Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1926

[p. 546]

Een nieuw Mnl. handschrift van het Evangelie van Nicodemus
door J. Jacobs, werkend lid der Kon. Vl. Academie.

Nicodemus' Evangelie is apocrief d.i. niet door de R.K. Kerk onder de H.H. Boeken opgenomen. Het bestaat uit twee deelen van zeer verscheiden aard en oorsprong. Het eerste deel nl. de Handelingen of de Gedenkstukken van Pilatus (Acta Pilati) werd opgesteld in de Grieksche taal op het einde der 4^de E.; oudere Acta Pilati, waarvan reeds in de 2^de E. gewag gemaakt wordt, zijn thans spoorloos verdwenen. Het tweede deel van het Evangelie nl. de Nederdaling ter helle werd geschreven op het einde der 5^de E. De namen der auteurs van beide afzonderlijke deelen zijn ons niet bekend: het is echter duidelijk dat de schrijvers christenen waren die op eigen gezag Jesus' goddelijkheid en Messiasschap wilden bewijzen, door een nieuw en grootendeels verdicht verhaal op te disschen van zijn veroordeeling, zijn dood, zijn verrijzenis. zijn hemel- en hellevaart. De twee schriften werden mettertijd tot één geheel versmolten, dat voortaan den naam van Nicodemus' Evangelie dragen zou: zulks gebeurde wellicht eerst in de 9^de of de 10^de E.

De Acta Pilati (eerste deel) genoten aldra zeer grooten bijval, en werden uit het Grieksch in het Latijn, in het Coptisch, in het Syrisch, in het Armenisch vertaald. In de Grieksche kerken las men ze aan de vergaderde geloovigen voor, niét als deel uitmakende van de H. Schrift, maar als een stichtende geschiedenis door een betrouwbaar en eerbiedwaardig man geschreven. Het tweede deel nl. de Nederdaling werd vooral in de Latijnsche Kerk verspreid. Jacobus de Voragine (13^de E.) nam het geheele werk op in zijn Legenda aurea en daardoor vooral geraakte het weldra bij al de christelijke volken van West-Europa gunstig bekend, en werd gretig gelezen. Een groot aantal hss. en oude drukken bleven ervan bewaard vooral in Duitschland en Engeland.

De katholieke bevolking der Nederlanden heeft over het algemeen weinig aantrek voor apocriefe evangeliën en geschriften gevoeld. Handschriften van Mnl. vertalingen zijn in Nederland uiterst zeldzaam, wellicht ook ten gevolge eener strenge censuur. Nicodemus' Evangelie evenwel, dat gunstig afsteekt tegenover de andere aprocriefe stukken, heeft wat meer belangstelling gevonden. Dr. W. de Vreese vermeldt in zijn Bibliotheca

[p. 547]

neerlandica manuscripta drie verschillende Mnl. hss. van het Evangelium Nicodemi. Zij berusten te Dusseldorf, te Leiden en in Den Haag. Van de twee eerste teksten bezitten we slechts een algemeene kennis, echter wel voldoende om hun verhouding tegenover andere te kunnen bepalen; doch het derde hs. hebben we persoonlijk nauwkeurig kunnen instudeeren. Jan Boendale heeft het Latijnsch Evangelie van Nicodemus en een ander, dat van Pseudo-Mattheus in het Mbrab. overgezet, en in zijn gedicht Der Leken Spieghel ingelascht, waar hij schrijft: Ende want ghi alden dach | Uut den ewangelien hoort doen ghewach, | Die die ewangelisten scriven, | So laet ic die achter bliven; | Ende sal u maken memorie | Van Nichodemus historie, | Die hi bescrijft herde scone | Van Christum den Gods zone⁽¹⁾. - In 1528 zag te Antwerpen een Latijnsche uitgave van dit Evangelie het licht. In 1665 verscheen eveneens te Antwerpen 't Wonderlyck Evangelium van Nichodemus, verrijkt met bondige uitleggingen, begrijpende kortelijk den ouden en nieuwen toestand der H. Roomsche Kerk, door den eerwaerdigen Aquila Oreinus, bisschop tot Calorchos. Het eerste deeltje van die zeldzaam boekje is slechts een lage schimp op de Roomsche Kerk en op hare instellingen. Het tweede deeltje (104 blz.) is het Evangelium van Nicodemus gedrukt na de alleroudste copy tot Leyden by Pieter Janzoon onder de toorn van Sinte Pancracius kerk. Anno 1478. Dit is een eigenaardig verhaal van Jezus' laatste dagen, dood, verrijzenis en nederdaling ter helle. Slechts enkele trekken daaruit stemmen met de opgaven van de boven vermelde teksten van Nicodemus' Evangelie overeen. De kopij uit het jaar 1478 (indien ze wel bestaan heeft) is spoorloos verdwenen.

In 1671 verscheen nog een uitgave te Rotterdam 't Wonderlyck Evangelium van Nicodemus door den hooggeleerden Arnold Montanus bezorgd. Eindelijk zij hier nog vermeld de hoogst eigenaardige beschrijving van Jezus' leven en hellevaart voorkomende in Van den levene des Heren (Uitg. P.J. vermeulen, Utrecht 1843); doch de voorstelling hoe Jezus de vrome zielen uit ‘de vuile hille ten hemelrike’ voert, verschilt geheel en al van die, welke in de boven aangehaalde teksten aangetroffen wordt.

In het jaar 1917 had mijn vriend en medewerker, de Z.E.H. Corn. Ruts, pastoor van het gasthuis te Diest, het geluk de hand te leggen op een nieuw, alleszins merkwaardig Mnl. hs. van Nicodemus' Passie, dat alweer weinig overeenkomst heeft met de tot heden bekende Mnl. en Nederlandsche hss. en afdruk-

(1) Dr. m. de vries, Der Leken Spieghel, II, cap. 36, vs. 109 (uitgave van 1844).

[p. 548]

ken van Nicodemus' Evangelie. Het perkamenten boekje, klein in-octavo, van 112 blzz. (12½ × 8 ½; het beschreven gedeelte: 8 × 6) werd gevonden onder eenige devotieboeken toebehoorende aan het Begijnhof van Diest. Omslag en band ontbreken; geen enkel teeken van herkomst of vroegeren bezitter! De tekst werd met veel zorg en duidelijk rechtstaande letter geschreven. De drie titels (één vooraan, twee in den loop van 't verhaal voorkomende) zijn rood; de twaalf eigennamen vooraan, de namen van Jezus en Christus, de aangehaalde teksten in 't Latijn zijn in 't rood onderlijnd; de hoofdletters met een rood streepje doortrokken. Eenige initialen zijn in 't blauw, de aanvangsletter is daarbij smaakvol geteekend. De talrijke verkortingen werden in het hs. zorgvuldig aangeduid. Als leesteeken komt alleen het punt voor; het dient zoowel om een bijzin als om een hoofdzin af te scheiden⁽¹⁾.

Het hs. werd, te oordeelen naar het geschrift, het perkament en de taalvormen, ongeveer het midden der 15^de E. geschreven; het schijnt alweer niet heelemaal oorspronkelijk. Zulks bewijzen 1. de in de 15^de E. lang verouderde vormen of woorden met verouderde beteekenis: vericht (Mnl. vergicht, door jicht aangedaan) fol. 3, ghenoghen (verl. deelw. van niegen) fol. 8, uytsettich (melaatsch) fol. 20, scede (kruin van het hoofd) fol. 23, onsculden (Mnl. meestal: on(t)sculdighen) fol. 30, drogher (bedrieger) fol. 30, verdenen (uittrekken) fol. 33, knevel (boei, strik) fol. 82, modden (troebel maken) fol. 88, scheme (schaduw) fol. 92. Deze en andere woorden, meestal tot den oostmnl. taalschat behoorende, wijzen op een oorspr. tekst uit de 13^de of de 14^de E.; - 2. enkele malen treffen we een kleine glosse, waarschijnlijk door den copiist ter verklaring ingelascht: hi is in syn contrey, dat is in syn lant, fol. 51; - in een reyn sindoem, dat es een cleet, fol. 40; - van... euwe, dat es van hare witten, fol. 75; - 3. talrijke varianten komen voor in de spelling, welke tot twee verschillende tijdvakken kunnen⁽²⁾ behooren: wet, wit; met, mit; stemmen, stymmen; es, is; vensteren, vinsteren; wel, wael; maer, mer; ware, weer; eerste, yerste; steenen, steynen;

(1) In den hier onder afgedrukten tekst worden de verkortingen volgens de taalvormen van het hs. zelf opgelost. Voor het overige wordt de tekst met vermelding der pagineering van het hs. getrouw weergegeven d.i. zonder wijziging van onregelmatige of verrassende vormen en van de weinig consequente spelling. Waar een woord of een vorm zichtbaar misschreven of weggelaten werd, wordt zulks in nota vermeld. Tusschen haakjes wordt een onderwerp soms ingelascht.

(2) Waarschijnlijk echter hebben we in: wet, met, stemmen, es, vensteren, wel, maer, ware, eerste, steenen, teeken, lieden, heden, sullen, Michiel, gaet, staet, gheseit, enz. vormen uit de Westmnl. schrijftaal naast de plaatselijke dialectvormen: wit, stymmen, is, enz.

[p. 549]

teeken, teyken; lieden, luden; heden, huden; nachelden, nichlen; sullen, solen; Michiel, Machiel; gaet (2 p. sg. imper.), ganc; staet, steet; gheset, gheseet, enz.

Dit alles verraadt wel een copiist, die zelf den tekst goed verstond, doch hem bij het afschrijven zonder vast plan wijzigde.

De taal van het hs. (vocalisme, consonantisme, flexie, woordenschat) is overwegend Brabantsch. Dit bewijzen 1. de vormen met en zonder umlaut: hadde 38 n. hedde; ware n. weer. 42; steet 11 n. staet, selen n. sullen (passim), rueren 48, ghevuert 58; almechtig 73, enz.; - 2. de regelmatig voorkomende spelling en klanken als: raetslieden, ghesont, mesdadigh, crachten, seide, hare, teeken, loepen (passim) enz.; - 3. de onbepaalde wijs der ww.: siene, smerene, soekene, stervene (passim) enz.

Anderzijds wijzen talrijke bizonderheden op een Limburgsch dialect. Laten we de Limburgsche Sermoenen van ± 1335⁽¹⁾ uit de omstreken van Tongeren met de taal van ons hs. vergelijken. Ten eerste heeft ons hs. evenals de L.S.

a)	vaak umlaut van ă: onmechtig 48, gedechtenis 43, almechtig 87 (z. L.S. § 19); hedde, heds (haberet) 28 (z. L.S. § 215).
b)	umlaut van â: weer (esset) 47, weert 44, ghebeert 21, z. L.S. § 23, 207.
c)	i uit oorspr. i of e: richter (rechter), stymme, vinster, wit (wet) (passim).
d)	i uit ä vóór n. + cons.: ghedinct, mynsche.
e)	de gebied. wijs, 2 p. sg.: ganc 4, 19; stant 19, sich (vide) 36; z. L.S. § 266, 222.
f)	de 2 sg. in. praes.: siest (vides) 78, 49, naast sist L.S. § 206.
g)	apocope van t achter ch: gheplaech 56, gheleech 43, rech 64; z. L.S. § 121.
h)	enkele gevallen van klankrekking: haerde 28, saerc 47, seecht 2, haertneckig 29, liecht 79.

Daarenboven vindt men in ons hs. nooit wat nochtans voor een Limburgsch dialect kenmerkend is:

a)	d in 't prt. na een harden cons.: maecde, of in het suffix-ede: diepde; z.L.S. § 6.
b)	gevallen van rekking als in L.S.: laem (lam), saet (zat), staec (stak), z. § 16.
c)	umlaut van a en â als in: enxt, beheldere, velsche, pselme, z.L.S. § 19
d)	oorspr. ì bewaard in woorden met umlautsfactor als in: himel, bilde, versikeren; z.L.S. passim.

(1) Kern. De Limb. Sermoenen, Groningen, 1895.

[p. 550]

Uit deze vergelijking blijkt alzoo duidelijk dat ons hs. niet in de prov. Limburg, maar ergens op de Brabantsch-Limburgsche grens ontstaan is.

Het Keurboek van Diest (± 1420) mist nog meer dan de Keure der Wollewevers van Diest (1333)⁽¹⁾ al de boven vermelde klanken en vormen eigen aan de Limburgsche dialecten, en bezit daarentegen de klanken, vormen en woorden welke we in ons hs. aantreffen: dreegt 19, cleghere naast claghen 17, wescht (lavat) 20, mesbiet 21, suelen 8, richters 4, bringt 5, missetijt 5, rinde 1 enz.

In ‘Dit es dboec van den Rinthen, die den gasthuse van dyeste toebehoren anno 1348’ en in: ‘Dit syn die thise (d.i. cijnsen) ende rinten van den groten gasthuse van dieste anno 1392’ vinden we juist, zooals in ons hs. letterlijk de zelfde termen: opten bergh, op die maret alomme, bider ponthe, dingelantstrate, sculdech es, hore, hoere, hoernoc, hornec, iaerleex te heffene, buten der vriheit, tieghenwordech, enz. - Het besluit ligt voor de hand: ons hs. van Nicodemus' Passie, dat hier en daar tamelijk jonge vormen vertoont, werd in de eerste helft der 15^de E. afgeschreven, en bepaald te Diest: Men lette trouwens op de treffende overeenkomst tusschen het vocalisme en den woordenschat van ons hs. en het Diestersch dialect, b.v. in ons hs. hedde (hadde), weer (ware), inghel, kinne (kenne), minsche, selen (zullen), ierste of ieste (eerste), geet, princhen. Een paar vormen, die meer aan het Hagelandsch eigen zijn, doch te Diest ook gehoord worden: ich, mich, uch komen in ons hs. niet voor.

Uit dit alles blijkt dus dat ons hs. geschreven werd ofwel te Diest zelf, ofwel in de naaste omgeving, en in dit laatste geval niét in Brabant niét in de Kempen, maar wel in de richting van Hasselt. Het geheele onderzoek staaft ten volle het vermoeden, dat bij de ontdekking van het hs. natuurlijk oprees: het boekje is gebleven waar het geschreven werd voor ongeveer zes eeuwen. We mogen verder onderstellen dat ons hs. het werk is van de Zusters uit Mariëndaal te Diest, die zich toen bezig hielden met het afschrijven van boeken, en daarin een groote vaardigheid hadden verworven⁽²⁾.

De tekst van ons hs. sluit zich, wat het eerste deel betreft, aan bij den Lat. tekst van Tischendorf⁽³⁾ en voor het tweede

(1) Versl. en Meded. der Kon. Vl. Ac. 1906, blz. 677.

(2) Raymaekers, Kerkelijk Diest, blz. 382.

(3) Tischendorf, Evangelia Apocrypha,, Leipzig, 1853. Om de afwijkingen in de verschillende teksten klaarder te doen uitkomen geeft Tischendorf voor de Acta Pilati twee Grieksche teksten en een Latijnschen; voor de Nederdaling een Griekschen en twee Latijnsche.

[p. 551]

deel bij den Lat. tekst aldaar, recensie A. Nochtans komen vele en groote afwijkingen voor. Buiten het 2^de hoofdstuk, dat in het hs. wel met opzet weggelaten werd, en het 28^ste en 29^ste, die eveneens ontbreken, zijn hier en daar nog enkele volzinnen, en brokken van kant gelaten. Daarentegen werden andere punten veel meer uitgebreid, en ook totaal nieuwe elementen ingelascht, als daar zijn de geeseling en de kroning met doornen. De omwerking schijnt tot nog toe het werk geweest te zijn van den Nederlandschen vertaler. De onoorspronkelijke, ingeschoven stukken, worden in het afgedrukte hs. tusschen haakjes geplaatst.

Over de innerlijke waarde van ons hs. in historisch en taalkundig opzicht hoeft thans niet veel meer gezegd. We staan hier voor een tekst, die eenig is in zijn soort⁽¹⁾ in de Nederlanden, omdat hij naast de drie bekende hss. uit het buitenland een gansch afzonderlijke plaats inneemt uit hoofde van den inhoud, die overal en soms zeer merkelijk van de bekende dietsche werken verschilt. We maken hier kennis met de godsdienstige overlevering en de vrome vertellingen, welke in Zuid-Nederland in de middeleeuwen nog bestonden. En vooral we hebben hier een mooie brok dialectische taal aangaande zaken welke in onze Mnl. akten maar zelden besproken worden; vandaar ook leggen we hier de hand op eenige specifiek Oostbrabantsche termen, welke bij Verdam zonder of althans met weinige bewijsplaatsen vermeld staan.

(1) Op het laatste oogenblik - jammer genoeg! - vernemen wij dat nog een half dozijn hss. in private boekerijen in België voorhanden zijn.
- Een woord van hartelijken dank zijn we hier ook den Z.E.H. Prof. Dr. Et. Van Cauwenbergh, conservator der Universiteitsbibliotheek te Leuven verschuldigd.

[p. 552]

Het Evangelie van Nicodemus
Eerste Deel.
De handelingen van Pilatus.

I Hoofdstuk⁽¹⁾.

⁺ 1. Alhier beghint Nychodemus passie. Anas, Cayphas ende Dadamus, Gamaliel, Natanael, Judam, Levi, Neptali, Alexan der, Tcherarius, Nychodemus ende Ioseph, deze xii princhen van der wet ende iiij anderen van haren raetslieden namen raet te samen, doen si Her Jhesum hadden doen vanghen, wat si best met hem doen souden, dat hi alsus haer wit ende haer loy⁽²⁾ te niete maken woude; ende woerden des onderlinghe te rade, dat si met Pylato daer af spreken wouden.

2. Aldus ghinghen si tot Pylatum om onsen lieven Here Jhesum⁺ te besculdeghen ende te messegghen⁽³⁾. Doen si tot Pylatum quamen, doen seide hoor voerspreke⁽⁴⁾ aldus: Heer her⁽⁵⁾ Pylatus, hier es dese Thesus, die teghen ons wet gheet⁽⁶⁾, die wi wel kinnen ende weten dat Ioseph die smeeds sone⁽⁷⁾ es ende syns wijfs Marien. Ende⁽⁸⁾ seecht dat hi Gods sone es, ende dat hi een coninc es, ende doet noch dat quader es: Want hi violeert den saboth, hi brect die vierte⁽⁹⁾ op onsen heilighen dach, ende hi wilt onse wet met allen⁽¹⁰⁾ te niete maken ende destrueren’. Doen antworde Pylatus: ‘Dese man daer ghi mi over claecht.

(1) De titel, de opgave der hoofdstukken, de hoofdletters en de zinteekens (het punt uitgez.), welke in het hs. ontbreken, zijn hier bijgebracht, zooals zij in den overeenkomstigen tekst der Evangelia apocrypha (Tischendorf) voorkomen. - Van verwijzingen naar andere ons bekende mnl. hss. of teksten kan geen spraak zijn, omdat niet alleen de inhoud, de gedachtengang, maar zelfs de bewoordingen uit ons hs. zoo weinig met die uit andere bronnen overeenstemmen.

+ fol.

(2) Fra. loi, wet; de wet van Mozes.

+ fol 2

(3) Messegghen, beleedigen.

(4) Voerspreke, Limburgsche vorm naast voersprake; mnl. voerspreker; woordvoerder.

(5) Her door apocope uit herre, was oorspr. een vocatief; komt echter later als vocatief voor, en ook als nominatief, soms nog verbonden met here.

(6) Gaat.

(7) Fout van den vertaler: alle teksten hebben: Jezus is de zoon van een timmerman. Lees: dat hi Joseph des timmermans sone es..

(8) Vul aan: hi.

(9) Vierte: de viering van een kerkelijken feestdag.

(10) Met allen: door alle middelen.

[p. 553]

wat eest dat hi thegen uwer wet seecht, ende hoe wilt hi se te niete maken?’.

⁺ Die princen der Ioden antworden weder: ‘In onser wet staet ghescreven, dat men gheen were doen en sal opten saboth. Ende dese minsche heeft ghesont ghemaect ende ghenesen opten saboth menegherande minschen. Hi heeft verleemde⁽¹⁾ liede hoor lede ghesont ghemaect, doeve horende ende stomme sprekende ghemaect; verichte⁽²⁾ liede ende melaetsche, lasersche⁽³⁾ minschen ghereynicht ende ghenesen; ende die den duvel binnen hadden, dien heeft hi se uytgeworpen. Ende al dese werke heeft hi opten sabbat ghedaen’.

Doen sprac Pylatus: ‘Voerwaer, ghi heren,⁽⁴⁾ dit en dun cken mi gheen quade werken wesen noch gheen mesdaet’.⁺ Ende si seiden weder tornichlijc⁽⁵⁾: ‘Hi heeft mesdaen, hi es een mesdadich minsche, een bose wicht⁽⁶⁾ ende een toeveraer, ende in den name van Belsebuc, des princen der duvelen, soe werpt hi die duvele uten besetenen minschen’. Ende Pylatus antworde hen: ‘Hi en doeghes⁽⁷⁾ vrijlijc niet metter macht des duvels, mer overmits⁽⁸⁾ der crachten Gods’.

2. Doen antworden hem die Ioden: ‘Wi bidden di⁽⁹⁾ als den heer, dattu ghebieds dat men hem voer di bringhe int dinghuys of in die vierscaer’. Doen seide Pylatus: ‘Wi willen hem gherne horen spreken.’ Ende hi riep enen sinen loper⁽¹⁰⁾ ende seide hem ‘Ganc⁽¹¹⁾ henen gheringhe⁽¹²⁾ ende brinct Jhesum hier tot ons in die vierscaer’. Die loper ghinc henen om Jhesum.⁺ Ende doen hi tot hem quam, ende sach hem aen, doen viel hi voer hem op sijn knien ende beedden ane⁽¹³⁾, ende toech⁽¹⁴⁾ sinen oversten roc uyt, ende spreidden voer Jhesus voete ende seide: ‘heer, ganc hier over ende comt in die vierscaer; want mijn here wilt met di spreken’.

+ fol, 3

(1) Verleemde, verl. deelw. van verlemen: een lichaamsgebrek hebbend, kreupel.

(2) Vericht, zeer zeldzaam; ook vergicht, verjicht: door jicht verlamd.

(3) Lasersch van Lazarus, syn. van melaatsch; misschien een glosse

(4) Ghi heren, vocatief.

+ fol. 4

(5) Tornichlijc: met gramschap.

(6) Wicht: schepsel; van de 16^de E. af werd het woord bij bose gevoegd: bosewicht, booswicht.

(7) Doet es.

(8) Maar door.

(9) Di: dat. en acc. enk. U.

(10) Een van zijn boodschappers.

(11) Ganc, geb. wijs: ga.

(12) Spoedig, snel.

+ fol 5

(13) Beedde hem aen, d.i. aanbad hem; van aenbeden, aenbeedde, aengebedet.

(14) Toog, imperf. van tiegen, trekken.

[p. 554]

Doen dat die Ioden saghen, dat Pylatus loper Jhesum eerde ende aanbeede, doen riepen si al te samen met eenre stymmen⁽¹⁾ tot Pylatum: ‘Heer, waeromme en doestu Jhesum niet eyschen of manen met enen van dine scherianten of maenres⁽²⁾ als men mesdadeghe liede pleech te halen. Du sendes dinen loper tot⁺ hem. Doen hi bi hem quam, doen aenbede⁽³⁾ hine⁽⁴⁾, ende spreidde sijn cleet op die eerde ende hieten⁽⁵⁾ daer over gaen tot di, du woudes⁽⁶⁾ hem spreken’.

3. Doen riep Pylatus sinen loper tot hem ende vrachde hem: ‘Segt mi, waeromme eerdestu desen Jhesus? Wat kinnisse hebstu met hem?’ Die loper antworde ende seide: ‘Trouwen here, doen ghi mi sendet tot Alexander, doen saghic desen selven Jhe sum comen riden op een eselin. Ende der Ioden kindere braken tacken ende riser⁽⁷⁾ ende palmen van den bomen ende worpense opten wech, dat hi daer over riden soude. Ende someghe van hen togen⁽⁸⁾ haer cledere uyt als ic nu dede, ende spreidense in sinen weghe ende riepen: Osana! Osana!’

⁺ 4. Doen seiden die Ioden: ‘Wannen⁽⁹⁾ comt di, du die een griec best, dattu hebreeusch sprekes’. Doen antworde hen die loper ende seide: ‘Ic heb dat woert wel onthouden; want ic vraghes enen hebreeuschen, wat dat te segghen ware: Csana. Ende hi seide mi: Si riepen, behout ons die der⁽¹⁰⁾ bist int hoghe. Willecome moetstu sijn ende ghebenedijt bestu, die der comes in den name des heren’. Doen vraechde Pylatus den Ioden: ‘Es dat waer? Eest alsoe vele te segghen in onser spraken?’ Ende si seiden: ‘Iaet⁽¹¹⁾, here’. Doen seide hi weder. ‘Waeromme ordeldi⁽¹²⁾ dan selve der kinder lof int goede, ende⁺ des knechts lof int quade? Ende waeromme berespt ghi of besculdicht ghi Jhesum? Wat heeft hi u mesdaen?’

Doen sweghen die Ioden ende saghen malcanderen aen, ende Pylatus seide tot den loper: ‘Ganc ende laet Jhesum incomen’. Die loper ghinc tot Jhesum ende seide: ‘Here, comt totten richter, hi wilt di spreken’.

(1) Stymme, stemme.

(2) Scheriant, sergeant of maenre, deurwaarder.

+ fol. 6

(3) Derde schrijfwijze op één bladzijde: aenbeedde, aenbeede.

(4) Aenbede hine, aanbad hij hem.

(5) Hieten, gebood hem.

(6) Gij wildet.

(7) Riser, meervoud van rise, rijs, afgehouwen tak.

(8) Toghen, trokken.

+ fol. 7

(9) Wannen of wanen, van waar, dus van waar komt aan u, gij die een Griek zijt, dat gij...

(10) Der, daar.

(11) Jaet, Ja, het (is waar).

(12) Ordeldi, oordeelt gij.

+ fol. 8

[p. 555]

5. Doen Jhesus met hem in dat dinghuys of in die vierscaer quam, ende voer der doren stonden des richters sergante, ende hadden ghelaiven⁽¹⁾ in die hant, daer wimpels met teyckenen gemaelt aen hinghen. Doen Jhesus daertusschen doer ghinc, doen boeghen hen die ghelaiven boven mette teyckenen, recht of si hem ghenoghen⁽²⁾ hadden ende aenghebeedt. Doen dat⁺ die Ioden saghen, dat die teyckene der glaiven alsus boeghen ende nicchden tot Jhesus eren, doen worden si tornich ende seiden dat die serganten selve mette hant daden die de ghelaiven hielden. Doen scout⁽³⁾ Pylatus die serganten ende vraechde hen wat hi⁽⁴⁾ daer mede meynden. Ende si antworden hem: ‘En scelt ons niet, want wi en eren hem niet. Scelt a teyckene die hem aenbeden’.

6. Doen sprac Pylatus den princen der Ioden toe en seide: ‘Ghi heren ende ghi meesteren van der synagoghen, laet ons dit wonder wael⁽⁵⁾ proeven. Nemet xij die stercste manne uyt uwen lieden di ghi ghekiezen cont, ende laat se dese ij ghelaive⁺ ve houden, dat wi sien moghen of si dan oec noch van hen selven boghen selen teghen deser xij manne wille ende buten haer toedoen’. Dit docht hen goet. Si name xij sterke manne ende setten vi mans aen die een ghelaive, ende vi mans aen die ander ghelaive. Ende Pilatus riep sinen loper, ende seide tot hem: ‘Ganc en leide Jhesum daer buten, ende als wi di roepen, soe bringhen weder in’. Doen Jhesus uyt was, doen gheboot Pylatus dese xij mans, die de ij ghelaiven souden houden, op haren hals af te slane, dat si die ghelaiven al stijf hielden, dat si saghen dat si niet en boghen. Ende hietse gaen staen binnen voer der doren daer si te voren stonden, ende⁺ dede Jhesum weder inbringhen. Alsoe baude als⁽⁶⁾ Jhesus weder tusschen de xij mans henen ghinc, doen boeghen hen beide die ghelaiven emmer⁽⁷⁾ al soe langhe als si te voren ghedaen hadden, buten toedoen ende teghen wille der gheenre, die se hielden.

(1) Ghclaive of glavie, lans, speer, waaraan wimpels zijn bevestigd, standaarden.

(2) Ghenoghen, verl. deelw. van niegen, nooch (of niechde, zie be neden), ghenoghen, met den acc., al buigende groeten.

+ fol. 9

(3) Schold, bekeef.

(4) l. si.

(5) Wael, wel.

+ fol. 10

+ fol. 11

(6) Alsoe baude (hd. bald) als, zoodra als.

(7) Emmer: toch, ten minste.

[p. 556]

III Hoofdstuk⁽¹⁾.

1. Doen riepen die Ioden. ‘Die tuyscher doet⁽²⁾ met tovernien. Her richter here, vaert voert metten man na sijnre verdiensten. Wi hebben in onser wit, dat wi nieman en moghen doden’. Die richter seide: ‘In uwer wet steet: ‘Non occides...’⁽³⁾.

2. Ende (hi) ghinc met Jhesum alleen in die vierscaer, ende⁺ liet dandere uytgaen, ende seide tot Jhesum: ‘Tu es rex Judaeorum; du best der Ioden coninc?’ En Jhesus antworde hem: ‘Segghestu dat uyt di selven of hebbet di ander liede gheseit van mi?’ - ‘Ben ic dan een Iode?’ sprak Pylatus. ‘Dyn vole ende dyn biscoppen⁽⁴⁾ hebben di mi ghelevert; wat hebstu ghedaen?’ Doen antworde Jhesus: ‘Mijn rike en es van deser werelt niet; ware mijn rike van deser werelt, mijn dienres verlieten⁽⁵⁾ mi wael dat ic den Ioden niet ghelevert en ware. Mer nu es mijn rike hier niet’. Doen seide Pylatus: ‘Du seghe van dinen rike; daerom bestu oec coninc!’ Ende Jhesus antworde hem: ‘Du seghest; want ic ben coninc. Ic ben in dat gheboren,⁺ ende daeromme ben ic inder werelt ghecomen, dat ic ghetuychnisse sal gheven der waerheit. Ende wie in der waerheit es, die boort mijn stymme’. Doen seide Pylatus: ‘Wat es die waerheit?’ Jhesus seide: ‘Die waerheit is van den hemel nedercomen. Verstaet die waerheit, die metti sprect. Nemt ware hoe si, die waerheit ordelen, die macht hebben opter eerden’.

(1) Het tweede hoofdstuk ontbreekt in ons hs.; de Joden werpen er een smet op Jesus' geboorte.

(2) Tuyscher, bedrieger; doet, doet het.

(3) Non occides (latijn), gij zult niet dooden.

+ fol. 12

(4) Bisscoppen; een heidensch of Joodsch priester.

(5) Verlieten, verl. tijd van verlaten, verlossen, bevrijden, behoeden

+ fol. 13

IV Hoofdstuk.

1. Al die wile⁽⁶⁾ dat Jhesus dit sprac, soe ghinc Pylatus uyt der vierscaer totten Ioden, ende liet Jhesum alleen daer in, ende sprac aldus totten Ioden: ‘Wat wildi dat ic met desen man doe? Ic en vinde gheen sake aen hem, daer hi den doot mede verdient heeft’. - ‘Wi weten saken ghenoech’, seiden⁺ die Ioden; ‘want hi heeft gheseet, hi woude den tempel Gods breken ende destrueren, ende binnen drie daghen weder maken. Ende men heeft daer wel over ghemaect⁽⁷⁾ xlvi iaer die hi hem vermet⁽⁸⁾ in drie daghen te maken’. ‘Ghi siet wael, seit

(6) Al die wile, heel den tijd, terwijl.

+ fol. 14

(7) Aan gewerkt.

(8) Hi vermet hem, hij stelt zich vermetel aan.

[p. 557]

hi Pylatus, dat ic aen synre doot gheen scout⁽¹⁾ hebben en wille’. Doen riepen die Ioden: ‘Syn doot en syn bloet come op ons ende op onse kindere’.

2. Doen nam Pylatus die princen van der wit ende die priesteren ende die dyakenen van der synagoghen ende die meestere van haren loye te gadere te rade over een side⁽²⁾, ende seide hen: ‘Ghi heren en vaert aldus niet voert met desen dinghen. Alle die saken die ghi desen minsche oplect⁽³⁾ daer en heeft⁺ hi den doot niet mede verdient; noch met sieken te ghenesene noch mette vierten op ten sabbat te brekene’. Doen seide die priestere: ‘Hi heeft mesproken teghen God ende geblasfemeert, ende wie dat dit doet, dien sal men doden’.

3. Doen dede Pylatus Jhesum daer buten voer hem bringhen ende voer die Ioden, ende sprac tot hem: ‘Wat sal ic doen metti?’ Ende Jhesus antworde: Dattu doen suls⁽⁴⁾. Moyses ende die andere profeteerden van mynre doot ende van mynre opverstentenissen’⁽⁵⁾.

Doen seiden die Ioden: ‘Hoert daer selve noch meerre missprekinghe’. - ‘Dunc u, sprac Pylatus, dat hi misseit heeft, soe leidten in uwer synagoghen, ende ordelten na uwe⁺ wit ende na uwen loye’. Si seiden: ‘Wie teghen God missprect, dien soude men steynen⁽⁶⁾. Mer wi willen dat men desen cruce’⁽⁷⁾.

Doen seide Pylatus: ‘U wille en es niet goet’.

Ende (hi) sach daer veel goeder minschen om screyen, diet⁽⁸⁾ leet was, dat men Jhesum aldus leidde ende mishandelde. Ende (hi) seide noch eens toten volke: ‘Waeromme soude dese minsche sterven?’. Ende si riepen vaste: ‘Want⁽⁹⁾ hi blasfemeert, ende want hi seecht dat hi coninc es’.

(1) Scout, schuld.

(2) Over een side, op zij.

(3) Oplect, ten laste legt.

+ fol. 15

(4) Suls, moet.

(5) Opverstentenissen, verrijzenis; verder opverstaan = verrijzen.

+ fol 16

(6) Steynen, steenigen.

(7) Cruce, kruisige.

(8) Diet, aan wie het.

(9) Want, omdat.

V Hoofdstuk.

1. Doen quam Nycodemus, een van de Ioden, ende seide tot Pylatus ende toten anderen princen ende meesteren van der wit ende seide: ‘Her richter here, eest⁽¹⁰⁾ u lief dat ic een corte redene spreken mach, met uwen oerlove, van desen min-

(10) Eest, is het.

[p. 558]

sche?’ Ende Pylatus seide: ‘Spreect coenlijc wattu wils’. -⁺ ‘Soe seg ic, sprac Nycodemus, dat ic desen princen ende heren mine ghenooten alte⁽¹⁾ gherne vraghen soude, wat si desen man tyen⁽²⁾ willen, die alsoe vele glorioser teekene ende miracleren⁽³⁾ ghedaen heeft ende sulke teekene, dat nieman sulke en dede der ghelike. Ic woude hen allen gherne bidden, dat si den gueden man met vrede lieten, tot dat si saghen of syn teekene van Gode waren. Want syn si van Gode, soe selen si wel dueren. Want wi vinden van Moyses ghescreven dat hi veel teekene dede van Gods weghen in Egypten voer den coninc Pharo; ende James ende Mambre⁽⁴⁾ deden oec teekenen; mer⁺ si en mochten niet dueren, want si en waren van Gode niet. Ende sien wi dat des mans teekene hier dueren ende van Gode syn, soe laten wi hem billies met vrede. Ende soe en heeft hi den doot niet verdient’.

2. Doen Nycodemus dit ghesproken hadde, doen riepen die Ioden: ‘Ha, du best van sinen discipulen, du sprecs voer hem’. - ‘Gin heren, seit hier Nycodemus, die richter sprect selve voer hem, nochtan en es hi syn discipel niet’. - ‘Ja, seiden si weder, du best van sinen discipulen; deel moetstu met hem hebben’. Ende Nycodemus seide: ‘Amen. Voer dien vloec en gruwelt mi niet’⁽⁵⁾.

+ fol. 17

(1) l. alle.

(2) Tyen, ten laste leggen.

(3) l. miraculen.

(4) Jammes en Mambres.

+ fo1. 18

(5) Het gruwelt mij niet, ik ben niet bang van die vervloeking.

VI Hoofdstuk

1. Doen Nycodemus sus coenlijc sprac, doen baden vast⁺ vele goeder liede oerlof den richter, dat si oec sprcken mochten. Ende Pylatus antworde: ‘Wie spreken wille, die spreke te hants’. Doen seide een Iode: ‘Ghi heren, het es u allen meest condich⁽⁶⁾, dat ic xxxviij iaer op mijn bedde vercropelt⁽⁷⁾ hadde gheleghen in groter pinen ende dootliker siecten, doen nu dese Jhesus ghenas. Ic wert voer hem ghedraghen met minen bedde; doen sach hi mi ane ende (hi) hem ontfermde myns, ende hi sprac: “Stant op ende nemt dyn bedde ende ganc”. Ende ic stont op ter stont al ghesont, ende nam mvn bedde op minen hals ende ghinc myns weechs’⁽⁸⁾. Doen riepen die Ioden: ‘Op wat daghe waest⁽⁹⁾, dat di dit gescie-

+ fol. 19

(6) Condich, bekend, hetzelfde als cont.

(7) Vercropelt, mnl.: vercrepelt, hd. verkrippelt, gebrekkig.

(8) Ik ging mijnen weg.

(9) Waest, was het.

[p. 559]

⁺ de’. Ende hi seide: ‘Op enen Sabbat’. - ‘Ya, hoordi dat wel, her richter, seiden si, wi seiden u wael, dat hi den Sabbat niet en viert’.

2. Doen stont een ander Iode op ende seide: ‘Ic lach bi enen weghe al blint ende bat. Ende Jhesus leet⁽¹⁾ voer mi: ende (ic) riep hen aen dat hi myns ontfermen woude, ende hi leide syn hant op mi, ende ic sach al claer, als ghi noch sien moecht’.

Doen sprac noch een ander: ‘Ghi kint mi meest wel, dat ie uytsettich⁽²⁾ ende melaetsch was, ende hi heeft mi ghenesen’.

+ fol. 20

(1) Leet, ging, van liden, voorbijgaan.

(2) Uytsettich, mnl. utesettich, melaatsch, van utesitten, buiten de de stad zittende en verblijvende.

VII Hoofdstuk.

Doen riep een wyfken: ‘Ic lach xij iaer siec, ende hi ghenas mi met enen woerde’.

VIII Hoofdstuk.

Ende sunderlinghe veel andere riepen: ‘Jhesus es een⁺ warachtich profete, ende heeft macht over die duvele, daer onse priesters gheen macht over en hebben. Wi weten doch alle wel, dat hi Lazarum vander doot verwecte, doen hi drie daghe begraven hadde gheweest’. Doen Pylatus al dit goede getuvch van Jhesum hoerde, doen seide hi: ‘Ghi heren, waeromme soude men desen man doden. Het dunct mi een berve⁽³⁾ reckelijc⁽⁴⁾ heilich minsche wesen’.

+ fol. 21

(3) Berf, berve, braaf, deugdzaam.

(4) Reckelijc, rikelic, machtig, uitstekend.

IX Hoofdstuk.

1. Doen riep die richter Nycodemus tot hem, ende die ander xij minschen, die goet van Jhesum ghetuycht hadden⁽⁵⁾ ende seide hen: ‘Ghi heren, wat soe raeddi mi met desen minsche te doene; ghi siet wel hoe dit volc roept ende gebeert⁽⁶⁾, raedt⁺ mi doch dat beste’. Ende si seiden hem: ‘Wi en weten di wat raeden; doet dat di best dunct; laet si begaen’. Daer dede Pylatus al tfolc te samen roepen, ende seide hen: ‘Ghi heren, het es een oude ghewoente ende costume onder u, dat men opten paeschdagh u enen ghevanghenen uten kerker los ende vri pleech late te gaene. Nu hebben wij ij ghevanghene; die ene es ghevanghen van verrade ende van moerde, ende die ander en heeft

(5) Het getuigenis dier 12 mannen komt voor in het weggelaten 2^de hoofdstuk.

(6) Gebeert, gebaart, hevige gebaren maakt.

+ fol. 22

[p. 560]

gheen mesdaet ghedaen met allen⁽¹⁾. Welc van beiden wildi dat ic u quijt geve⁽²⁾?’. Ende die Ioden riepen al ghelijc: ‘Laet ons quijt Barabbam’. - ‘Ende wat wil ic dan met Jhesum⁺ doen?’ vraechde hi hen weder. - ‘Dien willen wi dat ghi hangt aen den cruce’, riepen si alle met luyder stymmen.

[Doen dede Pylatus Jhesum weder in leiden ende dede hem syn cleedere al uyt trecken ende aen ene columpne⁽³⁾ binden, ende dede soe sere met gheeselen ende met roeden slaen, dat ni niet gheheels aen sinen live en behielt vanden sceden⁽⁴⁾ syns hoefs toten solen synre voeten toe. Ende alsoe mesmaect ende meshandelt, namen die ridders Jhesum ende dede hem an een purpere cleet ende setten hem voer hen neder, ende vlochten een crone van scerpen dornen ende dructense hem met houteren⁽⁵⁾ ende met stocken op syn hoeft doer swaerde⁽⁶⁾ ende vel ende vleesch toten beene der heernpanne⁽⁷⁾ toe, dat hem dat⁺ werm bloet daeruyt liep over syn overscone minlike aensichte. Ende gaven hem een riet in die hant als een ceptrum⁽⁸⁾ ende knielden al spottende voer hem neder ende seiden: ‘Ave rex Indeorum’. God gruet u coninc der Ioden, ende sloeghen hem dicke ende vele aen syn kinbacken, die eene metter vuysten, die ander metter vlaker hant ende toeghen⁽⁹⁾ hem metten oren, ende roepten⁽¹⁰⁾ hem metten hare ende metten baerde ende spuden hem in syn aensichte ende daden hem al die smadenisse die se viseren⁽¹¹⁾ conden.

Ende doen ghinc Pylatus weder uyt toten volke ende seide: ‘Siet, ic sallen⁽¹²⁾ u hier doen leiden voer u, dat ghi sien moecht,⁺ dat ic gheen zake in hem en vinde’. Doen liet hi Jhesum halen, ende hi quam daer uyt met purpere ghecleet, met eenre dornenre cronen op thoeft. Ende Pylatus sloeg Jhesus cleet op, dat si sien souden hoe hi mesmaect waere, ende seide: ‘Ecce homo, siet hier den minsche’.

(1) Gheen... met allen = hoegenaamd geen. Verg. niemendal, niets met al.

(2) Quijt geve, loslate.

+ fol 23

(3) Columpne of colompne, kolom.

(4) Sceden syns hoefs, kruin van zijn hoofd, hoofdschedel. In die Beteekenis komt het woord in het Mnl. niet voor.

(5) Houteren, mv. van hout, stukken hout.

(6) Swaerde, de met haar begroeide kruin van 't hoofd, mnl zwoord, zwaard.

(7) Heernpanne of hernepanne, van herne en panne, ndl. hersenpan, schedel.

+ fol 24

(8) Van 't Latijn sceptrum, schepter.

(9) Toeghen of togen, trokken van tiegen.

(10) Roopen, trekken.

(11) Viseren, uitdenken.

(12) Ic sallen, ik zal hem.

+ fol. 25

[p. 561]

Doen die bisscoppen ende die princen ende dat ander volc Jhesum alsoe saghen, doen riepen si: ‘Crucifige, crucifige eum;’ Cruysten, cruysten⁽¹⁾.

Pylatus antworde hen: ‘Neemten selve ende cruysten, want ic en vinde gheen zake in hem’. Doen riepen die Ioden: ‘Wij hebben onsen loeye ende na onse loye soe heeft hi den doot verdient, want hi maect hem selve die sone Gods’.

Doen Pylatus die woerde hoerde, doen was hi noch meer⁺ vervaert, ende leide Jhesum weder in die vierscaer en vraechde hem aldus: ‘Van waer bestu?’ Ende Jhesus sweech, ende en antworde hem niet. Doen seide Pylatus: ‘En wilstu mi niet toespreken, en wetstu niet dat ic macht hebbe di te crucen of te laten gaen, welc ic wille’? Doen seide Jhesus: ‘Du en souds gheen macht teghen mi hebben met allen, en waer si di niet ghegheven van boven; daeromme die mi di overghelevert heeft, die heeft die meeste sonde’.

Doen ghinc Pylatus noch weder uyt ende bat hen dat si Jhesum des onrechts verdroeghen⁽²⁾, want hi gheen sake in⁺ hem en vonde⁽³⁾.] Ende die Ioden riepen luyde ende tornichlike weder: ‘Laetstu desen quijt gaen, soe en bestu niet des keysers vrient. Want alle die ghene die hen coninc maken, die wedersegghen den keyser. Machscie⁽⁴⁾ du saechs liever dat hi coninc ware dan die keyser’.

2. Doen wert die richter seer tornich ende ontsteken en sprac hen fellike toe alsus: ‘Ja, dat syn wel u woerde ende u herte. Altijt hebdi fel ende verraders gheweest teghen die ghene, die u meest goets daden. Alsoe ghi syt, soe dinct di op ander hede. U God werpt u uyt uwen eyghedom⁽⁵⁾ doen ghi arm evghen⁽⁶⁾ slaven waert in Egypten, ende leidde u droechsvoets⁺ door dat Roode Meer ende voedde u inder wildernissen met de hemelschen broode, ende dede u dat water uten haerde steene springhen dat ghi dronct. Hi sette u een loey ende een wit. Mer ghi en woudter ghelijc niet wael houden, noch gheloven; [om alle die scone teekene ende miraculen ende wonderlike werke die hi wrachte en minde ghijs niet noch en ghelovet an hem]. Mer ghi smolt een calf van metale [ende maket daer uwen god

(1) Cruysten, kruisig hem.

+ fol. 26

(2) Verdraghen, vrijstellen, ontslaan; met den genitief: iets kwijtschelden.

+ fol. 27

(3) Wat hier en verder tusschen haakjes staat, komt niet voor in de oude hss. van Tischendorf en anderen.

(4) Machscie, van tmachscien, misschien.

(5) Eyghendom, lijfeigenschap, slavernij.

(6) Eyghen, aan een ander onderworpen, onderhoorig, lijfeigen.

+ fol. 28

[p. 562]

af ende bedet ane ende danset daeromme, die een beeste om die andere]; daer hi u allen om woude doen doden en heds⁽¹⁾ hem Moyses niet verbeden⁽²⁾. [Dit es die trouwe die ghi uwen God bewijst hebt, en die minne⁽³⁾ die ghi tot hem hebt!] Daerom⁺ sidi wael⁽⁴⁾ die liede seker, die hen beroemen hoe ghetrou si den keyser sijn! [Het en es den keyser niet, dat ghi suect, het es u ghiericheit ende u hoverdie ende u ghefenynde fel⁽⁵⁾ herte, dat ghi noch van uwen ouden versteynden haertneckighen aerde⁽⁶⁾ hebt].

3. Ende aldus quaetsprekende stont Pylatus op ende woude uter vierscaren gheghaen hebben. Doen riepen die Ioden al ghelijc: ‘Wi en hebben gheenen coninc dan den keyser; Jhesus en es onse coninc niet, mer die keyser. Doen hi eerst gheboren was, doen quamen oec drie coninghe uyt Orienten⁽⁷⁾ tot hem ende offeren hem, al heddi een coninc gheweest. Ende want si seiden dat hi der Ioden coninc soude syn. Soe dede Herodes⁺ alle die kinderkine dooden [die beneden ij iaer out waren opdat⁽⁸⁾ hi desen drogher⁽⁹⁾ ende tuyscher meynde mede te doden, al onsculde⁽¹⁰⁾ hi hem doen; die bewysde hem anders dan ghi doet her richter! Het schijnt dat ghi hem sterken en stiven wilt in sine propoeste⁽¹¹⁾ teghen den keyser. Hi seecht dat ghyt toe hoert dat hi coninc es! Het schijnt ghi wilt hem verantworden⁽¹²⁾! Wi begheren aen di als den richter ons heren des kevsers, dattu hem wils doen hanghen aen den cruce’].

4. Doen Pylatus dese woerde hoerde ende vele deser ghelijc, ende sach dat hi die verwoetheit des voles niet tevreden en mocht setten noch hoer roepen niet stillen en conste, doen hiet hi dat men hem water bracht. Doen wiesch hi syn hande aensiende al den volke ende seide: ‘Ghi heren, aen den doot des menschen en heb ic gheen scout⁽¹³⁾’. Ende si riepen weder ... ‘Syn doot ende syn bloet come op ons ende op onse kinder’.

(1) Heds, haddes.

(2) Om vergiffenis gesmeekt.

(3) Minne, liefde.

+ fol. 29

(4) Gij zijt wel de mannen...!

(5) Uwe hoovaardigheid en uw venijnig, nijdig hart; ghefenijnd verl. deelw. van veninen, vergiftigen.

(6) Aerd, karakter.

(7) Oriente (Latijn), Oosten.

+ fol. 30

(8) Drogher, onbekend elders, wel droghenare, bedrieger.

(9) Opdat, omdat.

(10) Hem onsculden, soms onscouden, vooral mvla. zijne onschuld bepleiten. zich verdedigen, zich vrijpleiten. Dus: al maakte hij zich vrij.

(11) Propost van Lat. propositum, voornemen.

(12) Verantworden, verontschuldigen.

(13) Scout, schuld.

[p. 563]

5. Doen deden Pylatus voer hem briughen in die vierscaer ende men bracht Jhesum voer hem. Doen gaf hi die sentencie⁽¹⁾ ende verordelde Jhesum ende sprac aldus: ‘Jhesus, dit vole ende princen der wit ende des loys die hebben di verordelt. Daerom ghebied ic na informatie en wisinge⁽²⁾ der ouders⁽³⁾ dat men di aen den cruce slaen sal [ende ij andere mesdadeghe minschen salmen metti crucen, die een op deen side ende dander⁺ op dander side, alse⁽⁴⁾ Dismaes ende Jesmas].

(1) Sentencie, vonnis.

(2) Na onderzoek en oordeel.

(3) Ouders, van ouder mannen van gezag en invloed, raadslieden.

+ fol. 32

(4) Alse of als, aan 't hoofd van een zinslid, dat de bepaling van 't vorige aanduidt: te weten.

X Hoofdstuk.

1. Doen leyden si Jhesum uyt ende leiden hem sijn selfs cruys opten hals, ende leiddenten opten berch van Calvarien op die stat, die in ebreuschen heit Golgata. Ende setten hem een dornen crone op syn hoeft ende ontcleedenten altemael naect, ende bonden hem enen doec om sinen scoet⁽⁵⁾ [ende alsoe worpen si hem op dat crucen metten rugghe, ende toghen⁽⁶⁾ hem met zeelen syn hande ende syn voete op die gate des crucen, die si met wille verre gheboert hadden dat hi se niet verreiken en conde, opdat si hem soe recken mochten. Ende doen sloeghen si hem iij plompe naghele, doer elc hant enen, ende doer beide⁺ voete enen, daer si hem mede aen den cruce naghelden, dat hi met uytgherecten leden ende verdeende⁽⁷⁾ aderen ende zenewen stont ghespannen als een armborst⁽⁸⁾ op synre pese. Ende alsoe richten sine op inder locht metten cruce] ende die ij moerders met hem, den enen tot synre rechterhant, den anderen tot svnre slinckerhant. Ende Jhesus riep te hemelwaert ende seide: ‘Vader, verghef hen, want si niet en weten wat si doen’. Doen soe worpen si dlot om Jhesus cleet, dat gheheel gheweven was: ende sinen anderen roc deilden si in vier stucken ende elc ridder nam een stuc.

Doen quamen die princen van der wit ende spotten met hem⁺ ende seiden: ‘Hi heeft ander liede ghesont ghemaect, mer hi en can hem selven niet ghehelpen’. Ende si riepen hem aen ‘Bestu coninc der Ioden, ende bestu die Gods sone, com nu neder van den cruce: wi selen in di gheloven’.

(5) Scoet, schoot, lenden.

(6) Toghen van mnl. tiegen, trekken.

+ fol. 33

(7) Verdenen of verdennen, hd. verdehnen, uitrekken, uitspannen.

(8) Armborst, boog.

+ fol. 34

[p. 564]

Doen gheboet die richter, dat men een bert⁽¹⁾ boven dat cruce nichlen⁽²⁾ soude met sinen tytele in ebreeusche, in griecsche ende in latine gescreven. Daer stont op: Jhesus Nazarenus, rex Iudeorum, dat es: Ihesus van Nazarenen, coninc der Ioden. [Ende die princen riepen: ‘Laet soe niet scriven coninc der Ioden, mer laet scriven: hi seide: ‘Ic ben coninc der Ioden’. Ende Pylatus antworde: ‘Dat ic ghescreven hebbe, dats ghescreven].

⁺ 2. Doen riep die een van den morderen, die Jesmas hiet, die te Jhesus slincker hant hinc: ‘Bestu di Godssone, soe verloesse di selven ende ons mede’. Ende die ander morder, die Dismas hiet, antworde hem: ‘Du hangs in dootliker pinen ende en ontsies⁽³⁾ Gode noch niet. Wi liden billix den doot die wi met rechte verdient hebben. Mer dese minsche en heeft niet mesdaen’. Ende alsoe keerde hi hem tot Jhesum ende seide ‘Here, ghedinct myns als du comt in dyn rike’. Ende Jhesus antworde hem: ‘Voerwaer, voerwaer seg ic di: du suls heden met mi syn in den paradyse’.

(1) Bert, bordje, plankje.

(2) Nichlen of nichelen, nagelen.

+ fol. 35

(3) Du en ontsies niet, gij ontziet niet, gij vreest niet.

XI Hoofdstuk.

1. [Ende onder dat cruce stont Maria, syn moeder, ende synre moeder suster, Maria Cleophe ende andere vrouwen. Doeu⁺ Jhesus siere moeder sach staen ende enen synre discipulen daerbi, die Iohannes hiet, doen sprac hi tot synre moeder: ‘Wijf, sich⁽⁴⁾ daer dinen sone’. Ende toen seide hi tot sinen discipel. ‘Sich daer dynre moeder. Ende riep met luyder stymmen · Heli, Hely, lama zabatani, dat es te segghen: Myn God, myu God, hoe hebstu mi ghelaten’. Doen seiden die minschen, die dat niet en verstonden: ‘Hoort, hi roept Heliam⁽⁵⁾ den profeet an’. Doen riep hi echter met luyder stymmen: Mi dorst. Ende die Ioden mingden galle ende edic te samen ende netten⁽⁶⁾ daet een sponghe⁽⁷⁾ in, stackense op en lanc riet ende hielden se hem voer den mont. Doen Jhesus dat smaecte⁽⁸⁾, doen sprae⁺ hi: ‘Consummatum est. Hets al volbracht’]. Doen wert die sonne duyster ende begaf haer seinen ende wert alsoe doncker

+ fol. 36

(4) Zie.

(5) Heliam: accusatief van Helias of Elias.

(6) Netten: nat maken.

(7) Sponghe: van 't fr. éponge, spons.

(8) Smaecte, proefde.

+ fol. 37

[p. 565]

als nacht. Dat duerde van sextide tot noenen⁽¹⁾ toe. [Ende al ertricke bestont⁽²⁾ te beven ende die steene spleten] ende dat ziel⁽³⁾ dat in den tempel hinc dat scoorde. [Ende die grave der dooden liede ghinghen op]. Ende Jhesus riep met eenre seer hogher stymmen: ‘Wa halatho fenicole, dat es te segghen: Here, in dinen handen bevelic minen gheest’. Ende soe al roepende neech hi syn hoeft ende gaf sinen gheest.

[Doen quam een blint ridder di hiet Longinus ende sette enen ghelaive⁽⁴⁾ op Jhesus side ende doerstacse; daer liep⁺ water ende bloet uyt ende hi streect op syn oghen ende hi wert siende]. Dat soe sach een ryc conincstavel⁽⁵⁾ die seer veel ridders onder hem hadde al dese scone teekene ende dit grote wonder, doen sprac hi: ‘Voerwaer, dit was die weerde sone Gods’. Ende veel van desen volke, die dese teekene saghen, wat scoenre ynde⁽⁶⁾ dat Jhesus dede, die ghinghen al kermende wederomme ende sloeghen voer hoor borst seer droe ve ende met anxte bevaen⁽⁷⁾.

2. Doen ghinc dese conincstavel langhe staen sien den dooden Jhesum ane, ende ghinc tot Pylatum den richter ende vertelde hem altemael wat daer gesciet was [ende wat Jhesus aen den cruce ghesproken hadde, ende hoe hi al roepende ghestorven⁺ was]. Dies wert Pylatus seer droeve, dat hi van al den daghe en at noch en dranc, noch nyeman van sinen ghesinne. Ende Pylatus sprac dicke⁽⁸⁾ toten Ioden: hebdi ye⁽⁹⁾ meere wonder ghehoert of ghesien, dan wij heden ghesien ende ghehoert hadden? [Wat minschen heeft dit gheweest, dat die sonne haer samen begaf ende die haerde steenrotsen spleten ende dat ertrike bevede, doen hi verschiet⁽¹⁰⁾? Wat plaghen ende wat maledixien meynde dat noch over u allen comen sal, die desen onsculdeghen man hebt doen dooden!]⁽¹¹⁾.

3. Doen quamen Jhesus maghe ende vriende ende wyfkens, die van Galileen hem nacomen waren, te siene hoedat met hem

(1) Sextide, sextentijd, (lat. sexta horaj, zesde uur te rekenen van 6 uur 's morgens, dus op den middag. Noene was de nona nora, de negende uur, dus drie uur na den middag. Later kwam de nona, de noentijd, in de plaats van de sexta.

(2) Bestaen, beginnen.

(3) Ziel, waarschijnlijk te lezen: zeil, voorhangsel.

(4) Ghelaive, beteekent hier: lans, speer.

+ fol. 38

(5) Conincstavel, fr. connétable, hofmeester.

(6) Ynde, einde.

(7) Bevaen, bevangen.

+ fol. 39

(8) Dicke, dikwijls.

(9) Ye, hd. je, ooit.

(10) Verschiet, verl. tijd van verscheiden, sterven.

(11) De Joden zeiden: ‘'t Is een gewoon zoneklips’. Tischendorf.

[p. 566]

⁺ vergaen soude; ende si hadden enen eerbaren, berven Iode in hoerre gheselscap, gheheiten Joseph van Aromathien, dat een stat es in Judeen, daer hi soe naer heit. Dese Ioseph hielt hoerre alre woerde⁽¹⁾ ende verzocht aan Pylato datsi Jhesus lichame afnemen mochten ende begraven. Ende Pylatus orlovet hem. Doen nam Ioseph Jhesum van den cruce ende wanden in een reyn sindoem⁽²⁾, dat es een cleet daer men die doode in plach te graven na der Ioden sede, ende leide den dooden Jhesum in een nuwe graf, dat hi selve hadde doen maken ende daer noch nye⁽³⁾ minsche in gheleghen en hadde.

+ fol. 40

(1) Hielt alre woerden, als advocaat optreden voor allen.

(2) Sindoem, lijkdoek, van 't Latijn sindo.

(3) Nye (= ne ye) nooit.

XII Hoofdstuk.

1. Doen dit de Ioden vereyschten⁽⁴⁾, doen sochten si Jhesus ⁺ vriende ende die xii die ghetuycht hadden dat Jhesus van ghenen mans toedoen gheboren en waere, mer van den Heileghen Gheest in der reyne maghetlichame ontfanghen was. Mer si hadden hen allen gheborghen van anxte, anders dan Nycodemus en Ioseph, die mede princen der Ioden waren. Ende dien hepen si seer felliken⁽⁵⁾ op ende vraechden hen aldus, hoe si soe coen waren, seiden si, dat ghi in onser synagoghen comt ende hadt consent⁽⁶⁾ met desen Jhesum, die wi verdaen hebben, ghi syt mede van synre secte; deel moetti met hem hebben. Ende Nycodemus seide: ‘Amen’.

⁺ [Nu suldi hooren hoe die Ioden Ioseph vinghen ende hoe sine in enen kerker worpen, ende sloten die doren seer vast toe, ende segheldense met horen seghelen ende meynden hem te dooden als hoor sabbat leden weer⁽⁷⁾; want hi Jhesus lichame van den cruce ghenomen hadde buten haren consente; want hi Jhesum eerlijc begraven hadde dien si scandelike deden hanghen, en hoe hi ontquam uyt haren handen, daer Jhesus hem met mirakel uyt verloeste⁽⁸⁾].

Doen dese Ioden aldus veel quaets spraken op Nycodemus ende op Ioseph, doen seide Ioseph weder tot hem: ‘Waer om⁺ torndi u sus⁽⁹⁾ seer op mi? Want ic hem van den cruce ghenomen hebbe. [Ic heb daer al meer toe ghedaen: want ic heb-

(4) Vereyschen: door vragen vernemen.

+ fol. 41

(5) Fellike, driftig, boos, vertoornd (uitvaren).

(6) Consent bet. hier betrekking; verder toestemming.

+ fol. 42

(7) Leden weer, geleden, voorbij was.

(8) Dit is een zeer eigenaardige tusschentitel (in roode letter).

+ fol. 43

(9) Torndi u, vertoornt gij u zoo.

[p. 567]

ben⁽¹⁾ costelijc ende eerlijc ghesalft met myrre ende met aloë wel hondert pond weert of meer] ende heb hem in een nyewe rein sindoen omwonden ende in myn selfs graf gheleghet dat noch nyewe es, daer noit minsche in en lach; ende heb enen costeliken saerc⁽²⁾ op hem gheleech⁽³⁾. [Hed ie oce hem meer ere conen ghedoen⁽⁴⁾, ic hedt ghedaen]. Ende ic segt u allen, dat ghi u evel⁽⁵⁾ ende scandelike aen den eerbaren man ghequijt⁽⁶⁾ hebt’. Doen dat die princen ende die meesters der wit⁺ hoerden, dat Ioseph alsoe sprac, doen vinghen sine ende slotenten al vast in enen kerker daer gheen vinsteren aen en waren. Ende namen die slotele tot hen ende seghelden die slote toe ende seiden: ‘Joseph en weert soe na den Sabbat niet, wi souden ons gheringhe⁽⁷⁾ over di wreken; want du en best niet werdich een sepulture of een graf te hebben, nu du desen breker der wit in syn graf begraven hebt. Mer du hebs wel verdient, dat men dinen lichaem levere den vogelen des hemels enden den wilden beesten’. Ende Ioseph antworde hen · ‘Voerwaer, ghi sprect alse wilde beesten; ende heeft God met ghesproken doer den mont des profeten Davids: ‘Michi⁺ vindictam, ego retribuam, dicit Dominus⁽⁸⁾’? Doen Pylatus sach dat si sus⁽⁹⁾ twisten met woerden, doen sprac hi: ‘Ghi heren, in desen werke en heb ic ghene scout⁽¹⁰⁾. Ic duet⁽¹¹⁾ seere dat God noch grotlike dit wreken sal op u ende op u kindere’. Doen dat die Ioden hoerden, doen woerden si seer tornich. Ende die twee overste⁽¹²⁾ princen, Annas ende Cayphas, die setten knechten daer toe, die Ioseph hoeden souden in den kerker, ende ghingen te samen te rade wat si met hem doen souden.

[Oec seiden si: ‘Doen dese tuyscher Jhesus noch leefde, doen seide hi, dat hi des derde daghes opverstaen⁽¹³⁾ soude. Daerom, her richter, set iiij sterke ridders oft vive⁽¹⁴⁾ die syn⁺ graf waken, dat syn jongheren niet en comen ende stelen den

(1) Hebben, heb hem.

(2) Saerc, zerk, grafsteen.

(3) Gheleech, Limb. dial. voor gheleghet, gelegd.

(4) Conen ghedoen, kunnen doen.

(5) Evel, euvel, kwaad.

(6) Ghequijt, gekweten.

+ fol.44

(7) Gheringhe, spoedig.

+ fol. 45

(8) Aan mij de wraak, zegt de Heer, ik zal vergelden.

(9) Sus, aldus, zoo.

(10) Scout, schuld.

(11) Duct, ducht, vrees zeer.

(12) Overste princen, opperprinsen.

(13) Opverstaen, hd. auferstehen, verrijzen.

(14) Vivc, vijf.

+ fol. 46

[p. 568]

doden lichame ende segghen: hi es opverstaen, want soe soude die leste dwalinghe groter wezen dan die yerste⁽¹⁾’. Ende dat gesciede na haerre begherten; want men sette iiij ridders daer toe, die Jhesus graf hoedden ende waken souden, alsoe die ii princen Annas ende Cayphas viseerden ende insetten⁽²⁾].

2. Doen⁽³⁾ vergaderden si hen weder te rade ende gheboden dat men Ioseph uyt slaen⁽⁴⁾ soude en voor henlieden bringhen.

Doen die stocmeesters⁽⁵⁾ of die kercwaerders den kerker ontsloten, doen en vonden si Ioseph niet. Doen quamen si weder⁺ ende seiden haren heren, dat hi slechts enwech⁽⁶⁾ weer, mer si en wisten hoe. Doen dat die princen der Ioden saghen, dat Ioseph enwegh was, ende si ghehelijc wael die dore ghesloten ende toegheseghelt vonden, alsoe si selve ghesloten hadden, doen verwonderden si hen alsoe sonderlinghe seere, dat si niet en wisten wat segghen.

(1) Yerste, eerste.

(2) Viseeren, uitdenken; insetten, verordenen

(3) Doen, toen d.i. volgens het verband: na den sabbat. De tijdsaanduiding is overal zeer gebrekkig.

(4) Uytslaen, uit de boeien slaan slaan, losmaken, bevrijden.

(5) Stocmeester, de meester van den stoc, d.i. van het tuig waarin hals en voeten van den gevangene gekneld zitten; bij uitbreiding · kerkerbewaarder, cipier.

+ fol. 47

(6) Slechts, eenvoudig; Mnl. enwech, weg; dialect: èwech.

XIII Hoofdstuk.

1. Hier en binnen dat⁽⁷⁾ si aldus stonden, en saghen malcanderen te wonder ane, soe quam een van den ridderen tot hen, die Jhesus graf hoedde ende bracht hen een vreemde mare ende seide: ‘Ghi heren, ic bring u een wonderlike bootscap. Daerwi saten ende souden Jhesus graf waken, doen wert die erde bevende ende wi saghen enen inghel, die den saerc af nam van⁺ den grave ende ghinc opt graf sitten ende sach daerin. Ende syn cleedere waren wit als die snee. Ende om synre groter claerheit wille, creghen wi soe groten anxt, dat wi alle iiij daer neder storten ter erden, onmechtig onser lede te rueren, oft wi alle doot gheweest hadden. Ende al die wile⁽⁸⁾, dat wi soe in onmacht laghen, soe hoerden wi den inghel den wijfkens toespreken, die daer comen waren om Jhesus te salven ende die wive waren vervaert; mer die inghel troestese ende sprac tot hen: ‘Ghi wijfkens en hebt gheen anxt. Jhesus, die gheseit hadde dat hi verrise soude, die es verresen, hi en es hier niet.

(7) Binnen dat, terwijl.

+ fol. 48

(8) Al die wile, heel den tijd, terwijl.

[p. 569]

Siet hier, dit es die stat⁽¹⁾ daer sine in gheleccht hadden. Gaet⁺ ende segghet sinen discipulen ende Peteren⁽²⁾ dat hi opverresen es ende segt hen dat hi voerghegaen es in Galileen; ende daer selen si hem sien’.

2. Doen dit die ridders gheseit hadden, doen vraechden hen die Ioden: ‘Wat wijfs warent die daer quamen ende waeromme en vinct ghi die wijve niet?’ - Wi en weten u niet te segghen wat wive dat waren, want wi laghen als doode. Ende om den anxt die wi hadden vanden aensien des inghels, soe en dorsten wise oec niet vanghen, al en hedden wi niet in onmacht gheleghen. Doen seiden die Ioden: ‘Wi en gheloves di seker niet. Het es alte ongheloeflike loeghentael datti hier⁺ voertbrings’. Ende die ridders, die nu alle vier vergadert waren, antworden hem uyt enen monde: ‘Wi⁽³⁾ soudi ons gheloven, ghi die aen Jhesum selve niet gheloven en woudt, die alsoe menich suverlyc⁽⁴⁾ mirakel voer uwe oghen ghedaen heeft. Wi segghen u voerwaer, die selve Jhesus, die ghi ghecruyst ende ghedoet hebt, die es opverstanden. Alsoe ghewarich⁽⁵⁾ (es) God. Wi moechdi u dus seere hier af verwonderen? Wi hebben horen segghen, dat ghi selver Ioseph hebt doen sluten in enen kerker sonder vensteren, ende dat ghi die slote daertoe beseghelt hadt ende die slotels selve tot u naemt;⁺ ende doen ghi die seghel op braect ende deedt den kerker ontsluten, aensiender uwer oghen⁽⁶⁾, doen en vondi Ioseph niet. Daeromme en schelt niet op ons. Wanneer ghi ons Ioseph wederlevert, soe sullen wi u Jhesum weder leveren’.

Doe stonden die priesters ende die princen der synagoghen ende waren seer verwondert ende tornich, ende seiden: ‘Ioseph is in syn contrey, dat is in syn lant - En Jhesus es in Galyleen, soe wi horen segghen’.

3. Wat sal hier af werden? Aldus ghinghen si langhe te rade onderlinghen ende waren seer begaen ende sonderlinghen seer beduct⁽⁷⁾.

Quame Jhesus meer onder dat ghemeyn volc, datsi slecht⁽⁸⁾ ane Jhesum gheloven soude ende soe ghinghen haer wet ende⁺ eat profyt harer prelaturschapen⁽⁹⁾ te niete! Ende worden des

(1) Stat, plaats.

+ fol. 49

(2) Peteren, datief: aan Peter of Petrus.

+ fol 50

(3) Wie, hd. wie; hoe?

(4) Suverlyc, zuiver, echt.

(5) Ghewarich, waarachtig.

+ fol. 51

(6) Aensiender oghen (losse genitief), terwijl gij met de oogen aanzaagt.

(7) Beduct, beducht, bevreesd.

(8) Slecht, eenvoudig.

+ fol. 52

(9) Zie fol. 12, 97: prelaten, priesters.

[p. 570]

te rade, dat si den ridderen groet goet gaven, ende versendense⁽¹⁾ omme ghelt, datsi segghen souden, datsi Jhesus graf waecten, dat doen Jhesus discipulen met machte quamen, ende namen hen den dooden lichame ende droghen met hen hare straten⁽²⁾. Die ridders namen tgelt ende seiden als hen die bisscop ende die princen der synagoghen hadden doen segghen.

[Hier binnen dat dese loghentale vast ghesprinct⁽³⁾ waert onder tghemeyn volc, ende die gemeinte(es) seer begonne te murmureren. Die een seide dit, die ander dat. Die een gheloefde⁺ dat waer were, datten syn discipulen ghenomen hadden; die andere meynden dat papen hadden ghevisiert omme haers profyts wille.

Ende dus ghinc die tyt vaste henen, wel VI weken oft langher, datti papen al haer maecht daertoe deden ende bewaerdent ommers⁽⁴⁾ dat die ghemeynte niet en vernam van Jhesus].

(1) Versenden, van huis naar hier en daar sturen.

(2) Hun weegs; weg.

(3) Gesprinct, verl. deelw. Van sprengen, causatief van springen, doen springen, een gerucht of tijding verspreiden.

+ fol. 53

(4) Ommers. zorgden er immer voor dat...

XIV. Hoofdstuk.

1. Doen quamen dese drie: een priester, hiet Finees, ende Addes ende een ghebieder der witten, hiet Egeas, uyt Galileen in Jherusalem ende seiden den princen van der witten ende allen den ghenen van der synagoghen, dat si Jhesum ghesien hadden, dien si ghecruyst hadden. Si seiden: ‘Wi saghen hem sitten onder syn discipulen opten berch van Olyveten levende ende⁺ sprekende. Ende wi hoerden, dat hi hen seide: “Gaet alle die werelt dore, ende boetscapt minen naem ende predict dat ghe love des evangelien ende doept alle dat volc in den name des Vaders, in den naem des Soens ende in den naem des Heileghen Gheests. Want wie dat ghedoept es ende gheloeft, die sal behouden syn”. Doen hi hen dese woerde gheseet hadde ende veel ander woerde, die wi niet onthouden en hebben, doen seiden si, wi saghen met onsen oghen, dat hi opwert voer ten hemele’.

2. Doen dit die meesters vander synagoghen hoerden, doen besworen sise te male na hare witte, dat si hem segghen souden⁺ bi den love ende bider glorien des levenden Gods van Israhel, oft waer si datsi gheseecht hadden. Ende si antworden: ‘Wi hebben di allen dat rechte waer gheseit, want wi horden hem spreken dat wi gheseet hebben. Ende wi saghen hem op

+ fol. 54

+ fol. 55

[p. 571]

ten hemel varen. Daerome waert grote sunde⁽¹⁾ dat wi verswighen souden; wie en seident den volke’.

Doen ghinghen al die princen tot dese drie luden ende smeecten ende baden hen datsi niemant meer dit segghen en wouden, alsoe lief alsi haer wet ende eeu⁽²⁾ hadden. Si wouden hen ghels ende goets ghenoech gheven ende gaven hen grote⁺ ghiften. Die drie namen die ghiften ende gheloefden dat sijs voert swighen souden. Maer si en gheloefdens hen niet alsoe wale, si en senden iiij hare luden mit hen uyt Jherusalem, die niet van hen sceiden en souden, si en haddense weder thuys bracht, opdat ommers onder di ghemeynte niet en quame.

Maer si en condens soe heymelyc niet ghehouden, het en⁽³⁾ brac uyt, ende quam onder dat volc, soe dat die Ioden alle seer bedroeft waren, datsi dus met Jhesum ghevaren hadden, ende beghonden seer te twisten ende te sceldene teghen haer prelaten, ende hadden groten anxt, dat si grotelike gheplaech⁽⁴⁾ souden werden omme Jhesus doot, daer si dus vele wonderlycs dincs afhoerden.

⁺ Maer Annas ende Cayphas die troestense vaste ende seiden: ‘Men sal sulke boeven niet gheloeven, noch sulke vreemde luden. Het syn lantlopers, die ghelt nemen van sinen discipulen ende segghen datsi hen heyten⁽⁵⁾ segghen. Ghi siet doch datsi ghiften van ons nemen, datsi swighen sullen’.

(1) 't Ware sunde, 't ware jammer of spijtig.

(2) Eeu, eeuwe, cove, bet. wet, hier de wet van Mozes.

+ fol. 56

(3) Of het brak uit.

(4) Dial. voor gheplaecht.

+ fol. 57

(5) Heyten, gebieden; wat zij hun gebieden te zeggen.

XV Hoofdstuk.

1. Doen stont Nycodemus op ende seide: ‘O ghi kindere van Israhel, sprect te rechte, ende segt die waerheit. Dese drie luden, die hier bi u waren, en waren gheen vremde lude, noch lantlopers, noch logheneers. Het waren doch die priesters Finees ende Addes end Egeas, die een ghebieder⁽⁶⁾ es onser witten.⁺ Ende wi besworense doch biden lof ende bider glorien des levenden Gods van Israhel, datsi ons al die waerheit segghen souden. Ende si seiden bi haren eede, dat si Jhesum horden spreken met sinen iongheren opten berch van Olyveten, ende datsi hem levendich saghen bi hen sitten ende gaen ende staen, ende datsi hem met haren oghen saghen ten hemel varen. Wi lesen inder bibelen in onser wetten, dat Elizeus tuich⁽⁷⁾, dat hi Helyam sach ten hemel varen op enen vuerighen waghen. Nu

(6) Ghebieder der witten, meester der wet, schriftgeleerde.

+ fol. 58

(7) Tuicht, getuicht

[p. 572]

hoert minen raet ende laet ons senden in desen gheberchten omme Jhesum te soekene. Vinden wi hem daer, soe willen wi segghen, dat hem die Heilighe Gheest daer ghevuert heeft’.

⁺ Dezen raet waert ghevolcht; want si senden uyt inden gheberchten sterke gherade mannen, die Jhesum soeken souden. Ende sijn discipulen ghinghen overal, mer si en vonden sijns⁽¹⁾ niet, ende quamen weder, ende seiden datsi Jhesum ghesocht hadden al tgheberchte dore, ende overal, mer si en vonden sijns niet. Mer Ioseph dien hadden si ghevonden, die voer⁽²⁾ tot Aromathia.

2. Doen waren die Ioden seere verblijt, dat men Ioseph vonden⁽³⁾ hadde, dien si ghesloten hadden ghehat. Ende hoepten ommers, mochten si met hen te spraken comen⁽⁴⁾, si souden yet licht van Jhesus te spreken weten, dat men gheloeven mochte. Ende ghinghen te rade wi⁽⁵⁾ si best ane Ioseph⁺ comen souden met hem te sprekene. Ende worden des eens datsi hem enen goeteliken brief scriven wouden ende doen hem bidden, dat hi bi hen quame. In desen brief stont aldus: ‘Ioseph, in den vrede Gods moetstu sijn ende alle die met di sijn. Wi weten wel, dat wi misdaen hebben teghen Gode ende di. Maer wi bidden di vrendeliken, dattu comen wils tot dinen ghenoten, die hen seere verwonderen, wi⁽⁵⁾ du ontcomen best uyt deser vanghenissen. Wi weten ende kennen dat wi quaden raet gheloefden teghen di. Maer onse Here God heeft di verloest van quaden ordel, dat over di ghegaen soude hebbe. Vrede si met di, Ioseph’.

⁺ [Hier suldi nu horen wie⁽⁶⁾ Ioseph desen brief quam ende wi⁽⁶⁾ hi op sijn eselinne sat ende reet tot Jherusalem tot sine ghenoten ende wi⁽⁶⁾ hem die Ioden ontfinghen met groter eren ende vrouden⁽⁷⁾].

3. Doen Ioseph desen brief ghescreven was, doen ghinghen die princen der wetten te gader ende ontboden VII van Iosephs beste vrienden, dien si desen brief gaven Ioseph te brenghen, ende seiden hen datsi desen brief Ioseph selver inder hant gaven. Ende datsi met hem weder quamen om hem te gheleidene ende gheselscap te doen. Dese vii deden der princen ghebot, ende namen den brief ende brochtenen⁽⁸⁾ Ioseph. Doen⁺ Ioseph den brief ghelesen hadde, doen seide hi: ‘Ghebenedijt

+ fol. 59

(1) Sijns, genitief van pers. voornaamwoord, verg. dijns, mijns

(2) Voer, reisde.

(3) Mnl. gevonden.

(4) In gesprek komen.

(5) Eigenlijk wie: hoe?

+ fol. 60

(5) Eigenlijk wie: hoe?

+ fol. 61

(6) Wie, elders wi: hoe.

(6) Wie, elders wi: hoe.

(6) Wie, elders wi: hoe.

(7) Tweede eigenaardige titel in 't rood geschreven.

(8) Brochten hem.

+ fol. 62

[p. 573]

si God die mi uyt haren handen verloest heeft, doen si mi hilden ghevanghen’, ende custe die ii goede luden, die tot hem quamen, ende ontfinc se seer vriendelijc in sijn huys.

4. Des anderdaghes seer vroech sat hi op sijn eselinne ende reet met hen tot Jherusalem. Doen die Ioden vernamen dat Ioseph quam, doen liepen si teghen hem uyt, ende riepen: ‘Ioseph, Ioseph, vrede sijn mit dynre coemsten!’ Ende Ioseph antworde hen weder: ‘Die vrede Gods si met al sinen volke!’ Doen custen si hem alle gader; ende Nycodemus leide hem met hem thuys.

Des anderdaghes vergaderden hen die princen te samen,⁺ ende Annas ende Cayphas ende Nycodemus die besworen Ioseph, dat hi hen die waerheit segghen soude, van al dat si hen vraghen souden. Ioseph seide, hi soude gherne.

Ioseph, seiden si, wi waren seer gestoert ende vertoernt op di; want du Jhesum bëgraven gads⁽¹⁾ sonder onsen orlof ende teghen onsen wille. Daeromme deden wi di sluyten bynnen onsen duysteren kerker, die sonder vinsteren is ende wi seghelden die sloetegater⁽²⁾ toe, ende namen die slotel met ons, dat ci dyn vriende niet al te heymelijc en wech en holpen. Ende⁺ daerna doen wi quamen, ende deden den kerker ontsluyten, doen vonden wi onse seghele al heel ende alinc⁽³⁾, maer du waers enwech. Doen waren wi seer verwondert als billic was, ende te mael seer verveert. Nu wilt ons doch segghen, hoe du van daer quames ende wat vrientscappen datti God ons here bewijsde’.

5. Ende Ioseph antworde hen ende seide: ‘Doen ghi mi teghen den avont deedt besluten, doen bleef ic liggen in minen ghebede; ende bat Onsen Lieven Here, dat hi mi verlossen woude. Dit duerde al toeten Sabbat toe. Ende daerna rech⁽⁴⁾ teghen den Sabbat des middernachs doen die Sabbat ancomen soude oft daer omtrent, doen docht mi, dat thuys daer ic in lach inder locht hinc metten vier hornicken⁽⁵⁾ ende ic sach⁺ Jhesum lyflijc bi mi staen alsoe ontsteken als een bernende⁽⁶⁾ blixem; ende van groten anxte die ic daer af hadde viel ic al beswiimt neder in onmachte. Doen greep mi Jhesus bider hant ende bespringde⁽⁷⁾ mi met enen soeten dauwe: ende doen wischte hi selver metter hant mijn aensichte, ende custe mi. Ende ic vraechde hem: ‘Bestu Helyas?’ Hi seide: ‘Neen,

+ fol. 63

(1) Waarschijnlijker hads.

(2) Sloetegater, mv. van slotegat.

+ fol. 64

(3) Mnl. alinc, alinghe, allick, bw. gansch, al.

(4) Mlimb. rech voor recht.

(5) Hornick, ook hoernoc, hornec; hoek.

+ fol. 65

(6) Bernende, brandende.

(7) Bespringen, bespatten.

[p. 574]

ic en ben Helyas niet. Ic ben Jhesus, dien du begroefst’. Ende ic seide: ‘Heer, toen mi tgraf, daer ic di begroef’. Doen nam hi mi bider hant, ende leide mi ende liet mi den doec ende tsudarium⁽¹⁾ sien, daer ic syn hoeft in want, doen icken groef⁺ Doen kende ic dat het Jhesus was ende aenbede hem, ende seide: ‘Ghebenedyt moetstu syn, die daer comen best in den name Gods ons Heren. Ende hi nam mi bider hant ende leide mi in myn huys tot Aromathia, ende seide: ‘Vrede si met di Ioseph. Binnen XI. daghen soe en sceide uyt dinen huyse niet’.

(1) Lat. sudarium, zweetdoek.

+ fol. 66

XVI Hoofdstuk.

1. Doen dit die princen hoerden ende die meysters der wit, doen seiden si onderlinghe hen seer verwonderende: ‘Wat teyken es dit, dat ons onse Here God doet! Waer hoerde ye⁽²⁾ minsche des wonders ghelike van enen minsche! Nu kennen wie doch al dese minsche wel, ende Ioseph sinen vader, ende Marien synre moeder’.

Doen stont op een van den meesteren der wetten: ‘Ic⁺ kenne wel Jhesus' gheslechte, seide hi, ende ic weet dat syn maghe⁽³⁾ Gode seer ontsien ende minnen; ende si syn seer dick⁽⁴⁾ in den tempel in ghebede ende in sacrificien vorden outaer Gods. Oec weet ic wel, doen Jhesus een kint was, ende Symeon die oude priester hem in den tempel offeren soude, dat hem syn ghesicht doen wederquam, die voer blint was. Ende hi riep met luder stemmen: ‘Heere, hoer. Nu laet, Here, dinen knecht na dine woerden in vreden. Want myn oghen hebben ghesien dinen heelghevere, dien du bereit heves⁽⁵⁾, voer den aensichte alles voles, een liecht te revelacien⁽⁶⁾ der heidenen⁺ ende een glorie dijns voles van Israhel. Dit weet ic wel dat Symeon al van Jhesum sprac. Ende noch seide hi meer. Want hi seide tot Jhesus' moeder Marien: ‘Maria, seit hi, ic segt di van desen kynde: Ecce positus est hic in ruinam, in resurrexionem multorum et in signum contradictionis. Et tuam ipsius animam pertransibit gladius. Dat es in duetschen te segghen: Siet dese es gheset in een nedervallinghe⁽⁷⁾, in opverstantenissen menigher minschen ende in enen teykene der versmadenissen, dat is ane den cruys. Ende uwes selfs siele sal een sweert

(2) Ye, hd. je, ooit.

+ fol. 67

(3) Maech, znw. (bloed)verwant

(4) Dick(e), dikwijls.

(5) Heves, 2 sg. gij hebt.

(6) Ter openbaring.

+ fol. 68

(7) Tot val.

[p. 575]

⁺ des rouwen doorgaen. Dat is te verstane: Al ghinghe een sweert doer u siele, ten soude u soe wee niet doen, als den rouwe dien ghi aen desen kinde noch sien sult’.

2. Doen dese minsche dit gheseit hadde, doen seiden die princen: ‘Laet ons weder senden omme die drie, die seiden, datsi Jhesum sagen opten berch van Oliveten met sinen iongheren spreken, ende die hem saghen ten hemel opvaren’.

Dat wert ghedaen. Men sende omme die drie lieden, ende si quamen. Doen vraechden hem die Ioden van Jhesum, ende si antworden allen drie met eenre stemmen: ‘Wi horden hem met sinen iongheren spreken opten berch van Oliveten, ende saghen hem selven op in den hemel varen’.

3. Doen deden die princen dese drie lieden sceiden, ende⁺ men vraechde elken sunderlinghen al besonder, wi Jhesus manieren waren ende wi syn ghedaente was, ende wat hi sprac, ende wi hi opvoer ten hemele, oft si hem yet langhe saghen, oft scier verloren uyt den ghesichte. Ende si antworden al ghelijc al eens: wie die een seide, soe seide die ander ende die derde.

Doen seide Annas ende Cayphas: ‘Wat willen wi veel segghen? In onser wetten steet ghescreven: wat twee luden tughen, dat sal vast bliven. Nie minsche en horde des wonders ghelijc. Wi hebben wel ghehoert dat Enoch wel met Gode was, ende datten God levende dede voeren inden paradyse. Oec en⁺ hoerden wi nye⁽¹⁾ waer Moyses begraven wart. Ende van Helyam den prophete hebben wi wel ghehoert datti op enen vuereghen waghen inder locht enwech ghevuert waert, dat wi nye⁽¹⁾ sint⁽²⁾ van synre doot en veryschten⁽³⁾. Maer desen Jhesum hebben wi selven Pylato overghelevert; wi hebben met onsen oghen sien pijnighen, gheselen, met eenre dornen cronen ghecroent. Wi hebben hem aen den cruce sien hanghen ghenaghelt ende saghen hem sterven ende sijn side doersteken met enen spere. Ende wi weten voer waer dat hi steendoot in dat graf begraven waert. Ende Ioseph steet hier ende segghet, hi⁺ sach hem sint al levende. Hier comen drie eerbar manne ende tughen daerboven, datsi hem levende hebben sien sitten spreken met sinen iongheren ende datsi hem selve metten oghen te hemele saghen opvaren! Wat is dit te segghen’!

+ fol. 69

+ fol. 70

+ fol. 71

(1) Mnl. nie, hd. nie, nooit.

(1) Mnl. nie, hd. nie, nooit.

(2) Mnl. sint, sedert dien tijd.

(3) Correcter boven blz. 19: vereyschten, van vereischen, vernemen.

+ fol 72

[p. 576]

Tweede Deel
De nederdaling ter helle.

XVII Hoofdstuk.

1. ‘Ja, seit hi⁽¹⁾ Ioseph, ic wille u noch meer wonders segghen. Hi en es niet alleen op verresen vander doot, maer vele andere sijn met hem opverstaen, die doot waren ende over menich iaer begraven hebben gheweest, die nu met hem levende sijn worden. Ende men heeft se sien gaen in Jherusalem. Want ghi wet alle wel dattie oude Symeon, die Jhesum inden tempel ontfinc, twee broeders⁽²⁾ hadde, die beide doot syn, ende ghi⁺ wet wel waer si begraven worden. Gaet selve ende besiet haer graven. Haer grachten⁽³⁾ ligghen beide open, ende si sijn levende opverstaen. Dat weet ic wel ende dert⁽⁴⁾ u voer waer tugen. Want si wonen in onser stat tot Aromathia, ende si syn allen tyt in ghebede. Maer si en spreken nyemant toe die leeft. Gaet daer ende haelt se met groter eren ende laetse ons voer dese princen ende voer dese meesters vander wetten bringhen, ende laetse ons besweren bi den levenden, almechtigen God dat si ons segghen, wi si op verresen sijn’

2. Doen ghinghen Annas ende Cayphas ende Nycodemus ende Gamaliel met Ioseph tot den graven deser tweer minschen,⁺ Symeons broeders, ende veel ander Ioden met hen. Ende vonden die graven open ende niet daerin mit allen⁽⁵⁾.

Doen worden die princen des te rade datsi selve voert toghen tot Aromathia in die stat int lant van Jude⁽⁶⁾, ende vonden dese twee luden, die vander doot op verresen waren, in haren huyse op blote knyen ligghende ende deden haer ghebet, ende custen seer dicke die erde met devoten wenen, ende ontsaghen⁽⁷⁾ God noch veel meer dansi voer hare opverstantenisse⁽⁸⁾ deden, in haren eersten levene ghedaen⁽⁹⁾.

Doe namen si die meesters vander wetten die daer tot hen comen waren, ende vordense eerlijc met tot Jherusalem,

(1) Hi staat hier ter versterking.

(2) De andere hss. hebben: zonen.

+ fol. 73

(3) Grachten, graven, z. verder.

(4) Dert (= der het uit dar (durf) het.

+ fol. 74

(5) Niet mit allen = niemendal.

(6) Juda.

(7) Ontsien, vreezen, vereeren.

(8) Verrijzenis.

(9) t.l.: dansi... hadden ghedaen, - ofwel moet ghedaen wegvallen.

[p. 577]

ende leidense inder synagogen, ende sloten die porte vander⁺ synagoghen al vast toe, ende leechden hen dat boec van Moyses euwe⁽¹⁾, dat es van hare witten tusschen haer handen, ende besworense bi dier euwen oft weetten⁽²⁾ die in den boec ghescreven stont, dien hen God selve gheset ende ghegheven hadde ende die si selve oec altoes truwelijc⁽³⁾ ende wel ghehouden hadden, datsi hen segghen wouden, oftsi gheloefden datse Jhesus verwect hadde vander doot, ende oft si meynden dat Jhesus die Christus weer gheweest, dien hen God gheloeft hadde dore der propheten monde, ende wie si opverstaen waren ende watsi ghesien hadden, doen si van eertrijc ghesceiden waren.

⁺ 3. Doen die twee ghebroeders, die doot gheweest hadden, dit hoerden, daer die een af hiet Carinus ende die ander Levicius, datsi dus hoechlijc besworen waren, doen worden si seuddende ende bevende, ende begonden al suchtende te screyene, opwert ten hemel te siene, ende maecten een teeken des crucen op haer oghen ende op haer voerhoeft ende voer haren mont, dat noch dat eerste teeken des crucen mocht wesen, daer die Ioden ye⁽⁴⁾ minschen mede hadden sien seghenen. Ende doen si hen sus met den teeken des crucen gheseghent hadden, doen begondense diep versuchtende ende seer bevende dese iij⁺ worde oft vier te spreken, ende niet meer: ‘Gheeft ons, seiden si, inc⁽⁵⁾, pennen ende perkament, wi sullen di scriven, wat wi ghesien ende ghehoert hebben’. Ende die meesters vander wetten gaven hen allen reetscap⁽⁶⁾ mede te scriven ende si ghinghen sitten scriven beide alleens⁽⁷⁾ dese woerden die hierna volghen.

+ fol. 75

(1) Wet.

(2) Weetten (= wetten).

(3) Getrouw.

+ fol. 76

(4) Ye, hd. je, ooit.

+ fol. 77

(5) Oorspr. wellicht ook dialect. vorm voor inkt.

(6) Gereedschap.

(7) Op dezelfde wijze.

XVIII Hoofdstuk.

1. Jhesus Christus heer ende God. Jesus Christus warachtighe Gods sone, verloesser ende behouder des minschelycs gheslechts, die der doden levendich maects, nu oerloeft ons te kundeghen die wonderlike werken die du gedaen hebs in dynre doot. Want men ons biden almachtighen God besweert, die du selve best, al haddestu ons verboden dat wi dyn secreet, dat is dyn hevmelijcheit⁺ nymant segghen en souden. Du kennes ende siest⁽⁸⁾ dat wi vanden meesters der wetten daertoe ghedwongen werden dit te scriven. Overmids dat si ons bi di beswoeren hen te seg-

+ fol. 78

(8) Siest uit sehist, sihist; ziet.

[p. 578]

ghene wat wi ghesien ende ghehort hebben, tot dynre eren ende glorien soe scriven wi dit.

Wi waren gheset in dat diepe der duysternissen, bi onsen voervaderen. Doen ghevielt op enen tijt dat wi die claerheit der sonnen ende des ewichs liechtes en wenich saghen blincken, ende dat scheen van daghe te daghe op ons te wassene ende meer te lichtene.

Doen sach Adam onse eerste vader sijn naeste die patriarken aen met enen bliden aenschine segghende: ‘Dit is myn scepper,⁺ die mi gheloeft enen te sendene die mi ende u salich maken sal. Hi gheloefde mi sijn claerheit te sendene, die selve Heer die mi formde ende maecte’.

Ende Ysaïas riep ende seide: ‘Het is die sone Gods, die hir comen wille, dat is dat ic propheteerde, doen ic noch op ecrtrike leefde: Populus, qui sedebat in tenebris vidit lucem magnam; habitantibus in regione umbre⁽¹⁾ mortis lux orta est eis. Dat volc, dat in der duysternissen sat, sach een groet licht, ende die in den rike des schemenden⁽²⁾ doots waren dien es een liecht opghegaen. Nu comt dat licht dat is dat warachtighe liecht dat ons comt’.

⁺ 2. Doen quam Symeon, onse broeder, ende seide: ‘Ghi heren, weest vroe⁽³⁾ ende blide, ende glorificeert ende danct ende loeft den sone Gods: want ic ontfinc hem in minen armen in den tempel doent een kint was, ende kenden overmits den Heilighen Gheest, dat hijt was, ende waert siende, ende riep ˙ Nunc dimittis servum tuum, Domine, secundum verbum tuum in pace. Quia viderunt oculi mei salutare tuum, quod parasti ante faciem omnium populorum; lumen ad revelacionem gencium, et gloriam plebis tuae Israhel. Here, nu leets du⁽⁴⁾ na dinen woerden dinen knecht in vreden. Want mine oghen hebben⁺ ghesien dinen Heylant, dien du bereet heves vorden aensichte alles volcs; een liecht te revelacien den heydenen ende glorie dijns volcs van Israhel. Doen dit die ander oude vaders horden, doen hadden si noch meere vroude.

3. Mit desen⁽⁵⁾ datsi dus spraken, soe quam een eremijt tot ons, ende wi vraechden hen: Wie bestu? Hi sprac: ‘Ic ben Iohannes die prophete des groten heren. Ic ben voer hem comen syn weghe te bereyden, ad dandam scientiam in remissionem peccatorum; wanneer hi naquaem, dat hi dat volc van Israhel soe gheleert vonde, datsi hem kenden, opdat hi se salich maken⁺ mochte, ende verloessen van allen haren sonden. Ic ben die

+ fol. 79

(1) Umbre (= umbrae).

(2) Schemen, een lichtglaus van zich geven.

+ fol, 80

(3) Vroe: vroolijk.

(4) Leets, 2 sg. praes. van laten: laat gij.

+ fol. 81

(5) Terwijl.

+ fol. 82

[p. 579]

stemme roepende inder wildernissen: Bereydt die weghe des Heren. Ic quam voer hem, ende doen hi naquam ende ic hem sach, doen dede mi die Heilighe Gheest segghen die in mi was: Ecce Agnus Dei, qui tollit peccata mundi. Ic wijsde hem metten vingher ende sacht⁽¹⁾: ‘Siet hier dat Lam Gods, dat afnemt die sunden der werelt’. Ic doepte hem inder flumen⁽²⁾ Jordanen; ic die niet werdich en was den knevel⁽³⁾ synre scone tontbindene. Et vidi spiritum descendentem super eum in specie cetumbe⁽⁴⁾, en ic sach den Heilighen Gheest op hem nedercomen⁺ in ghelikenissen eenre duven. Et audivi vocem de celo dicentem: Hic est filius meus dilectus in quo bene complacui; ipsum audite. En ic hoerde een stemme vanden hemel comen segghende: Dit es myn gheminde sone, daer mi wel in ghenoecht oft behaget; hoert hem. Et nunc preveni ante faciem ejus; en nu ben ic oec voer syn aenschyn comen tot u luden, omme u te segghen dat hi cortelinghen tot u comen sal. Et ipse est qui est filius Dei. Ende hi es die de soen Gods es, di⁺ hir wilt comen verlichten, die in duysternissen sijt.

(1) Sacht voor sachte; zegde.

(2) Lat. flumen, stroom.

(3) Knevel, Mnl ook cnovel, boei, strik gevormd door middel van een houten bout; in deze bet. nergens elders aangetroffen.

(4) Columbae.

+ fol. 83

+ fol.

XIX Hoofdstuk

Doen dit Adam horde, doe riep hi Seth sinen sone tot hem ende seide: ‘Siet hier nu die boetscap, die u Mychiel den⁺ archangel antwoorde, eens doen ik u weder⁽⁵⁾ porten des paradijs sende ende dede Gode bidden om die oly der ontfermicheit mijn lyf mede te smerene, doen ic out ende crane was’.

Ende Seth antwoorde hem: ‘Vader, doen ic vorden paradise quam, ende bat om die olye, soe ghi mi bevolen hadt, doen quam Michiel die Archangel tot mi ende seide: ‘Seth, segt dinen vader, hi en mach nochtan vander olyen niet hebben. Maer alst ghetal van vijfdusent iaren ende bina ij iaer vervult sal syn, soe sal die Sone Gods op eertrijc comen ende werden ghedoept inder flumen Jordanen; ende na dat hi gedoept es, soe sal hi die ghenen smeren met der olyen der ontfermicheit, die⁺ in hem gheloeven. Et qui regenerati erunt in aqua et Spiritu Sancto, ende die herboren sullen syn inden watere ende inden Heilighen Gheest. Ende dan sal hi tot u luden comen inder hellen ende leiden uwen vader tot den bome der ontfermherticheit’.

Doen Seth dit gheseet hadde, doen worden al die patriarken ende propheten ende die andere heilighen seer vroe ende blide.

+ fol. 84

(5) l. naeder, naar de.

+ fol. 85

[p. 580]

XX Hoofdstuk

1. Recht soe Seth dit ghesproken hadde, doen horden wi dat Sathan die prince der helle inquam met enen groten gheruyssche, ende riep Lucifer ende alle sine ghesellen an: ‘Laet ons gereetscap maken, seit hi, ende die helle bereyden Jhesum⁺ te ontvanghen, die te hans⁽¹⁾ comen sal Al heeft hi gheseit dat hi die Sone Gods is, hi es een puer slecht⁽²⁾ minsche; want hem gruwelt⁽³⁾ voer die doot. Ic horde datti seide alsus · Tristis est anima mea ad mortem. Mijn ziele es bedroeft totter doot toe. Wael heer⁽⁴⁾ alle die duvele myn ghesellen, laet ons nu wreken datti ons dicke vertornt heeft. Die wi cropel ende stom ende blint ghemaect hadde, die heeft hi met enen worde tonser scande dick ghenesen. Ja die wi haer zielen al rede⁽⁵⁾ hier inder hellen hadden, heeft hi ons weleer weder ghenomen, ende levende ghemaect’.

⁺ 2. Doen Sathan die duvel dit sprac, doe antworde hem die helle: ‘Wie es dat die soe vele vermach, dat hi met sinen worde die doode levende maect? Ic en can niet gheloven, Sathanas, dat het een sterflic minsche es. Wattu segghes oft dat hi den doet ontsiet, oft dat ghi oec enighe macht sult hebben hem hier in mynre vancnissen te leveren, ic duchte dat het God almechtich es, daer nyemant teghen en mach. Ende seit hi datti den dood ontsach⁽⁶⁾, dat hi hem daer heymelicken voer verhelen⁽⁷⁾ ende verberghen wille, is dat soe, ve⁽⁸⁾ tibi in secula seculorum. Wee di dan van ewen tot ewen.

⁺ Die duvel seide: ‘Swijch; ic sal hem di leveren, den selven Jhesum, die di ende mi alsoe vele te cort ghedaen heeft. Ic heb hem ghetempteert⁽⁹⁾, ic heb alsoe vele ghebrouwen⁽¹⁰⁾, dat hem al die Ioden teghen sijn geworden mit groten torn ontsteken, ende met haet ende met felre nijdicheit hem vaste pinen⁽¹¹⁾, ende sullen hem terstond dooden. Want waendi wat ic onleden⁽¹²⁾ ende doens hebben ghehad, eer ict hier toe bringhen conde.

+ fol. 86

(1) Te hans (= thans).

(2) Eenvoudig, gewoon.

(3) Het gruwelt hem = hij heeft schrik.

(4) l. Heeren.

(5) Al rede (= alreeds).

+ fol. 87

(6) Vreesde.

(7) Verschuilen.

(8) Lat. vae; wee.

+ fol. 88

(9) Fra. tenter, bekoren.

(10) Brouwen, listig beramen.

(11) Zeer pijnigen.

(12) Onlede, vr. znw., ook ollède, drukke bezigheid

[p. 581]

Die richter Pylatus was voer hem ende hadde hem gherne gheholpen, mer ten baette niet. Ic lach soe ende modde⁽¹⁾ in haren herten, datsi soe lancs soe felre worde. Ic bereide thout totten cruys; ic wysde hen die iij nagel daer si hem mede ghenagelt⁺ hebben; ic mengde selve mede die gal in dien edick die men hem drincken gaf. Ic heb een groot sper scerp ghewet, datmen hem doer syn side steken sal. Hi sal terstont doot sijn, ende ic salen u hier leveren’.

3. Doen seide die helle weder: ‘Ist die, di⁽²⁾ dooden soe verwecken can? Daer is mi leede voer, dat hi onse macht crinken sal. Want die andere propheten, die oec vormaels dode verwect hadden, ende nu hier onder mi syn, die plaghent⁽³⁾ met den crachten Gods te doen. Maer dese Jhesus doet met syns selfs cracht. Dat en vermochten die andere niet. Hier gruwelt mi al voer. Ic heb groten anxt, dat het die selve es die Lazarum verwecte’.

⁺ ‘Dat es waer, seit hi Sathanas, die selve ist. Weest anders blide ende wrect u nu’. ‘Is dat waer, seide die helle, Sathanas, soe besweer ic di bi dijnre crachten ende bider mijnre, dattu den man hier niet en bringt. Want doen hi siecht eens riep: Lazare, veni foras, doen beefde ic van groten anxte, ende en hadde gheen macht hem te behoudene, nocht die eerde en hads gheen macht die op sinen lichame lach. Wi moesten hem beide ons ondancs laten van ons sceiden.

Doen ic dat van hem sach, doen saghic wel dat een man was van enen machtighen ghebode. Brencstu den man hir, du soudes sien datti al onse ghevanghen verloessen soude, ende⁺ leidense met hem enwech ons ondancs in ewigher vrouden⁽⁴⁾, hem selven te eeren, ende ons te torne ende tot ewigher scanden ende scaden’.

(1) Mnl. modden, mudden, troebel maken; hier overdrachtelijk roeren, onrust stoken; in deze bet. nergens aangetroffen.

+ fol. 89

(2) Di = die, welke.

(3) Plaghen het.

+ fol 90

+ fol. 91

(4) Vroude, vreugde.

XXI Hoofdstuk.

1. Doen si aldus te samen spraken, die duvelen ende die helle onderlinghe, soe quam Davidt opspringhende als een donre, ende sprac mit eenre groter stemmen: ‘Tollite portas principes vestras et elevamini porte eternales; et introibit rex glorie: Chi princen, seit hi, luyct op⁽⁵⁾ u porten, laet ingaen den

(5) Opluken, opendoen.

[p. 582]

coninc der glorien’. Dese worde seide hi seer fierliken twee werven.

2. Doen hi aldus twee werven gheseit hadde, doen antworde die overste prince der duvelen, Lucifer, recht of hi dien⁺ heer niet ghekent en hadde, ende vraechde: ‘Wi es die coninc der glorien?’ David antworde: ‘Die sterke moghende here, die moghende es in sinen orloghe, die es coninc der glorien, die van den hemele dat eertrijc aenghesien heeft ende ghehort heeft dat ghebet ende die claghe der sunderen⁽¹⁾ die inder werelt sijn. Ende du alre stinkenste tornichste boeve, doet op die porten ende laet ingaen den coninc der glorien’. Ende recht doen David gheseet hadde, soe quam Onse Lieve Here in ghelikenissen eens mans, die sterke coninc der moghentheit, ende omscheen ende verliechte alle die in duysternissen ende inden scheme⁽²⁾ des doots waren.

+ fol. 92

(1) Sundere, zondaar.

(2) Scheme m. znw. schaduw, schemer; verg. fol. 79 schemen.

XXII Hoofdstuk.

⁺ 1. Doen die helle ende alle die duvele der hellen dit saghen met haren dienres, doen scudden ende beefden si allen van groten anxte. Ende scruwen⁽³⁾ Jhesum an: ‘Du hebs ons verwonnen, want du best sonder sonde ende corrupti⁽⁴⁾. Ende overmids dynre almechtigher moghentheit versmeetstu⁽⁵⁾ onse heerlijcheit. Du best seer hoghe ende seer leghe, seer mechtich ende seer oetmoedich. Du waers doot ende begraven. Nu bistu opverstaen ende leefs onder ons. In dijnre doot beefde die erde, die sonne begaf haer scinen, die sterren werden duyster; ende⁺ du comes nu levendich tot ons alsoe fierlijc ende stoutelijc dattu gheen dinc en ontsiest ende nemes ons met ghewelt onse volc ende onse ghevanghen. Al die werelt heeft tot desen daghe ons onderdanich gheweest na der doot, ende die macht heeftstu ons nu benomen. Nie en saghen wi dus doden opverstaen. Nye⁽⁶⁾ en starf minsche, hi en moest hier tot ons comen onder onse tribuit⁽⁷⁾, ende betalen sine tol, anders dan du allene. Du comes soe fierlijc dattu Jhesus best, daer der hellen voer gruwelde, doen si seide tot Sathan: overmits den doot van desen Jhesus ducht ic noch dat wi al te male onse macht over die werelt verliesen sullen’.

⁺ 2. Doen nam Onse Lieve Here den doden metter hant ende

+ fol. 93

(3) Scruwen of scrauwen 3 p. md., onv. verl. tijd van scriën.

(4) Corruptie, bederf.

(5) Smeet gij omver.

+ fol. 94

(6) Nooit.

(7) Tribuit, gezag.

+ fol. 95

[p. 583]

toechse⁽¹⁾ tot hem voer syn voete ende stiet den duvel achterwaert inder helle. Ende Adam ende anders syn vriende toech hi daer uyt inder claerheit.

(1) Toog+se d.i. trok ze.

XXIII Hoofdstuk

Doen Sathan achterwaert inder helle ghestoten was, doen begonde hem die helle te vermalendien ende te blasphemeren ende seide: ‘Ha Sathan, wat hebstu ghedaen? Du wanes dat al die werelt ons onderdanich was eer Jhesus quam. Wat dede di dit gebrouwen⁽²⁾ datmen Jhesum dus ghedoet heeft! Sijn doot heeft den eweghen doot ghedoet; sijn claerheit heeft ons duysternissen ghebroken. Hi heeft onsen kerker ghebroken,⁺ ende al ons meeste beste ghevanghen verloest. Al die grote patriarken ende propheten, die onder ons bedwanc waren, die en ontsien ons niet meer. Onse groet heerlycheit es seer te nieute ghegaen. Och Satan, prince alder quaetheit, wat luste di dit te doene! Al die verdwaelde screyende syn nu haer oghen gedroecht. Si en hulen noch en screyen nu niet meer. Ha Sathan, al dattu ye gheworfs oft ye ghewons⁽³⁾ mit dattu Adam den appel deets biten, dat hebstu al weder verloren, mit dattu Jhesus doot verwonnen hebs. Denct nu selver wat groter ongheender pinen saltu nu ewelijc ende ommermeer in mijnre ghewout⁽⁴⁾⁺ moeten liden. Och Satan, dijns selfs eweghen doet hebstu beiaecht. Die hoverdie, ghiericheit, haet ende nijt en al die felheit ende quaetheit, die du in die herten der prelaten⁽⁵⁾ ende anders den Ioden ghestort hebs, die dient di selven. Haddes du enighe wysheit ghehad des, du souts doch eerst versien⁽⁶⁾ ende vertast⁽⁷⁾ oft vernomen hebben, oft hi enighe misdaet oft sonde ane hem gehat hadde, eer du hem hier brachts. Du hebs hem doen doden. Nu es hi hier totti comen omme di eweliken heromme te tormenten. Du hebs ons allen verraden!’

Doen die helle dus sprac met haren ghesinne, doen sprac⁺ Jhesus totter hellen: ‘Helle, Sathan sal voertan altijt in dijnre machten ende in dinen bedwanghe sijn in Adams stat ende in sijnre kindere’.

(2) Dit listig beramen.

+ fol. 96

(3) Al wat gij ooit verwierft of ooit wont...

(4) Ghewout, macht.

+ fol. 97

(5) Prelaten, elders bisscoppen; de opperpriesters; verg. fol. 52

(6) Voorzien, vooruitzien.

(7) Vertasten. enderzoeken.

+ fol. 98

[p. 584]

XXIV Hoofdstuk

1. Ende doen stac Jhesus syn hant voert ende seide: ‘Comt hier tot mi ghi myn vercoren, die myn beelt ende myn gelikenisse hebt. Siet mi ghi die verdoemt waert, wie die duvel in u stat verdoemt blijft, ende ghi verloest, overmits⁽¹⁾ myn cruys ende myn doot’. Doen nam hi Adam onsen eersten vader bider hant ende seide: ‘Adam, vrede si mit di ende met dinen kinderen’.

⁺ Ende Adam viel hem te voeten, roepende: ‘Exaltabo te, Lomine, Deus meus rex. Quoniam non dilatasti inimicos meos super me. Ic sal di verhoghen⁽²⁾ myn here myn God; want du en hebs niet willen henghen⁽³⁾, dat sich myn viande over mi verbliden. Domine Deus meus, clamavi ad te et exaudisti me et sanasti me. Heer mijn God ic riep tot di, ende du hebs mi verhoert ende ghesont ghemaect. Domine, eduxisti ab inferno animam meam; sanasti me a descendentibus in lacum. Heer du hebs myn ziele uyt der hellen gheleit ende hebs mi verloest van in den poel te vallen. Psallite Domino Sancti ejus, singt den⁺ Here sanc der psalmen, ghi syn heiligen ende belien wi die gedechtenis synre heilicheit’. Nadat·Adam dit ghesproken hadde, soe riepen alle die heilighen ghelijc: ‘Advenisti redemptor noster Jhesu’. Du bist ghecomen onse verloesser Jhesus. Du hebs vervult inder hellen datti propheten van di ghesproken hadden. Du hebs ons verloest met dinen cruys ende met dinen bloede. Du bist tot ons ghecomen overmits dine doot om ons uyt der hellen te verloessen’.

2. Doen sloeg Jhesus een teeken des crucen over Adam ende over al die ander. Cantate Domino canticum novum, quia⁺ mirabilia fecit. Singt den Here, seit hi, nuwen sanc, want hi heeft wonder ghedaen. Notum fecit Dominus salutare suum; in conpectu gencium revelavit justiciam suam. Onse Here heeft condich ghemaect syn heil; int aensien des volcs heeft hi gereveleert syn rechtveerdicheit. Ende al die ander riepen: ‘Gloria in exelsis Deo, hec⁽⁴⁾ est gloria omnibus sanctis ejus⁽⁵⁾’.

3. Doen riep Abacuc: ‘Existi in salutem populi tui ad liberandum electos tuos. Heer, seit hi, du best uyt gegaen tot salicheit dyns volcs, ende te verloessen dyn vercoren’. Ende alle die andere riepen: ‘Benedictus qui venit in nomine Domini.

(1) Door middel van; om wille van

+ fol. 99

(2) Verheerlijken.

(3) Henghen n. ghehenghen of ghehinghen, gedoogen, dulden.

+ fol. 100

+ fol. 101

(4) Hec (= haec).

(5) Gods glorie wordt nu het aandeel van al zijn heiligen.

[p. 585]

Oebenedijt si di die daer comen best in den name des Heren. Quis est Deus sicut tu Domine, qui aufers iniquitates nostras.⁺ Wi es God, soe du Here, die onse sonden afneems’. Ende alle die ghene antworden: ‘Hic est Deus noster in eternum in seculum seculi; ipse regit nos in secula. Dit es onse God in ewicheit der ewicheiden’. Aldus seiden die propheten elkerlyc hoer sonderlinghen lof, ende allen die heilighen seiden: ‘Amen’.

+ fol. 102

XXV Hoofdstuk

Doen nam onse Here Adam bider hant, ende leverden Sinte Michiel der Archangel en allen die ander heilighen met hem. Ende die leidense in der vrouden des ertschen paradijs.

Daer quamen hen twe oude manne te gemoete, ende die heilighen vraechden hen tween: ‘Wie sidi, die noch niet doot⁺ en sijt?’ Doen antworde hen een van den tween: ‘Ic ben Enoch, die overmits dat ghebot Gods hir ghebracht ben in rusten; ende die ander es Elias die hir in wart bracht⁽¹⁾ op enen bernenden⁽²⁾ waghen. Wi en storven noch nye, mer sullen hier levende bliven totter tijt dat Anticrist comen sal omme tegen hem te kiven ende te disputeren. Ende die sal ons doden in Jherusalem. Ende binnen vierden halven daghe daerna sullen wi weder levendich opverstaen ende sullen in ewigher vrouden varen.

+ fol. 103

(1) Mnl. bracht verl. deelw.

(2) Brandenden.

XXVI Hoofdstuk

Ende met dien datsi aldus spraken, soe quam daer een inghegaen die een cruys opten hals droech. Ende die heilighen⁺ vraechden hem: ‘Wie bestu? Visio tua latronis. Du hebs een moerdeneersghesichte! Waeromme draechstu dat cruys op dyn scouderen’? Ende hi antworde hen alleen: ‘Vorwaer ic was een mordenere ende dede veel quaets inder wereld. Mer die Ioden cruysten mi met Jhesum, ende ic sach syn wonderlike werken, die hi wrachte ende gheloefde dat hi een maker is ende een maker was alre creaturen, ende een almoghende Heere. Ende riep hem an: Memento mei cum veneris in regnum tuum. Here, ghedinct mijnre als ghi in dyn ryc comt’. Ende hi antworde mi: ‘Hodie mecum eris in paradiso. Huden sulstu met mi syn⁺ inden paradise. Ende seide mi, en woude⁽³⁾ mi die verwaerre⁽⁴⁾

+ fol. 104

+ fol. 105

(3) Wilde.

(4) Verwaerre of verwarere, bewaarder.

[p. 586]

des paradijs niet inlaten dat ic hem liet sien dat teyken des crucen, ende segghen hem dat mi die sone Gods daer ghesent hedde ende dat hi mi mittencruce gheladen hadde tot enen warachtighen teyken, dat hi mi in laten soude. Ende doen ic int paradijs quam, doen toende ic dit teyken den ingel, ende hi liet mi in ende seide mi: ‘Verwacht⁽¹⁾ een weenich, want Adam ende al die vercoren Gods, die van Adam comen syn, sullen te hans⁽²⁾ comen ende van hier ten hemel varen’. Doen seiden allen die heilighen: ‘Ghebenedijt moetstu sijn almachtich God, die dus grote ghenade hebs ghedaen enen sundere’.

(1) Wacht.

(2) Thans.

XXVII Hoofdstuk

⁺ Dit tughede Karinus ende Lucius voerscreven die doot gheweest hadden, dat hen sus ghesciet was. Ende doen waert hen verboden, seiden si, datsi een woert hier af nyemant segghen en souden van al datsi ghesien ende ghehort hadden. Ende doen hen dat verboden was, doen seiden si dat Sinte Machiel verboet over die Iordaen te gaen, ende sette ons weder in onsen lichame. Doen quamen wi tot eenre stat daer vele volcs was vanden ghenen die mede met ons verwect waren vander doot met Christus opverrisenisse; ende doen werden wi alle ghedoept in die fluym⁽³⁾ Iordane. Ende eghelijc⁽⁴⁾ creech een witte stoel, die in des Lams bloede ghewasschen was.

⁺ Deze ghetuychnisse gheven wi Karinus ende Levicius vanoer verrisenissen Jhesu. Nu bidt hem datter sich onser ontfermen wille. Ende hiermede sweghen si ende gaven dit geschrift over den heren vander wet.

Doen stonden op Annas ende Cayphas ende namen dese cedele⁽⁵⁾ van deser getuychnissen, ende gaven se Nychodemo in syn hant ende Ioseph. Doen worden die letteren ghetransfigureert, die met swerten inc gescreven waren, ende worden also wit als snee.

Dese cedele las men aensiende ende toehorende allen der scaren der Ioden. Ende die Ioden riepen met luder stemmen:⁺ ‘Gewaerliken⁽⁶⁾ heeft Jhesus dit al gedaen. Ghebenedyt ende gheloeft moet hi syn ewelyc ende ommermer’. Doen ginghen die meesters vander wet uyt der synagoghen met groten anxt. Ende al datsi ghehort ende gesien hadden, dat vertelden si van stroom.

+ fol. 106

(3) Lat. flumen,

(4) Een iegelijk, ieder.

+ fol. 107

(5) Cedele, vr. znw., een akte of schriftelijke verklaring.

+ fol. 108

(6) Waarlijk.

[p. 587]

worde te worde den richter. Ende Pylatus liet altemale bescriven dese woerde die Jhesus ghesproken hadde in sijnre pinen, ende al dattie Ioden ende die meesters vander wet met hem bedreven hadden in worden ende in werken, ende alle die heel ghescienisse van beghin toeden ynde⁽¹⁾. Dese historie dede hi setten in enen boec, ende dat boec dede hi legghen in die vierscaer⁺ oft in dat richthuys⁽²⁾ tot eenre memorien ende ghedenenissen. Darna dede hi al dese selve gheschenisse⁽³⁾ Pylatus in enen toegeslotenen beseghelden ghescrifte setten, ende sendet sinen heer den keyser tot Romen, wie dat met Jhesus ghevaren was, ende al die wondere ende miraculen die daer gesciet waren in Jhesus stervene, ghelijc ghi hir vore ghehoert hebt.

Aldus uyt die ystorie die men Nychodemus passie noemet, van Christus liden, sterven ende verrisenisse, die alle tyt gheloeft, ghedanct, gheëert ende ghebenedijt moet syn ewelijc ende ommermeer. Amen.

(1) Einde. - Vele hss. hebben hier nog twee hoofdstukken; in het 28^ste verklaren de Joodsche priesters aan Pilatus dat Jezus wel de verwachte Messias moet geweest zijn. Het 29^de hoofdstuk is een brief, een verslag over Jesus' leven en dood door Pilatus opgemaakt en besteind voor Keizer Claudius te Rome.

+ fol. 109

(2) Het gerechtshof.

(3) Hetzelfde als boven ghescienisse, geschiedenis