Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1931

[p. 91]

Over oude Poirters' drukken
Door J. Salsmans S.I.
Werkend lid der Koninklijke Vlaamsche Academie.

Met Dr. Edw. Rombauts hoop ik welhaast Het Masker van de Wereldt afgetrocken heruit te geven. Over de bestaande drukken, zie in het bekroond werk van Dr. Edw. Rombauts, Het Leven en de Werken van P. Poirters S.J. (Gent, K. Vl. Acad.), de bibliographie, blz. 242 vlg.

Wij kunnen vijf groepen onderscheiden:

1) Drie drukken met titel Ydelheyt des Werelts (Antwerpen, 1644-1645), waarvan er echter slechts twee teruggevonden zijn.

Die tekst met dien titel werd na 1712 nog driemaal herdrukt.

2) In 1645 of 1646 reeds werd de Ydelheyt door den schrijver aanzienlijk vermeerderd en omgewerkt in Het Masker van de Wereldt afgetrocken. De meest in aanmerking komende druk is de derde, de zoogenaamde luxe-editie in 4^o (Antwerpen, Cnobbaert). Hierbij dienen gevoegd de 4^e druk met bijna den zelfden tekst en een andere editie door Rombauts blz. 248 vermeld.

3) Een paar jaren later stelt Poirters, door toevoeging van Toemaetjens, Toeworpjens, enz. bij elk hoofdstuk, een definitieven tekst op, want wat er nog bijkomt in de drukken van groep 4 en 5, is hoogstwaarschijnlijk of zeker niet van hem. Deze definitieve editie is ten vroegste in het najaar van 1649 verschenen, volgens de dateering van een ingelascht gedichtje. Er bestaat een exemplaar van in de Universiteitsbibliotheek te Gent, dat volgens het titelblad de zesde druk zou zijn, doch veeleer de zevende is luidens het begin der aanspraak Aen Philothea... Ik vond in Holland, in privaat bezit, een dubbel exemplaar (Antwerpen, Cnobbaert) eener zevende uitgave (luidens voorhandsche titel, titelblad en aanspraak Aen Philothea...) aan den vorigen gelijk, behoudens een plaatje ‘de godminnende ziel’ dat hier ontbreekt, en hier en daar een woord. Deze exemplaren, nog niet in Rombauts' werk vermeld, namen wij als grondslag onzer heruitgave.

[p. 92]

4) De volgende drukken (8^e-13^e; van 1659 tot het einde der 18^e eeuw) behouden in hoofdzaak denzelfden tekst, doch zijn niet betrouwbaar. Het is heelemaal niet zeker dat Poirters er nog de hand aan stak; hij overleed trouwens in 1674. Sommige dragen namen van Hollandsche uitgevers, als Van Eyck en Stichter, maar komen toch zoogezegd te Antwerpen uit. Behalve Cnobbaert, staan hier nog als uitgevers vermeld Van Soest, Verdussen, Vinck. Zelfs zijn er van elkaar onderscheiden uitgaven, die alle heeten de XIII^e druk te zijn.

5) De drukken der 19^e eeuw (Thys, Antwerpen, 1827, en vooral Snoeck en Ducaju, Gent, 1847 en vlg.) hebben niet de minste wetenschappelijke pretensie.

_**_*

Om de drukfouten die overgaan van de eene uitgave in de andere, om de opzettelijke veranderingen aan den tekst aangebracht omdat men hem niet meer verstaat, of wil ‘verbeteren’, om de ‘verjongingen’ ten einde het boek voor de lezers gemakkelijker en aangenamer te maken, om al die... knoeierijen, verdienen de drukken sub 4 en 5 niet wetenschappelijk in aanmerking genomen te worden. - Maar - men kan het haast niet gelooven zoolang men het niet op de keper beschouwd heeft - zelfs in de betere uitgaven (sub 2 en 3) van het Masker komen er vele jammerlijke drukfouten en missingen voor. Reeds in de derde luxeeditie verontschuldigt zich Poirters, dat hij zelf de proeven niet heeft kunnen lezen: ‘hij was er niet bij’. En in dien tijd ging het niet drukproeven spoedig tusschen drukker en schrijver heen en weer te zenden. Zou niet een ordebroeder van den schrijver, te Antwerpen, de proeven verbeterd hebben?... Dat kan wel voor de derde luxe-editie die betrekkelijk goed verzorgd is, maar voor de volgende drukken schijnt dit te betwijfelen: men zal die zorg aan de correctoren der drukkerij (geen Plantijnsche!) overgelaten hebben, en deze keken zoo nauw niet, daar het geen wetenschappelijk werk gold, maar een eenvoudig ‘boeksken’ voor het volk, waar Poirters ‘onnoosel aen-gheraeckt’ was.

Men mag dus gerust zeggen, dat er tot nog toe geen behoorlijke, geen bevredigende druk van het Masker bestaat. Er is zware arbeid noodig om den tekst na te zien en wetenschappelijk vast te stellen. Daartoe moet de beste uitgaaf als grondslag aangenomen,

[p. 93]

en, daarin, mits aanteekening, de in philologisch opzicht betere varianten aangebracht.

Wij hebben den 7^en druk als basis gekozen (Antwerpen, Cnobbaert, circa 1650), omdat deze, zooals we boven zegden, het best den volledigen tekst van het Masker, volgens de laatste gedachte en definitieve redactie van den schrijver, bevat. Deelen echter die ook in de vorige uitgaven voorkomen, hebben we gecollationeerd, vooral op de goed verzorgde 3^e luxe-editie, en daaruit de onbetwijfelbaar betere varianten overgenomen in onzen tekst, mits vermelding. Loutere blijkbare drukfouten, ook wat de interpunctie betreft, van geen belang voor den zin, mochten we verbeteren ook zonder aanteekening. Maar de schrijfwijze of orthographie, vaak onvast en willekeurig, moesten we zorgvuldig bewaren gelijk ze voorkomt in den 7^en druk, opdat onze uitgave zou kunnen dienen tot philologische studie over dit onderwerp.

_**_*

Om te bepalen wat al of niet in de voetnoten diende uitgelegd, gingen wij uit van de bedoeling, dat onze uitgaaf door een ontwikkeld Nederlander, Hollander of Vlaming, vlot en aangenaam moet kunnen gelezen en begrepen worden.

Voor den woorden uitleg komt vooral in aanmerking het Etymologicum Teutonicae Linguae van Kiliaen, eenige decenniën vóór het Masker te Antwerpen uitgegeven, dat bijgevolg nagenoeg de taal codificeert door Poirters geschreven. Verder het Woordenboek der Nederlandsche Taal, het Middelnederlandsch Woordenboek van Verwijs en Verdam, de etymologische woordenboeken, de zuid-nederlandsche Idioticon's, en de werken, als van Harrebomee, De Cock en Stoett, die in 't bijzonder spreekwoorden en zegswijzen verklaren. En toch blijven zekere uitdrukkingen nog vrij onduidelijk! Wat zijn b.v. steene-vijsens, door Poirters vermeld in een opsomming van lekkere eetwaren, die de ezel, zinnebeeld van den Gierigaard, draagt zonder er zelf van te genieten...? Wat zijn knuyssen of cnuyssen? Volgens den zin zou dit woord makkers, speelgenooten, moeten beteekenen.

De gedachtenuitleg vergt ook niet zelden een ophelderende nota, want Poirters is soms spitsvondig, of spint zelfs zijn redeneeringen wat te ver uit, met ietwat valsch vernuft.

Eindelijk geschiedkundige uitleg is dikwijls noodig bij allerlei

[p. 94]

historische of mythologische toespelingen. Verwijzingen naar schrijvers, b.v. in de randnoten, vaak foutief of onduidelijk, zijn lang niet altijd gemakkelijk te identificeeren. De hoofdbron daartoe is natuurlijk De Backer-Sommervogel, Bibliothèque de la Compagnie de Jésus, want het zijn zeker de schrijvers uit zijn Orde, die best door Poirters gekend waren. Dergelijke boekenlijsten bestaan voor andere Orden. Wij hebben nog, voor de kerkelijke schrijvers, Chevaliër en Hurter ingezien; verder de biographische woordenboeken, en de katalogen der groote bibliotheken. En wederom... blijven er namen tot nog toe onverklaarbaar, als Germanus a Campis, Victor Carnotensis (Tract. de Paenit.), Beza (niet Theod. de Bèze of P. de Baise S.I.), Contino, Farnel (een schrijver van Physiologica)... of zekere naamlooze werken, als Tooneel der veranderinghe... Wie mij daarover eenig bescheid gaf, zou mij ten zeerste verplichten, en wellicht kon die vriendelijke vingerwijzing er nog toe bijdragen, om onze uitgave minder onvolmaakt te doen zijn, en een meesterstuk als Het Masker van de Wereldt afgetrocken en onze Nederlandsche letteren eenigszins waardig.