Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1930

[p. 221]

Over de benoeming van de onderwijzers
Door Kan. Am. Joos
Werkend Lid.

In de benoeming van zijn onderwijzers, geniet, zooals men weet, de gemeenteraad de volkomenste vrijheid, behalve voor de oudstrijders, die hij, volgens de wet, boven alle andere kandidaten verkiezen moet.

Ik onderstel dat er voor een zelfde plaats zich twee kandidaten aanbieden die geen oudstrijders zijn en, in opzicht van bekwaamheid en zedelijkheid, dezelfde waarde hebben, maar van geboorteplaats verschillen, de eene van de gemeente zelve, de tweede van een vreemde.

Wien zou ik verkiezen, indien ik stemrecht had?

Zoo ik er zeker van was, dat de inboorling het noodig gezag over zijn leerlingen zou hebben, zou ik dien altijd mijn stem geven.

Gezag op de leerlingen is het allereerste vereischte om goed onderwijzer, goed opvoeder te zijn. Waar de meester niet op eerbied rekenen mag, daar kweekt hij minachting voor de overheid; daar ook verkwist de speel- en plaagzieke jeugd haar kostbaren en snel vervliegenden leertijd. En de eerbied kan den onderwijzer geweigerd worden, tzij om zijn familie, die door de medeburgers niet geacht wordt, tzij om den onderwijzer zelf, dien zij niet als ernstig, werkzaam of ordelijk leeren kennen hebben.

Maar bestond er hoop op gezag, dan zou ik nooit aarzelen, en mijn voorkeur zou zeker naar den dorpsgenoot gaan.

Waarom?

Omdat hij de taal van zijn kinderen kent. Dezen kennen, bij hun intrede in de school, niet veel anders dan het hun eigen dialect. Met dit dialect is ook de meester te huis opgekweekt, en in de normaalschool heeft men hem geleerd van dit bekende uit te gaan, om zachtjes aan tot het onbekende, de beschaafde taal, te komen. Uit dit dialect neemt hij al wat goed is, daaruit verwijdert hij al wat, b.v. uit deftigheid, onbruikbaar is, daaruit verbetert hij

[p. 222]

wat onvolledig en verknoeid is. Waar hij in 't leesboek of in andere lessen woorden tegenkomt die voor de kinderen bekenden zijn, daar oordeelt hij langen uitleg overbodig, terwijl een vreemde, die den woordenschat der kinderen niet kent, dikwijls zijn tijd zal verkwisten aan verklaringen die veelal duister zijn en in alle geval weinig nut opleveren.

Geldt het aan de kinderen onbekende woorden te doen verstaan, dan weet hij, wat de vreemde dikwijls niet weet, dat hij er bekenden moet van maken. Dan beschikt hij, evenals de vreemde, over twee middelen om de beteekenis van de woorden in den geest te prenten; namelijk de bepaling of de schets. Maar 't eerste middel is dikwijls voor den meester moeilijk te geven en voor de klas moeilijk te vatten; het tweede vraagt veel tijd en een vlugge hand die niet ieder heeft, terwijl alleen de dorpsgenoot meer dan eens als derde middel een dialectisch synoniem kent, dat voor zijn leerlingen klaar en helder is en allen anderen uitleg overbodig maakt.

De Noordnederlander J. Koonings, onderwijzer aan de Rijks-Normaallessen te Eindhoven, schrijft, in zijn werk De School, blz., 163, daarover het volgende: ‘Voor het verklaren van onbekende woorden, die bekende begrippen uitdrukken, kan het voor den onderwijzer dikwijls nuttig zijn dat hij met het dialect vertrouwd zij. Zulks bespaart soms heel wat moeite en tijd.’

Een voorbeeld. De onderwijzer, zei ik hier vroeger, vindt in zijn leesles het woord kruiwagen, dat sommige Westvlaamsche kinderen niet verstaan. Moet hij een kruiwagen in de school voeren? Moet hij een kwartier bezig zijn om er een onvolledige schets van op het bord te brengen? Moet hij zich het hoofd breken om er eenige klare bepaling van te geven?... Maar hij zegge eenvoudig: ‘Kruiwagen beteekent hetzelfde als wat de menschen van het dorp hier pupegale noemen’. 't Is tijd, 't is moeite bespaard, 't is het onbekende woord kristalhelder gemaakt, 't is daarbij de betrekkelijke waarde bepaald van beide woorden.

Hij kent de folklore van zijn dorp, de spreuken, de vergelijkingen, de spreekwoorden, de raadsels en de vertellingen. Van dit alles maakt hij ruim gebruik in zijn toespraken, in zijn voorbeelden, dictaten en schriftelijke oefeningen. En de kinderen zijn blij en fier omdat er hier met genegenheid gesproken wordt van dingen die zij dagelijks in den mond hebben of van vader en moeder vernemen. De school, anders zoo stijf en vreemd aan hun eigen leven, wordt

[p. 223]

nu door hen gaarne bezocht, en zij voelen onbewust dat de school en het vaderhuis niet elk op hun eigen bestaan, maar de school niets anders is dan een verlenging van den beminden familiekring.

Die versmelting van huis en school door de taal komt nog verder uit in de vragen die de meester stelt en in de bijzonderheden die hij aanhaalt over den arbeid van hun vaders, over de kinderspelen en de volksfeesten van de gemeente.

Ook in de keus van mondelinge en schriftelijke oefeningen is de dorpsgenoot al de anderen vooruit: hij hoeft ze niet in boeken te vinden, de taal zelve der kinderen en de folklore van zijn dorp leveren er hem een onuitputtelijke en onovertrefbare stof toe.

Niet alleen in het taalonderricht, maar ook in aardrijkskunde, in landbouw en zelfs in geschiedenis kan zijn bekendheid met de waterloopen, den grond en het verleden van zijn dorp hem veel helpen. Voor nuttige wandelingen en passende aanschouwingslessen, weet hij, zonder veel overleg, de nuttigste plaatsen aan te wijzen.

Hij kan de beste opvoeder zijn. Door zijn onderricht waardoor hij bewijst alles te achten wat zijn leerlingen natuurlijk beminnen, ontstaat er ook een zedelijke band die meester en leerlingen vereenigt, nader tot elkander brengt en steun en sterkte geeft aan het gezag van den meester, dat hier vooral eerbiedige genegenheid wordt. Hij kent de ouders van zijn leerlingen: hij weet in hoever die de opvoeding van hun kleinen verzorgen of verwaarloozen, en welke hij met vrucht mag aanspreken voor samenwerking met hem tot grooter vooruitgang van zijn leerlingen.

Lief heeft hij ook het geboortedorp van de kinderen, want hij ook werd er gewonnen en geboren. Al is 't misschien klein en onbeduidend, toch bemint hij het meer dan eenige groote stad; wat vreemden onverschillig zouden voorbijgaan, daar spreekt hij met geestdrift over en die geestdrift, die dorre lessen verfrisschen kan, deelt hij mee aan zijn scherp luisterende en van genoegen glimlachende jongens. En ieder weet het, de liefde voor 't geboortedorp is de groeizame wortel van de eèhte vaderlandsliefde.

Michel Bréal, in zijn boek Quelques mots sur l'instruction publique en France, spreekt van blz. 59-63 over het nut dat de kennis van het dialect oplevert voor den onderwijer. Het gaat niet al deze bladzijden aan te halen; ik bepaal er mij bij alleen het volgende over te schrijven: Quel plaisir pour l'enfant de voir officiellement reconnues, de trouver dans la bouche du maître, ces expressions

[p. 224]

qu'ils gardait par devers lui, n'osant les employer, même quand il n'avait rien à mettre à la place! Tous ces termes auxquels pour lui se rattachent tant de souvenirs, il ne sera plus obligé de faire effort pour les oublier.

Si avec cela le maître lui montre que son dialecte (comme il arrive si souvent), est conforme à l'ancien français, et qu'il se rencontre avec la langue de Henri IV ou même avec celle de saint Louis, comme l'enfant respirera à son aise, comme en rentrant chez lui il verra d'un autre oeil le foyer domestique! N'est-ce pas là le premier des biens de ne pas être exproprié de son langage pour adopter exclusivement celui de Paris? Si, par bonheur, la province a déjà quelques auteurs, comme Jasmin, comme Roumanille ou Mistral, lisez de temps en temps ces livres à côté des livres français. L'enfant se sentira fier de sa province et n'en aimera que mieux la France. Le clergé connaît bien cette puissance du dialecte natal: il sait s'en servir à l'occasion, et c'est pour avoir méconnu la force des attaches locales que votre culture est trop souvent sans racine et sans profondeur. Il faut que l'école tienne au sol et n'ait pas l'air d'y être simplement superposée.