Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1925

[p. 610]

Of Vondel onbekend blijven mag aan ons Volk?
door J. Salsmans S.I.; werkend lid der Academie.

Zooals de vraag luidt, kan ze, als een naïeve uiting in uw ooren klinken. U zult wel eenparig geneigd zijn om er ontkennend op te antwoorden. Toch acht ik het niet nutteloos de ontoereikende Vondelkennis der Zuid-Nederlanders onbewimpeld in oogenschouw te nemen, om te besluiten wat er te doen valt.

Ons Vlaamsche volk kent Vondel niet, zooals in andere landen ook de mindere man de grootste beroemdheden der nationale letterkunde althans weet te noemen. Niet in elke Vlaamsche stad is er een Vondelstraat of een Vondelplaats. Aan velen blijft thans 's dichters naam onbekend: een sportheld heeft meer vermaardheid. De redenen daarvan zijn de minder hooge kultuur van onze menschen, de verhevenheid zelf van Vondels dichtkunst, de scheiding met Holland. Het lijkt onmogelijk Vondel ‘populair’ te maken en hij zal nooit voor een ‘volksschrijver’ doorgaan.

De opvoeringen, door het tooneelgezelschap Royaards, der voornaamste treurspelen, als ‘Lucifer’ en ‘Adam in ballingschap’, hebben vóór den wereldoorlog groote belangstelling gewekt. Men mocht hopen, dat die indruk duurzaam zijn zou; maar, helaas, de groote ramp van 1914 heeft de herinnering daaraan grootendeels uitgewischt. - De studenten van het middelbaar onderwijs krijgen zekere uittreksels te lezen en te bestudeeren; maar niet alle meesters hebben de gave om bij de leerlingen een heilige geestdrift te ontsteken; de opgelegde schooltaak verwekt niet zelden juist het tegenovergestelde. - De jongere letterkundigen schatten onzen dichter hoog; ze bewonderen en citeeren hem; maar ze zijn er minder voor te vinden, om zich zijn letterkundige hoedanigheden eigen te maken, om zijn geest van orde en regelmaat en zijn harmonische ontwikkeling over te nemen; ze willen immers het leven uitbeelden op hun manier, wars van tucht en banden.

Het past ons niet, opvoedkundigen en beoefenaars der Nederlandsche letterkunde, in dien toestand te berusten. De kultureele ontwikkeling van ons volk laat ons geenszins onverschillig. Anderzijds staat het buiten kijf, dat Vondels dichtkunst een aanzienlijke vormende kracht heeft. Herhaalde malen werd daarop gewezen in de lezingen in onze Academie. Wij mogen dien machtigen kultuurfactor niet laten verloren gaan.

Zou het wel zoo moeilijk zijn, als men het zich inbeeldt, Vondel door onze menschen te doen smaken? Wortelt die moei-

[p. 611]

lijkheid niet in zekere vooroordeelen. nl. dat de dichter te oud, te vreemd, te verheven is? En kan men die vooroordeelen niet grootendeels doen verdwijnen, niet door er polemisch tegen in te gaan, noch door onze menschen aan te zetten Vondels werken te bestudeeren - hoe zullen ze dat willen of kunnen doen? - maar eenvoudig door goedgekozen uittreksels binnen hun bereik te brengen? Onbekend maakt onbemind, ja. Maar het komt er op aan Vondel zonder vooropgezetten tegenzin te doen lezen. En indien onze stamgenooten 's dichters schoonheden, zoo eenvoudig treffend en roerend, geproefd hadden, zouden zij er ongetwijfeld smaak in vinden. De met zoo grooten bijval bekroonde opvoeringen der vondeliaansche treurspelen leveren de proef op de som.

Overigens a priori, om de volgende redenen, mag men hetzelfde beweren: vondel vertolkt wonderwer den Nederlandschen landaard en net algemeen menschelijke. En daar blijven ook eenvoudige menschen niet ongevoelig voor.

Laten we vooreerst nooit vergeten, dat onze dichtervorst Zuid-Nederlander van afkomst is: vader en moeder zijn beiden van Antwerpschen stam. Dat hij te Keulen geboren is, nad geen invloed op zijn Nederlandsche geaardheid. Van zijn negende jaar af leeft hij te Amsterdam: daar groeit hij op; daar gaat zijn schrandere geest open; daar ontvangt zijn gemoed, zoo vatbaar voor goede indrukken, een echt Nederlandschen stempel. Ja de Vlaamschheid is er nog niet uit. Het Vondelgezin blijft natuurlijk in betrekking leven met andere Vlaamsche uitgewekenen. De zich ontwikkelende jongeling komt spoedig in aanraking met de Brabantsche Kamer en geeft daar zijn eerste proeven van dichtkunst in het licht. Hij treedt in den echt met Maayken De Wolf, ook van Brabantsche afkomst. Of hij later al of niet in Vlaanderen geweest is, doet hier niets ter zake: zeker is het, dat hij belangstelling bleef koesteren voor Zuid-Nederlandsche toestanden. Zoo heeft hij menig vers gemaakt op Vlaamsche menschen, zaken en gebeurtenissen.

Is het dan te verwonderen dat, vooral in zijn eerste dichtwerken, ook zijn taal Brabantsch getint is? Slechts langzaam helt zij over tot Noord-Nederlandsche vormen. Ik had vroeger de gelegenheid in dit opzicht ‘Jozef in Dothan’ met ‘Lucifer’ nauwkeurig te vergelijken: het verschil is zeer opmerkelijk. Het gebeurt dat wij zekere uitdrukkingen, ook uit de latere werken, beter verstaan dan de Hollanders: dit geven uitstekende Vondelkundigen volmondig toe. Althans bij gelijkheid van onderwerp, wordt door ons volk Vondel beter begrepen dan de moderne Hollandsche jongeren. Zijn kunst staat dichter bij ons, en is gemakkelijker te genieten dan de hunne.

U zult het ook met mij eens zijn, dat onze dichter algemeen

[p. 612]

menschelijk voelt en, oprecht psychologisch, hooge opvattingen en diepe gevoelens en veelsoortige gemoedsaandoeningen in de meest verscheidene levensomstandigheden weet te vertolken. Hij kan net Terentius nazeggen: Nihil humani a me alienum puto. Zoo heeft hij bizonder levendig en menschelijk vele karakters in zijn treurspelen uitgebeeld: men denke hier b.v. aan ‘Jozef in Dothan’ en ‘Adam in ballingschap’; zoo vindt hij gepaste tonen tot lyrische ontboezemingen over allerhande onderwerpen, of in gelegenheidsdichten op de meest verscheiden levensomstandigheden. Trouwens de dichter zelf had allerhande droevige gebeurtenissen doorleefd: het afsterven van zijn Saartje en van zijn Konstantyntje, ‘'t zalig kindje’, de dood van zijn teergeliefde echtgenoote, geldelijke verliezen tot armoede toe in den ouden dag, wegens de schulden van zijn zoon Joost, met hartzeer over diens wangedrag.....

Och, de ouders telen 't kind en maken 't groot met smart...
Het kleene treedt op 't kleed, de groote treên op 't hart...

Ja, zijn eenvoud en standvastigheid, zijn edel karakter tot in den uitersten ouderdom, gelijk Alberdingk-Thijm schetste in zijn ‘Vondelportretten’, maken onzen dichter sympathiek aan al wie hem kent, aan al wie tot in het diepst van zijn hart mocht doordringen.

Welnu het wil er bij mij maar niet in, dat het onmogelijk zijn zou dien schrijver, zoo door en door Nederlandsch en menschelijk, op een innemende wijze aan onze landgenooten voor te stellen, zoodat ze hem waarachtig zouden hoogschatten en liefhebben.

Is de verhevenheid van Vondels kunst daartoe een onoverkomelijk beletsel? Ik denk het niet. Dikwerf ontstaat die hooge vlucht juist uit de verhevenheid der godsdienstige leering, die hij zoo nauwkeurig mogelijk wil uitdrukken. Maar op zoo'n uiteenzetting zijn onze katholieke menschen, de eene natuurlijk minder dan de andere, tamelijk goed door het godsdienstonderricht voorbereid. Met enkele aanteekeningen worden ze op de hoogte en in de passende stemming gebracht. Men kan overigens altijd een oordeelkundige keus doen in Vondels gedichten en diegene weglaten welke beslist al te groote inspanning of geestesontwikkeling eischen.

Die beschouwingen zou ik toegepast willen zien in de volgende middelen, die mij doelmatig schijnen tot verspreiding van Vondelkennis onder ons volk: ik wensch daarover uw geachte meening te hooren.

Op de eerste plaats moest er een bloemlezing uitgegeven worden, waarin zou voorkomen wat gemakkelijkst te verstaan en

[p. 613]

te genieten is. Hiertoe dienen vooral die werken geëxcerpeerd die minder onder de handen van ons volk liggen. Integendeel men zou slechts verwijzen naar treurspelen die veelvuldig en goedkoop uitgegeven werden, of hoogstens het allermerkwaardigste daaruit opnemen. Dit alles zou chronologisch geplaatst worden en met enkele woorden aaneengeschakeld, volgens de bizonderheden van Vondels leven en de geschiedkundige gebeurtenissen: het ware geen dorre verzenopzegging, maar wel een levend geheel in een doorloopenden tekst. De onontbeerlijke verklaringen van woorden en zaken zouden in de voetnoten staan. Men kan, zoo men wil, daar eenige aanhalingen uit andere schrijvers bijvoegen als Brandt, Alberdingk-Thijm, Brom, Diferee, Leendertz, Kalff, Sterck, enz., zoodat de figuur van den dichter waarlijk levendig voor onze oogen zou oprijzen. Door zoo'n opvatting zou die bloemlezing merkelijk verschillen van andere, b.v. die van Poelhekke: Vondels Dichtjuweelen (Leiden, 1876), van Van Moerkerken: Vondels Meesterstukken (Leeuwarden, 1870), van Verwey: Een inleiding tot Vondel (Amsterdam, Versluys), van Weustink: Overzichtelijke Bloemlezing (Pantheonuitg., Zutphen). Het zou eenigszins gelijken op Baumgartner, Joost van den Vondel; sein Leben und seine Werke (Freiburg i.B. 1882); in 't Nederlandsch vertaald (Amsterdam, 1886); Haspels, Vondel (Serie: Onze groote mannen, Baarn, Hollandiadrukkerij); Horsten, Vondels leven en streven (Tilburg, 1919). Maar Hollandsche boeken zijn te duur om in groote hoeveelheid onder ons volk verspreid te worden.

Om naar die bloemlezing de handen te doen uitsteken, kan men tegelijkertijd voordrachten over Vondel en zijn kunst inrichten, vooral in bestaande instellingen als Volksontwikkeling, Hoogeschooluitbreiding, enz. In die voordrachten is er nog dit onbetwistbaar voordeel te bereiken, dat het levendig en kunstig voorlezen van 's dichters verzen, die veel beter doet begrijpen en waardeeren, dan de doode letter van een boek. Ik sta er borg voor dat indien de spreker de gedichten goed verstaanbaar voordraagt, ons volk daar gretig zal naar luisteren. Onder den oorlog heb ik zelf de proef daarvan genomen en een reeks lessen over Vondel gegeven: hoe wel niet bizonder voorbereid om de Nederlandsche letterkunde te smaken, toonden de toehoorders groote belangstelling. Tegenwoordig in Holland houdt P. Zey lezingen over Vondels Altaargeheimenissen en wel met grooten bijval. Kan men niets dergelijks in Vlaanderen beproeven?

Kon men daarbij opvoeringen van Vondels dramatische werken, althans van de meest ‘menschelijke’ vermenigvuldigen...! Doch volgens den geest zelf van 's dichters klassieke kunst, zonder moderne buitensporigheid.

Studiën over Vondel, zooals er staan in de ‘Uren bewon-

[p. 614]

dering’ van Cyriel Verschaeve, moesten hoe langer hoe meer door onze intellectueelen bemediteerd; zoo konden ze beter hun Vondelkennis laten neersijpelen tot de lagere klassen der maatschappij:

Eindelijk in het onderwijs moet er wellicht een ruimer plaats aan onzen dichter gegund. De bloemlezing waarvan zoo even sprake was, zou daar ook dienstig zijn. Maar men verbluffe de jongens niet met stukken, die boven hun peil staan. Hoewel ik zelf ‘Lucifer’ herhaalde malen voor het schoolgebruik uitgaf, zou ik er tegen opzien zelfs in de Rhetorika dit treurspel uit te leggen, indien de studenten niet bizonder goed ontwikkeld zijn. Ze zouden de volle schoonheid, den diepen ondergrond van zoo'n drama niet voelen en bijgevolg veeleer afgestooten dan aangetrokken worden.

Verleden jaar, had ik het geluk Amsterdam te bezoeken. Niet zonder ontroering deed ik een vromen tocht naar het ‘Bagijnhof’, waar Vondel in de katholieke Kerk opgenomen werd; door de Warmoesstraat waar hij gewoond heeft en op den Singel waar hij gestorven is. Eerbiedig en bewogen boog ik het hoofd voor het heerlijk standbeeld, dat men, den grooten dichter ter eere, in het Vondelpark vóór eenige jaren plaatste en dat Schaepman begroet heeft met zijn wel gekende verzen:

Waar, Meester, peinst gij op.....?

Ik bezocht ook het Vondelmuseum in de Universiteitsbibliotheek, en onderzocht met piëteit allerhande Vondelrelikwieën, oude uitgaven, studiën, enz. Het Hollandsche volk heeft zijn schuld van dankbaarheid en vereering erkend en betaald; het gaat hoog op met zijn dichtervorst, al is misschien de kennis van zijn gedichten ook daar nog niet zoo algemeen als ze wel zijn moest. Maar het Vlaamsche volk staat zeker veel meer ten achter in Vondelwaardeering. En dat mag niet zóó blijven! Daarom is het dat ik uw welwillende aandacht vestigen wou op het eventueel uitgeven van een bloemlezing.