

Gedaelt uyt 's hemels vaderschoot

Om ons te geven

Het eeuwig leven

Door 's Hemelsbroot.

[p. 802]

 

Schept vreught en deucht

 

Met herte reyn:

 

Ons is geboren ‘Den uytverkoren

 

Ints werelts pleyn.

 

 

 

Verblyt u nu alle gemeyn

 

(bis) Groot ende cleyn

 

En maeckt u nu van sonden reyn:

 

Ons werd gheboren

 

Den uytvercoren

 

In 't' swerelts pleyn

 

 

 

⁺ Schept vreucht en deucht....

 

 

 

Wilt nu al t'samen syn verblijt

 

(bis) ‘Wie dat ghy syt’

 

Die eeuwich was, wort inden tijdt

 

Een creature

 

Uyt liefde puere

 

Tot ons profyt.

 

 

 

⁺ Schept vreucht en deucht...

Herdrukt in de Laudes Vespertinae van 1648, bl. 27.

+ (Referein)

+ (Referein)

VIII
Vierstemmig lied van W. van Messaus.

Nu laet ons singen, het es tyt,

Est puer natus hodie,

Die ons nu allen heeft verblijt,

Pro nostrorum crimine,

Hodie, hodie natus est rex gloriae!

Niet herdrukt in 1648. - Dit lied zal wel Middeleeuwsch zijn: van Duyse kent het niet.

[p. 803]

IX.
Vierstemmig lied van een onbekende componist (= D'incerto auttore)⁽¹⁾

Gegroet soo moet gy syn,

Maria Hoog gepresen,

Vol ootmoet, dienstmaeght fyn

Van dat drievoudig wesen.

bis { Ghy zyt vol grati soet,

bis { Moeder en maget goet:

bis { O Maria, wees gegroet!

O uytvercoren jeucht
Van Godt, den Vader machtich,
O liefste Bruyt vol deucht
Des heylichs Geest waerachtich,

⁺ Ghy zijt vol grati....

O Coninghinn' eenpaer
Der Hemelen en eerden,
O Moeder Godts voorwaer,
O Maghet, groot van weerden,

⁺ Gy zyt vol grati...

Herdrukt in 1684, bl. 22. - van Duyse kent dit lied niet: het is een ander als n^r 488: ‘Gegroet so si die maghet soet’.

(1) In de uitgave 1648, staat hier: ‘A 4 (voc) Firmini Deutrou’.

+ (Referein)

+ (Referein)

X
Vierstemmig lied van W. Messaus.

Met desen nieuwen jaere,
Soo wort ons openbaere
Hoe dat een maget claere

De werelt heeft verblyt.

(bis) { Ghelovet moet zyn
(bis) { Dat soete kindekyn
(bis) { Dat liefste moederkyn,

Nu ende tot al dar tyt.

[p. 804]

 

Hoe wel was haer te moede

 

Doen sy in vleesch en bloede

 

Aensach haers hertzen hoede,

 

Den Heer der Heeren wyt.

 

 

 

⁺ Ghelovet moet syn...

 

 

 

Die Englen songen schoone

 

Gloria in den throone

 

Ter eeren Godes soone,

 

Christus ghebenedyt.

 

 

 

⁺ Ghelovet moet syn...

Herdrukt in de Laudes Vespertinoe van 1648, bl. 28. - Cf. over dit Middeleeuwsche lied F. van Duyse, n^r 518 (bl. 1996-2009), - de tekst, dien Messaus volgt, is ietwat gemoderniseerd.

+ (Referein)

+ (Refrein)

XI.
Vierstemmig lied van W. van Messaus.

Het quamen dry coninghen uyt verre landen

- Nu wiegen, nu wiegen, nu wiegen wy -

Om gode te doen een offerande:

Des waren sy vro!

(bis) { Alle mijnen troost,

(bis) { Myn toeverlaet, is Mariën soon.

Sy quamen uyt Oosten, sy quamen van verre

- Nu wiegen, nu wiegen, nu wiegen wy -

Al by het verlichten van eender sterre:

Des waren sy vro!

(bis) { Alle mynen troost

(bis) { Myn toeverlaet is Mariën soon.

Maer doen sy nu buyten Ierusalem quamen

- Nu wiegen, nu wiegen, nu wiegen wij -

Die claerheyt der sterre, sy weder vernamen:

Des waren sy vro!

(bis) { Alle mynen troost

(bis) { Myn toeverlaet is Mariën soon.

Herdrukt in 1648, bl. 20. - Cf. van Duyse, n^r 528 (bl. 2045). - De oudste melodie, die van Duyse kent, is van 1651; de tweede uit den volksmond, opgeteekend door de Coussemaker.

[p. 805]

XII.
Vierstemmig lied van John Bull.

Den lustelycken mey, Christus playsant,

Vol alder deughden groene

Is door den heylighen geest geplant

In alle gheloovige tongen.

Die tot dezen mey schryt,

Wort van allen sonden quijt:

Zyn deught en al syn leven

Wilt hem Christus geven.

Herdrukt in de Laudes Vespertinoe van 1648, bl. 29. - Cf. van Duyse, n^r 557, bl. 2185. - Schijnt een vergeestelijking te zijn van ‘Den lustelycke Mey is nu in tyt / met sinen groenen bladen. Cf. van Duyse, n^r 79 (bl. 356).

(Laudes vespertinae, 1648).
XIII.
Vierstemmig lied van W. van Messaus (bl. 33).

Heere groot, O Godt van al,
O eenich Soon van Godt den vader,
Hoe light ghy bloot in 't aertsche dal.
Tot 's menschen loon soo compt ghy nader:
(bis) { Van den Hemel schoon’ compt ghy idoon

(bis) { In 't maechdekens throon

(bis) { Om ons ons te soecken allegader.

O maghet teer, u suyver vat,
Wilt dit schoon kint ontvangen reene,
Want hy u seer lief heeft ghehadt
En u bemint, en anders geene.
(bis) } Boven al dat leeft en leven heeft,

(bis) } Maria, u geeft

(bis) } Te syn Moeder en maecht alleene.

O Jesu, soet lief Kindekyn,
Compt helpt ons uyt dees swaer ellenden.
O Heere goet, ons vrindekyn,
Wy sijn u spruyt, wilt tot ons wenden
(bis) { Want ghy syt verwacht’ op desen nacht.

(bis) { Och mensch, hierop acht:

(bis) { De Englen blyschap tot u senden.

[p. 806]

XIV.
Vierstemmig lied van Guill. Munninckx (bl. 34).

O soeten nacht ‘seer lang verwacht,

Vol van Jolyt

Schept nu in deucht’ een nieuwe vreucht

En syt verblyt:

Emanuel dat soete kindt dat Godt behaecht
Is gheboren uyt Maria (bis), di suyver maeght. (ter)

Het woord is nu geworden mensch

Tot ons profijt:

Wy hebben al naer onsen wensch

Tot Satans spyt.

Al was de Vader seer ghestoort op ons gheslacht,
Jesus heeft den peys ghesloten (bis) in den nacht. (ter)

Laet ons dan loven’ met d'Engels van boven

Dat edel kint

D'welc onse natuer ‘uyt liefde puer

Sus heeft bemint.

Laet ons hem eeren, den heer der heeren, samen eenpaer:
Peys en leven sal hy ons gheven (bis) in 't nieuwe jaer. (ter)

XV.
Vierstemmig lied van een onbekenden componist. (bl. 38).

Nieu gheboren sach ick een kindeken cleene,

Suchten en traentkens weenen.

bis { ‘Gy hebt reen' dat ghy claget,’

bis { Sprac daer een vrou, die moeder was en maghet.

‘Voor den Hemel hebt ghy nu een speloncke,

Cout, sonder vier oft voncke,

bis { Voor u throone een krebbe,

bis { Een weynich hoy, in plaets van wol en webbe⁽¹⁾’.

‘U cleedt blonck seer van sterren ende van Sonnen;

Nu moet gy syn gewonnen

bis { In dees leeuren⁽²⁾ en doecken,

bis { Die myn armoe by een heeft connen soecken’.

(1) webbe = weefsel.

(2) leeuren = luiers.

[p. 807]

XVI.
Vierstemmig lied van Jac. le Fevre (bl. 38).

De Heyl'ge Kerck in vreucht ontsprinct
En zingt dat nieu geboren kindt:
(bis) { Door dit cleyn kint heeft sy beërft
(bis) { Den Hemel, menich eeuw ghederft.

Maer siet hoe cleyn, hoe swac, hoe teer,
Hoe ist verworpen uyt sijn eer!
(bis) { Die Cherubin heeft overdeckt,
(bis) { Light nu, helaes, in hoy gestreckt.

Wiens lof en eer den Hemel vult,
Ligt nu in armoe met gedult,
(bis) { En die hem over al verspreyt
(bis) { Wert nu in eene cribb' gheleyt.

Ter wylen nu de coud' soo snijt,
Ter wyl den winter soo spytich byt,
(bis) { Wie heeft u aenghedaen dit leet,
(bis) { U uyt te jagen sonder cleet?

Ke, comt doch, en wilt decken hem,
Gy dochters van Ierusalem,
(bis) { Die van de coude schudt en beeft,
(bis) { Een weynich van u kleerkens geeft!

XVII.
Vierstemmig lied van een onbekenden componist (bl. 39).

Ierusalem, u nu verheucht

En weest verblyt:

Maect u de droefheyt quijt,

Nu aensiende dees jonghe jeught
(bis) { Die op d'aerd' neder is ghedaelt,
(bis) { En tot reyn liefd' voor uwe schult betaelt.

Hij wort in swaer armoede groot

Om uwent wil

Ghebaert inden nacht stil

En voor uwe misdaden snoot,
(bis) { Lyt hy ghebreck, den grooten Heer:
(bis) { Daerom hem looft en verheft meer en meer.

[p. 808]

 

Lof sy u, Coninck Christe goet,

 

Die ons lie⁽¹⁾ al,

 

Van Adams swaeren val

 

Hebt verlost door u suyver bloet

 

(bis) { Op dat wy, synd' van deughden ryck,

 

(bis) { U Majesteyt souden sien eeuwelyck.

(1) lie = lieden.

XVIII.
Vierstemmig lied van W. van Messaus 4 (bl. 40).

Hoe light ghy hier soo cout,

O soeten Jesus teere!

Hoe ligt ghy sus benout,

O alder grootsten Heere!

(bis) { U bed is weynich hoy,

(bis) { U salet⁽²⁾ eenen stalle

(bis) { En daertoe weynich stroy

(bis) { Om onser sonden alle.

O Heer der Heeren Groot,

Hoe sijt gij sus bevangen

In alsoo grooten noot,

Met alsulcken verlangen

(bis) { Verlaet den Hemel schoon;

(bis) { Ter werelt wilt gy wesen

(bis) { En neemt voor uwen throon

(bis) { Een maget uytgelesen.

Maria, neempt dit kint

En wilt het voeden teeder⁽³⁾,

Want het u seer bemint;

Het is den grooten Heere,

(bis) { Die door syn eenich woort

(bis) { Al wat in desen dale

(bis) { Hemel en aert brengt voort,

(bis) { Gemaeckt heeft alte male.

(2) salet = salon.

(3) Wegens het rijm (: heere) leze men natuurlijk teere.

[p. 809]

XIX.
Vierstemmig lied van een onbekenden componist (bl. 42).

Bant, Syon, all' u suchten:
T'is tijdt nu van ghenuchten.
T'is nu 'nen gulden tijdt:
Een kindtjen 't al verblijt
Dat alle druck doet vluchten.

Gods glorie altijdt zij!

Gods vre(e) den mensch verblij!

Gods geesten vrolyck singhen
Van blijschap op die springen:
De hell' die berst van spijt
Die ons dit kint benijdt,
Dat haer is comen dwinghen.

⁺ Gods glorie....

De herders sich verblijden
In Godt aen alle zijden,
Verheugt in 't kindtjen zyn,
Dat van de helsche pijn
Is comen ons bevrijden.

⁺ Gods glorie....

Laet ons oock den Beminden
Gaen met de Herders vinden,
Ghenieten inden stal.
Die ons verquicken sal,
Ons banden sal ontbinden.

⁺ Gods glorie...

+ (Refrein)

+ (Refrein)

+ (Refrein)

XX.
Vierstemmig lied van een onbekenden componist (bl. 46).

Soet kindt, g'hebt nu soo langen tijt
Tot myn geluck in my ghebleven:
G'hebt my soo menichmael verblydt,
Die zyt myn vreugd, myn eenich leven.

[p. 810]

 

Maer u soet aenschyn my te seer

 

Vermaeckt nu, schoonsten Heer:

 

U lachskens noch veel meer.

 

 

 

Met blyschap spreeck ick u nu aen,

 

Op mijnen schoot, van my ghenomen.

 

Maer hoe wel dat ick word' verstaen,

 

Geen antwoort van my wort becomen.

 

Waerom hout gh'u, soet kint, soo in

 

Dat ick niet op u win?

 

Maer t'is soo uwen sin.

 

 

 

Myn volle borst u daer nu voet;

 

V moeder die altydt moet voeden

 

Op 't landt het gras die wassen doet,

 

Van terw' de velden overvloeden

 

Die overal het leven geeft

 

Waer van zijn wesen heeft

 

Het melck, daer ghy by leeft.

De laatste strophe is in de Laudes van 1648, onverstaanbaar geworden. Gelukkig vond ik een tweede lezing van dit lied (bl. 18) in ‘Kersnacht en de volgende dagen’, (Antwerpen, Wed. Thieullier en P.D. Colpyn, zonder jaartal. Een exemplaar te Gent, Univ. Bibliot.). Hier luidt het lied als volgt:

O soetste kindt, die langen tijdt
Tot myn geluck zyt in my bleven,
G'hebt my soo menichmaal verblydt,
Die zyt mijn vreucht, myn eeuwig leven.
Maer u soet aenschyn my te seer

Vermaeckt, o schoonste Heer;

U lachskens noch veel meer

Met blijscap spreeck ick u nu aen
Op mynen schoot, van mij genomen.
Maer hoe wel dat ick wordt verstaen
Een(!) antwoort van my wort bekomen.
Waerom houdt gij u soo in

Daer ick op u win?

Maer 't is soo uwen sin.

[p. 811]

 

Myn volle borst, neemt die eens goedt,

 

Uws moeders, die u op sal voeden;

 

Gy die de cruyden wassen doet,

 

Van terf de velden overvloeden,

 

Die overal het leven geeft

 

Waer van zyn oorspronck heeft

 

Het melck, daer gy by leeft.

Ik heb de hand niet kunnen leggen op de eerste uitgave van de Kersnacht (Antwerpen, 1684, Mart. Verhulst). Denkelijk zal de tekst daar nog beter zijn. Denkelijk zullen daar ook meer Kerstliederen zijn, die met de Laudes overeenkomen.