Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1931

[p. 455]

Denominatieven en Deverbatieven
Door Prof. Dr. J. Vercoullie
Werkend lid der Koninklijke Vlaamsche Academie

Dat zijn twee vakwoorden van de taalkunde. Evenals alle wetenschap immers heeft de taalkunde haar vakwoorden en hoe geheimzinniger de vakwoorden, hoe diepzinniger de wetenschap den leek toeschijnt. Er is echter niet veel scherpzinnigheid noodig om te beseffen dat hier bedoeld worden vormingen van naamwoorden of uit werkwoorden. Denominatieven immers zijn van zelfstandige of bijvoeglijke naamwoorden gevormde werkwoorden, en deverbatieven zijn uit werkwoorden getrokken zelfstandige of bijvoeglijke naamwoorden, waarom het Duitsch daarvoor gewoonlijk zegt verbalabstrakt.

Iedereen zal dan ook onmiddellijk begrijpen dat visschen, dampen, banen, witten, rijpen denominatieven zijn van visch, damp, baan, wit, rijp, en verkoop, verstand, begrip, bekwaam, tenuitvoerlegging deverbatieven van verkoopen, verstaan, begrijpen, bekomen (convenire), ten uitvoer leggen.

Het spreekt van zelf dat de beteekenisverhouding tusschen naamwoord en denominatief niet steeds dezelfde is. W. van Helten (Kleine Nederlandsche Spraakkunst, §§ 324-325) erkent er twaalf verschillende, die men bij hem kan nagaan.

Eigenaardig is bij hem de hebbelijkheid om de werkwoorden op -elen te beschouwen als denominatieven van adj. op -el, als wankelen van wankel, ofschoon hij nevens de werkw. op -eren geen adj. op -er tegenkomt en zelfs bekent (Opm. § 323) dat het meestal zeer moeilijk te beslissen valt, of de werkw. op -elen denominatieven zijn van een grondwoord op -el dan wel frequentatieven nevens werkw. op -en.

Regelmatig moeten de denominatieven den umlaut hebben: krenken, belemmeren, villen, vullen; dit is ook het geval bij de causatieven: drenken, leggen, vellen, gehengen. Maar het Nederlandsch is

[p. 456]

aan den umlaut steeds min of meer weerspannig geweest en heeft hem nooit consequent doorgevoerd.

Een eigenaardige beteekenisgroep is Van Helten's 7^de, nl. de privatieven: doppen, schillen, villen, waarvan de tegenstelling met kleeden, kronen, kalken treffend is. Hiertoe behoort stellig het onbeschaafde - sit venia verbo - werkw. dat men te Gent kajellen uitspreekt en dat ik niet versta als ik het niet mag in verband brengen met de gelijkbeteekenende uitdrukkingen: iem. een kl... aftrekken of iem. de kl...n afsnijden. Minder aanstootelijk is het volkomen synonieme kullen, zeker wel omdat het grondwoord kul bijna alleen in overdrachtelijke beteekenis gebruikt wordt. Dat verklaart hoe Cyrille Verschaeve in zijn Filips van Artevelde tot tweemaal toe zattekul schrijft, daar hij zeker het doorschijnender synoniem nooit zou hebben durven drukken, wat bewijst dat een beetje taalkunde ook aan een dichter niet te onpas komt, evenals aan onze Westvlaamsche geestelijken die hun koorknapen koorkuls noemen, en aan de meisjes van onze kust bij wie de mactra's stultorum die ze op het strand oprapen, peerdekuls heeten.

Nu wensch ik bepaald over te gaan tot de deverbatieven en te wijzen op eenige deverbatieven die doorgaans niet als dusdanig versleten worden.

Murw is deverb. van (ver)murwen, dat zelf denom. is van moor, Mnl. more, stam morw-.

Verf is deverb. van verven, denom. van vaar, Mnl. vare = gekleurd, stam varw-.

Zoo ook Wvl. gilf, deverb. van gilven, denom. van geel, gele, stam gelw- (In beide laatste voorbeelden is slot-w tot f geworden, wat dan analogisch in het werkw. de w voor klinker tot v gemaakt heeft; cf. Noord-Wvl. sneef, sneeven).

Ook nog Wvl. vul deverb. van vullen, denom. van vol.

Ik aarzel zelfs niet om biecht en bijloke als deverbatieven van (Mnl.) bejien en beluiken op te vatten.

Voor beide woorden ga men uit van Onfr. bîjiht(i) en bîluka nevens bijéhan en bilûkan, met dien verstande dat in het naamw. het voorvoegsel den klemtoon had, in het werkw. niet. Bijehan is vertaling van confiteri en bijihti is er een deverb. van, evenals confessio van confiteri.

Voor antwoord en wanhoop zou men kunnen aarzelen. Doch daar alle Germ. talen bij naamw. zoowel als bij werkw. alleen and-

[p. 457]

en wan kennen (slechts het Got. kent een nominaal voorvoegsel anda- en het Ohd. soms een wana-), mag men die voorvoegsels als denominatieven beschouwen, te meer daar alle Westg. talen als verbaal voorvoegsel een toonloozen vorm van and- vertoonen, nl. und-, ond-, ind-, waaruit mag afgeleid dat de vorm and- bij werkwoord., die geen denom. kunnen zijn, eveneens een toonlooze vorm is.

Dan is antwerp (= het tegenaangeworpene, dijk) een nominale vorm, terwijl ontwerp een deverbatief is van ontwerpen. Daar ont- een verbaal voorvoegsel is, kan het nooit den klemtoon hebben, en de uitspraak óntwerp, óntslag van vele geletterde Vlamingen is op zijn zachtst gesproken grappig; ik zeg ‘geletterde Vlamingen’, want de ongeletterde spreken project en demissie.

Er zijn ook eenige ontleende woorden die deverbatieven zijn, d.i. wier oorsprong om een werkw. heen moet gezocht worden.

Valsch wordt doorgaans voorgesteld als ontleend aan falsus. Maar dat verklaart de ch niet. Franck-Van Wijk denkt aan invloed van de adj. op -sch en van het werkw. Is het dan niet zekerder te zeggen; falsicare geeft (ver)valschen en valschen geeft valsch?

Hetzelfde geldt voor schors en Eng. short. Met het versterkend voorvoegsel ex- maakt het Mlat. excorticare en excurtare; schors, short en schort zijn ontleend aan Romaansche deverbatieven van die werkw.

Somber is in hetzelfde geval; het is ontleend aan Fr. sombre, een algemeen Romaansch deverb. van Mlat. subumbrare = obumbare (cf. nog Sp.-Port. sombroso, Fr. ombreux). Zoo zijn nog boots, krep, krip en plok, pluk deverbatieven uit bootsen, krippen, plukken.