Logo DBNL
Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1931 (1931)

Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1931

(1931)– [tijdschrift] Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde–rechtenstatus Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Onderzoekingen over den vruchtbaren grond. V.
Door Dr. Alb. J.-J. van de Velde, Werkend lid der Koninklijke Vlaamsche Academie; Ing. A. Verbelen, en Ing. L. de Koker.

In een vroegere mededeeling(1) hebben wij gezocht de betrekkingen vast te stellen tusschen de hydrionenconcentratie van den grond en twee nieuwe waarden waarvan wij den naam van volumetrische zuurwaarde en alkaliwaarde hebben gegeven. Daar adsorptieverschijnselen in aanmerking komen, hebben wij deze niet kunnen verwaarloozen, en daarover hebben wij reeds eenige resultaten medegedeeld(2); wij hebben bij deze gelegenheid kunnen vaststellen dat indien de kleideeltjes onder dat opzicht een gewichtige rol spelen, de organische humusstoffen aan het adsorptieverschijnsel een groot aandeel hebben.

Daar zulke opzoekingen over den vruchtbaren grond ingewikkeld zijn, blijkt uit de talrijke mededeelingen die in den laatsten tijd verschijnen, waarvan de strekking soms eenzijdig blijkt te zijn. Nadat Thaer vroeger had aangenomen dat in den vruchtbaren grond de humus alleen in aanmerking komen moest, bewezen Liebig en Van Bemmelen dat de klei in sterke mate de oplosbare

zouten adsorbeert, en uit hunne proeven bleek voor de meeste onderzoekers de klei alleen belang te hebben. Nu weten wij dat de agrologische studie van den grond onvolledig is, als men niet te gelijker tijd, en van de kleideeltjes en van de humusstoffen rekening houdt. Maar ook dienen op het gebied der adsorptie de zoogenoemde amorphe deeltjes, klei, kaoline b.v., evenals kristallijne deeltjes, en natuurlijk ook de deeltjes die al de trappen vormen tusschen den amorphen toestand en de kristallen in aanmerking te komen; aldus bewijst Angelis d'Ossat(3) hoe dikwijls daarover dwalingen werden gedaan; in vele gevallen werd leem met zeer fijn zand met ijzer- en aluminiumhydroxyde verward, in vele gevallen werd de plasticiteit niet in acht genomen.

Daaruit laat zich afleiden dat de grootte der deeltjes de eenige factor der adsorptie niet is, dat nog andere een rol vervullen, tot de kristalvlakten van de chemische verbindingen toe, zoodanig dat De Brouckere(4) heeft kunnen vinden dat de adsorptie bij de halogeniden met de atoommassa der anionen verhoogt.

Het adsorptievermogen van den grond is aldus een resultante van gekende en onbekende factoren, en daarom schijnen de methoden, die dit vermogen in het geheel bepalen, beter in overeenkomst met de voorwaarden die door den grond aan de adsorbeerbare stoffen en aan de planten, waarvan de opzuigingseigenschappen met de adsorptiekracht in strijd zijn, worden aangeboden.

Belangrijke opzoekingen over alkaliniteit en zuurheid van den grond in verband met de adsorptie, werden onlangs gepubliceerd door Hissink(5), von Sigmond(6) Lemmermann, Comber en Hissink(7) Goy, Müller en Roos(8) Behrens(9) Trenel en

Wun Schik(10) en anderen. Een overzicht over de adsorptielitteratuur leidt tot dit besluit dat wij hier meer met een chemischmechanisch als met een zuiver mechanisch verschijnsel te doen hebben, en wij meenen dat langs chemischen weg het vraagstuk kans heeft vooruit te gaan.

Wij zullen hier herinneren dat de volumetrische zuurwaarde op 5 gr. grond wordt bepaald, die met 40 cc. gedistilleerd water en 10 cc. N/10 zuur in geslotene fleschjes worden geschud. Na een nacht rust worden 25 cc. van de vloeistof afgezonderd en met N/10 alkali getitreerd onder gebruik van phenolphtaleïne; het resultaat wordt op 50 cc. berekend, en het verkregen getal van 10 afgetrokken: dit verschil is de volumetrische zuurwaarde, dit is de hoeveelheid zuur uitgedrukt in cc. N/10, door 5 gr. grond opgenomen. Voor de volumetrische alkaliwaarde wordt op dezelfde wijze gewerkt; alleen gebruikt men 10 cc. N/10 alkali, en men titreert met N/10 zuur in de aanwezigheid van phenolphtaleïne; de volumetrische alkaliwaarde is de hoeveelheid alkali uitgedrukt in cc. N/10, door 5 gr. grond opgenomen.

In onze eerste proeven werkten wij met zwavelzuur N/10 en natriumhydroxyde N/10. Wij hebben later kunnen vaststellen dat het zoutzuur N/10 nagenoeg dezelfde resultaten gaf als het zwavelzuur, maar dat met azijnzuur N/10 de zuurwaarde veel kleiner was; het zwavelzuur en het zoutzuur worden meer opgenomen dan het azijnzuur. De uitlegging van dit verschil ligt wellicht in het adsorptievermogen van den grond - wij durven niet zeggen van de grondkorreltjes, alhoewel deze een gewichtige rol vervullen - voor de hydroxionen en de daarmede verbonden kationen; in het evenwicht tusschen dit adsorptievermogen en de kracht van het zuur, kan het sterker zuur meer geadsorbeerde hydroxionen en kationen onttrekken dan het zwakker zuur, zooals het azijnzuur. Aldus kan het verschil tusschen de hoeveelheid sterk zuur en de hoeveelheid zwak zuur eene maat zijn van het adsorptievermogen van den grond, en het zal wel noodig zijn de aldus verkregen waarden te vergelijken met deze van de thans gebruikte methoden.

Wij hebben kunnen vaststellen dat het zwavelzuur en het

zoutzuur, alhoewel zij soms tot waarden leiden die eenigszins van elkander afwijken, toch een volumetrische zuurwaarde vertoonen van gelijken aard. Wij zullen voorloopig dit verschil tusschen zwavel- of zoutzuur en azijnzuur de volumetrische adsorptiewaarde (V. Ads. W.) noemen; aldus kan de volumetrische zuurwaarde (V.Z.W.) van zwavelzuur of zoutzuur de som zijn van de volumetrische zuurwaarde van het azijnzuur en van de volumetrische adsorptiewaarde.

Wat de volumetrische alkaliwaarde (V. Alk. W.) betreft, wij hebben het ook beproefd benevens natriumhydroxyde bariumhydroxyde te gebruiken; maar zelfs met goed sluitende flesschen, die bij de bepalingen met alkaliën volstrekt noodig zijn, was het onmogelijk met bariumhydroxyde constante resultaten te verkrijgen. Daarom wordt in onze onderzoekingen alleen natriumhydroxyde voor de bepaling van de V. Alk. W. benuttigd.

Daar de wijze van schudden en de tijd waarop de meetbuisjes in rust worden behouden een grooten invloed op de resultaten uitoefenen, is het noodig altijd op dezelfde wijze te werk te gaan: de flesschen worden goed gestopt gedurende 9 uren en alle uren geschud; daarna blijven zij gedurende 15 uren in rust, en dan wordt de vloeistof voor de doseeringen zorgvuldig afgegoten. Het schudden in een schudwerktuig levert andere resultaten, zoodanig dat het onafgebroken schudden gedurende een of meer uren de door ons gevolgde methode niet vervangen kan. Wij zullen trouwens de verschillige behandelingen verder bestudeeren en vergelijken.

Verscheidene methoden die het bepalen van het adsorptievermogen van den grond voor doel hebben gebruiken zoutenoplossingen; zulke methoden kunnen in zekere mate met de werkelijkheid overeenstemmen en schijnen aldus doeltreffend. Maar als het katioon tot onoplosbare verbindinden aanleiding geven kan, dan schijnt de methode minder vertrouwbaar; dit is namelijk het geval met baryumzoutenoplossingen. Aleshin(11) gebruikt de Bobko-Askinasi-methode door hem gewijzigd; met normale baryumchlorideoplossing wordt de grond geschud, en wordt dan gefiltreerd en gewasschen. De overblijvende grond wordt gedroogd

en dan behandeld met een bepaalde hoeveelheid getitreerd zwavelzuur; na schudden en filtreeren, wordt het overblijvend zwavelzuur met getitreerde base gedoseerd onder gebruik van phenolphtaleine. Daaruit berekent men de hoeveelheid opgenomen baryum, die de maat geeft van de adsorptie.

 

***

 

Deze nieuwe opzoekingen werden op twee reeksen gronden genomen. Eene reeks behoort tot het hoppegebied van Poperinghe, en werd ons bezorgd door de vriendelijke tusschenkomst van de heeren Gekiere te Yper en Simoens, staatsagronoom, ook te Yper; deze gronden werden op verscheidene hoppevelden in November 1930 genomen, aan de oppervlakte, en ook op eene diepte van 25 cm. onder de oppervlakte; het zijn zandige leemgronden (N. 90 tot 113). De tweede reeks komt van de staatshoeve te Gontrode (N. 114 tot 134); het zijn zandige kleigronden, die reeds op 20-30 cm. diepte meer zandig zijn; alhoewel stelselmatig gedraineerd, zijn zij zeer vochtig; zij hebben allerlei vruchten voortgebracht.

Al die gronden werden onderzocht ten opzichte van hun gehalte in hydrionen, van hun adsorptiewaarde tegenover drie kleurstoffen, methylgroen, methylviolet en methyleenblauw, tegenover afgeroomde melk op dezelfde wijze als in onze 2o mededeeling(12) beschreven.

Wij gebruikten natuurlijk ook onze nieuwe methode van de volumetrische adsorptiewaarde, zooals het hooger wordt beschreven, ten einde de verschillende methoden onderling te kunnen vergelijken.

A. Hoppegronden van Poperinghe.

De hoppegronden van Poperinghe hebben de volgende oorsprong en eigenschappen:

No 90: pH = 6.98 Proven, zandige leemgrond.
91: pH = 6.83 id. ondergrond, naar leemachtitigen grond overgaande.
97: pH = 6.45 Reninghelst (Naye), leemachtig zand, onlangs gekalkt.
98: pH = 5.42 id. Ondergrond, iets zandiger.
99: pH = 6.59 Poperinghe (De Poers), zeer zandige leemgrond.
100: pH = 6.80 id. Ondergrond.
101: pH = 6.79 Poperinghe (J. Soenen), zandige leemgrond.
102: pH = 6.96 id. Ondergrond, meer zandig.
103: pH = 5.67 Proven (C. Soenen), zandige leemgrond.
104: pH = 6.39 id. Ondergrond, meer zandig.
105: pH = 5.67 Watou (De Jonghe), weinig zandige leemgrond.
106: pH = 5.84 id. Ondergrond, id.
107: pH = 6.78 Abeele (Samijn), zandige leemgrond.
108: pH = 6.56 id. Ondergrond, leemachtig zand.
109: pH = 6.45 Abeele (De Weerdt), leemachtig zand.
110: pH = 6.84 id. Ondergrond, zandiger.
111: pH = 7.11 Proven, zandige leemgrond
112: pH = 6.88 id. id.
113: pH = 6.20 Poperinghe, id.

Al die gronden zijn zuur, soms zwak zuur; het is niet mogelijk een algemeene verhouding tusschen bovengrond en ondergrond vast te stellen.

Adsorptie van kleurstoffen.

Voor de proef met de kleurstoffen hebben wij 5 gr. grond gebruikt en 100 cc. kleurstofoplossing, inhoudende 0,2% voor het methylgroen en het methylviolet, en 0,1% voor het methyleenblauw. De resultaten worden gegeven min of meer volgens de sterkte van de adsorptie.

200 mg. methylgroen 200 mg. methylviolet 100 mg. methyleenblauw
No Vol. van den grond Opgeslorpte kleurstof Vol. van den grond Opgeslorpte kleurstof Vol. van den grond Opgeslorpte kleurstof
98 4 cc. 143 mg. 4 cc. 160 mg. 4.5 cc. 85 mg.
103 5 143 5 167 5 85
104 4 150 4 172 4 89
105 3 156 3 175 3.5 87
106 4 160 4 175 4.5 92
101 4 173 4 180 4.5 93
102 4 173 4 172 4.5 94
97 5 176 5.5 186 5.5 95
99 5 176 4.5 180 5 93
113 5 176 5 185 5 94
109 4 180 4 185 4 96
112 5 178 5 183 5 96
90 5 190 5 189 5 96
100 4.5 190 4.5 188 5 98
107 5 190 5 187 4.5 95
110 5 196 4 185 5 97
91 4 196 4 180 4 95
108 4 196 4 172 4.5 94
111 4 196 3.5 189 4 97

Adsorptie met afgeroomde melk.

De adsorptie met afgeroomde melk werd met 10 gr. grond en 100 cc. afgeroomde melk uitgevoerd; de adsorptie wordt berekend door het verschil tusschen de waarde droogrest - asch, voor de afgeroomde melk zonder behandeling, en voor met grond behandelde afgeroomde melk.

No Droogrest Asch Droogrest asch opgenomen
melk 988.5 mg. 68.5 mg. 920 mg. -
113 967 64 903 17 mg.
98 966.5 64.5 902 18
105 964.5 69.5 895 25
105 964.5 69.5 895 25
107 962.5 65 897.5 22.5
106 940 75.5 864.5 55.5
97 935.6 71.5 864.1 55.9
111 930 69 861 59
99 923 69 854 66
112 911.5 76 835.5 83.5
109 910 69.5 840.5 80
104 908.5 79.5 829 91
90 908.5 72.5 836 84
101 908 71 827 93
102 905.5 84 821.5 98.5
100 903.5 69.5 834 86
91 902.5 74 825 95
103 902.5 72.5 830 90
110 901.5 78 823.5 98.5
108 895.5 70.5 825 96.5

Eindelijk hebben wij de volumetrische zuurwaarde en de volumetrische alkaliwaarde bepaald, voor de zuurwaarde met drie zuren, zwavel- zout- en azijnzuur, en uit de verkregen cijfers werd de volumetrische adsorptiewaarde berekend.

Volumetrische zuurwaarde en alkaliwaarde.

In de volgende tabel beteekent B bovengrond van de oppervlakte, O ondergrond, 25 cm. onder de oppervlakte.

V Z W V Ads. W V Alk. W
No van de gronden PH met h2so4 N/10 met hci N/10 met ch3co2h N/10 met h2so4 N/10 met hci N/10 met naoh N/10
90 B 6.98 7.8 8.0 3.6 4.2 4.4 4.0
91 O 6.83 7.3 7.0 3.7 3.6 3.3 4.0
97 B 6.45 6.9 6.8 2.7 4.2 4.1 5.4
98 O 5.42 2.5 2.4 1.3 1.2 1.1 5.5
99 B 6.59 5.1 4.4 2.2 2.9 2.2 4.0
100 O 6.80 5.6 5.6 2.1 3.5 3.5 4.6
101 B 6.79 5.3 5.0 2.6 2.7 2.4 4.4
102 O 6.96 5.5 5.3 2.1 3.4 3.2 4.9
103 B 5.67 3.2 2.8 1.2 2.0 1.6 4.9
104 0 6.39 3.2 3.0 0.9 2.3 2.1 5.4
105 B 5.67 3.2 2.6 1.1 2.1 1.5 4.5
106 O 5.84 3.7 3.0 0.7 3.0 2.3 5.3
107 B 6.78 7.6 7.8 3.8 3.8 4.0 4.4
108 O 6.56 9.2 9.5 6.0 3.2 3.5 4.2
109 B 6.45 4.3 3.8 1.9 2.4 1.9 4.9
110 O 6.84 6.4 6.8 2.5 3.9 4.3 4.1
111   7.11 8.6 8.8 5.4 3.2 3.4 2.9
112   6.88 5.9 5.7 4.0 1.9 1.7 5.9
113   6.20 5.6 5.1 2.7 2.9 2.4 4.9

Onze opzoekingen over de gronden van het hoppegebied van Poperinghe hebben voor doel de voorwaarden van de hoppeteelt in ons land te leeren kennen, en aldus het vlijtig werk van wijlen Abbé De Jaegher voort te zetten, werk waaraan de heeren Gekiere en Simoens van Yper zich aangesloten hebben; aan deze opzoekingen over den grond zijn deze over de hop zelf, door Ing. Fritz Van de Velde begonnen, verbonden. Maar deze laatste opzoekingen zijn pas begonnen en daarvan zullen later de resultaten worden medegedeeld. Zulke proeven zijn historisch belangvol: het staat echter vast dat Vlaamsche boeren de hopkweek in Engeland hebben ingevoerd en de eerste hopstekken aan landbouwers van Noord-Amerika hebben geleverd. En thans weet men ook dat niet alleen de keus der stekken en der rassen, de bemesting en verzorging, doch ook de eigenschappen van den grond een invloed hebben op de hoedanigheid van de hop.

Als wij nu de verkregen cijfers vergelijken en de waarden in curven brengen, dan zien wij zeer duidelijk dat deze curven van de volumetrische zuurwaarde voor azijn-, zout- en zwavelzuur, van de volumetrische adsorptiewaarde, van de adsorptiewaarden voor methylgroen, methylviolet en methyleenblauw, en ook voor afgeroomde melk op dezelfde wijze loopen; zij volgen dezelfde richting als de curve van de hydrionenconcentratie en hebben op deze laatste dit voordeel dat zij grootere afwijkingen vertoonen en aldus scherper en duidelijker zijn.

De volumetrische alkaliwaarden leveren eene curve die over het algemeen in tegenovergestelde richting loopt met al de andere curven. Vermits de volumetrische adsorptiewaarde, verkregen met zwavel- en azijnzuur, gemakkelijk is uit te voeren en aanleiding geeft tot waarden die gemakkelijk bepaald worden, zoo kunnen wij de nieuwe methode in verdere opzoekingen bij voorkeur gebruiken.

 

***

B. Gronden van de staatshoeve te Gontrode.

Deze gronden kunnen als volgt beschreven worden:

No Perceel PH Aard Vruchten 1929/1930
114 A 6.95 zandige klei Tarwe
115 B 7.29 zandige klei Klaver, Maïs
116 C 7.21 zandige klei Tarwe
117 D 7.08 zandige klei Erwten
118 E 7.46 zandige klei Voederbeeten
119 F 7.10 zandige klei Haver
120 G 7.17 zandige klei Haver
121 H 7.15 zandige klei Vlas
122 I 6.95 zandige klei Tarwe
123 J 6.85 zandige klei Haver
124 K 6.89 zandige klei Tarwe
125 L 6.95 zandige klei Sucrioen
126 M 7.14 zandig Vitsen, klaver
127 N 6.45 zandige klei Haver
128 O 6.18 natte zware klei Klaver
129 P 6.80 natte zware klei Tarwe
130 - 6.30 zandige klei Weide
131 - 6.42 zandige klei Achterboschweide
132 - 7.27 zandige klei Boschweide
133 - 7.44 zandige klei Weide
134 - 7.42 zandige klei Zwijnenweide

Buiten enkele gronden die duidelijk zuur of alkalisch zijn, zijn de meeste ongeveer neutraal, met een hydrionenwaarde rond 7. Met die gronden werden dezelfde bepalingen gedaan als met deze van de Poperingsche reeks.

Adsorptie van kleurstoffen.

200 mg. methylgroen 200 mg. methylviolet 100 mg. methyleenblauw
No
Vol. van den grond Opgeslorpte kleurstof Vol. van den grond Opgeslorpte kleurstof Vol. van den grond Opgeslorpte kleurstof
130 4.5 cc. 143 mg. 4.0 cc. 120 mg. 4.5 cc. 60.0 mg.
129 3.5 143 4.0 120 5.5 69.2
128 4.5 143 5.5 150 6.5 66.8
122 4 148.2 5 150 5 69.2
123 4.5 152.5 4.5 155.6 5 73.6
125 4.5 162 4.5 171.5 5 83.6
116 4.5 162 5 160 5 76.8
127 5.5 162 4.5 173.4 5.5 75.2
121 5 164.4 4.5 184.7 6 83.6
131 5 170 4.5 171.5 5 69.2
124 5 171.5 3 166.7 5 80
120 4 127.9 5 173.4 6 86.8
117 4 177.5 5.5 173.4 6 86
134 5.5 177.5 5 186.7 6 83.6
114 4.5 177.5 4 173.4 5 89.2
126 5 183.1 5 190 7 86.8
119 5 183.1 5 181.8 6 76.8
118 4.5 185 5 186.7 6 80
115 5.5 186.5 5.5 192.3 7 82
133 5.5 195.9 6 194.8 7 86.8
132 5.5 199.5 6 197.4 6 94

Adsorptie met afgeroomde melk.

No Droogrest Asch Droogrest asch Opgenomen
melk 935 mg. 66 mg. 869 mg. -
114 897 58 839 30 mg.
115 891 65 826 43
116 910 64 846 23
117 901 63 838 31
118 887 56 831 34
119 926 60 866 3
120 904 62 842 27
121 911 58 853 16
122 901 68 833 36
123 894 55 839 30
124 908 57 851 18
125 890 54 836 33
126 908 53 855 14
127 896 52 844 25
128 920 60 860 9
129 920 62 858 11
130 908 67 841 28
131 889 58 831 38
132 890 58 831 38
133 893 52 841 28
134 880 60 820 49

Volumetrische zuurwaarde en alkaliwaarde.

V.Z.W. V. ads. W. V. Alk. W.
No der gronden PH met h2so4 N/10 met hci N/10 met ch3cooh N/10 met h2so4 N/10 met hci N/10 met naoh N/10
114 6.95 5.8 5.8 2.4 3.4 3.4 6.0
115 7.27 5.6 5.6 2.0 3.6 3.6 6.9
116 7.21 5.2 5.0 2.0 3.2 3.0 6.2
117 7.08 5.0 4.8 1.5 3.5 3.3 6.7
118 7.46 5.3 5.8 2.0 3.3 3.8 6.9
119 7.10 5.0 5.0 1.6 3.4 3.4 7.2
120 7.17 5.8 6.2 2.2 3.6 4.0 6.5
121 7.15 4.8 5.0 1.7 3.1 3.3 6.2
122 6.95 3.7 3.4 1.3 2.4 2.1 6.9
123 6.85 4.0 4.0 1.6 2.3 2.4 6.7
124 6.98 4.6 4.1 1.6 3.0 2.5 6.7
125 6.95 4.5 4.2 1.7 2.8 2.5 7.2
125 7.14 5.8 6.1 2.6 3.2 3.5 6.8
127 6.45 4.0 3.5 1.3 2.7 2.2 7.7
128 6.18 4.0 3.3 1.4 2.6 1.9 7.7
129 6.80 3.8 2.8 1.4 2.4 1.4 6.7
130 6.30 3.6 3.0 1.8 1.8 1.2 8.3
131 6.42 5.5 5.4 2.0 3.5 3.4 6.5
132 7.27 8.0 8.4 3.8 4.2 4.6 7.9
133 7.44 6.6 7.0 2.3 4.3 4.7 7.3
134 7.42 6.5 6.1 2.6 3.9 3.5 8.4

De vergelijking der curven, op de verkregen waarden opgemaakt, leidt tot dezelfde gevolgtrekkingen als voor de gronden van Poperinghe. Wij zullen de wijzigingen die de gronden van de

staatshoeve door de culturen en door de bemesting zullen ondergaan in de toekomst bepalen, en de waarden met de eigenschappen der vruchten in betrekking brengen.

 

***

 

Wij meenen aldus een eenvoudige methode gevonden te hebben om het adsorptievermogen van den grond te bepalen, gesteund op het verschil van de volumetrische zuurwaarde voor azijnzuur en voor zwavel- of zoutzuur. Al deze bepalingen leiden tot resultaten die met andere vroeger gebruikte methoden overeenstemmen. De alkaliwaarde schijnt ons voorloopig zonder beteekenis.

Die proeven werden ingesteld, over de gronden van Poperinghe in betrekking met de hoppeteelt, en over de gronden van de staatshoeve van Gontrode in betrekking met de toekomstige culturen.

Tot nu toe hebben wij kunnen vaststellen dat het adsorptievermogen van den grond, zooals wij het langs verscheidene wegen hebben bepaald, met de hydrionenconcentratie nog al regelmatig omgekeerd in betrekking is.

 

Deze opzoekingen werden met steun van het Nationaal Fonds voor wetenschappelijk onderzoek uitgevoerd.

 

Biochemisch Laboratorium
van de Landbouw-hoogeschool
en van de Universiteit van den Staat te Gent.

Maart 1931.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs


datums