Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1914

[p. 364]

Kleine verscheidenheden.

I.
Bestendige Commissie voor Middelnederlandsche Taal- en Letterkunde.
245. - Horoscopen uit de 15^de eeuw.

De volgende horoscopen werden door mij gevonden op de Bibliotheca Societatis Jesu Collegii Maximi Lovaniensis, in het welbekende werk: Clarissimi Hyginii Astronomi. De mundi et sphaerae ac utriusque Partium declaratione Cum Planetis Et Variis Signis Historiatis;, gedrukt Venetiis exactissima cura per Melchiorem Sessam et Petrum de Ravanis Socios anno dmni MCCCCCXVII. Die 24 Mar. In het werk van Hyginus is niets te vinden dat tot wichelarijkunstjes aanleiding gaf; de schrijver der volgende voorspellingen teekende ze op, naar men uit de hand kan opmaken, omstreeks de tweede helft der 16^de eeuw, daar, waar te beginnen met blad D 4 v^o de gedrukte afbeeldingen hem plaats verschaften tot het bekend maken van zijn eigen of het toenmaals heerschend bijgeloof. Op blad D 4 v^o volgt Clarissimi viri Hyginii descriptionem formarum Caelestium Astronomicon, en op ieder der volgende bladen staat een sterrenbeeld met opgave in den bijbehoorenden tekst van plaats, vorm en sterrengetal. Onder en rondom deze figuren schrijft onze Nederlander nu zijn orakels. Bij Aries, Taurus, Gemini, Cancer, Leo, Virgo, Scorpio, Sagittarius, Capricornus, Aquarius, Piscis (cfr. xxxii) wist hij blijkbaar niets zekers te zeggen, hetgeen nog al verwondert; hij vangt weer aan te propheteeren met Cetus om bij het laatste sterrenbeeld Piscis te eindigen. Hij schreef zijn mededeelingen uit een ouder boek of handschrift af (cfr xxviii); de taal, hoewel archaïsch gekleurd, moet, meen ik, tot de 15^de eeuw worden gebracht. Ik zie geen reden om aan een vertaling te denken, al waren boeken als het Liber Albohali arabis astronomi, en het Opus Astronomicon van Johannes Angeli ook hier te lande verspreid.

Buiten het algemeen belang dat die mededeelingen misschien nu nog bezitten kunnen, lijkt deze proeve van ouder proza belangrijk genoeg om ze mede te deelen: zij heeft een

[p. 365]

eigenaardig karakter en brengt weer eenige nieuwe feiten aan 't licht op 't gebied van lexicographie en grammatica. Aan den inhoud zal ik geen woord verspillen: veel der voorspellingen lagen voor de hand of berusten op Grieksch-Romeinsche mythologie en men kan niet anders dan het met den sterreziener eens zijn als hij verklaart, dat wie onder den ‘walfisch gheboren wort natuerlyck gheern vischt’; hier en daar stiaalt ook wel de nuchtere levensopvatting onzer voorvaders door en het gestadige ‘meer arme dan ryck’ draagt een niet te miskennen Nederlandschen stempel.

Wie over die zaken meer weet kan nog veel ophelderen en vindt er wellicht een bijdrage in tot een kapittel over 't vroeger bijgeloof, een uitgestrekt maar pas ontgonnen gebied. Ik druk de tekst af zonder een enkele verandering in schrijven of interpunctie. Letters en woorden die bij 't binden geheel of gedeeltelijk weggesneden werden, zijn cursief tusschen rechte haakjes gezet.

I.

Die onder den witten weghen Sinte Jacobs strate⁽¹⁾ gebooren wort die wort⁽²⁾ arm ende van crancker natueren ende hij en heeft gheen gheluc

(1) Over de benaming St. Jacobs strate (de melkweg), ook nog Via Romae, cfr. Riciollus 1651 p. 474. Die benaming is niet opgenomen bij Verdam, evenmin als de meeste namen van sterrenbeelden, die hier gebruikt worden.

(2) Alhoewel er mogelijkheid bestaat worden, op vele plaatsen, door fieri te vertalen, zijn er toch even zoovele die ons nopen het door esse weer te geven. Cf. XVI, XXIII, XXVIII.

II.

Die onder den grooten beer ontfanghen wort ist dat hij niet en sterft so werdet hij groot ende machtich inder werelt rijck ende sal vele goets vercryghen overvloedich van sinnen daer sal vele volx groote hope ende betrouwen in hem hebben leyt een goet leven langhe inder werelt heeft groote ghenaden⁽³⁾ eere ende weerdicheyt ende blijft in grooter vrede.

(3) i.e. gunst.

III.

Die onder den cleynen beer gheboren wort die wort groot inder werelt ryck ende salich het zy in gheestelycken oft wereltlycken staet ende alle syn gheslaecht wordt ryck van hem.

[p. 366]

IV.

Die gheboren wordt onder den drake die wort een quaet mensch van...... [verleyder] stout [schimpich] ende lueghenachtich een moordenaer.

V.

Die gheboren wordt onder den boote⁽¹⁾ die leeft altoos in arbeydt meer in armoede dan in ryckdom hy doet boeren dinghen⁽²⁾ ende wort arm in syne wercken.

(1) Het Latijn heeft Boetes, maar een andere schrijfwijze is Bootes (arctophylax); op verschillende andere plaatsen toont onze waarzegger dat hij er ruim zooveel van wist als Hyginus boek er hem van meldde.

(2) i.e. drijft landbouw; een andere verklaring schijnt mij niet mogelijk (cf. XIV) alhoewel die beteekenis bij Verdam niet te vinden is.

VI.

Die onder die crone gheboren is die wort in dat aensichte bleeck ende van lichaem reyn zuyver met⁽³⁾ zyn cleederen eerlyck ryck van grooten goeden ende sal hebben een salich leven compt mede tot grooter eeren ende weerdicheyt ende hem hebben veel lieden lieff.

(3) Wat het dichtst bij dit eigenaardig gebruik van ‘met’ komt, is te vinden bij Verdam, dl. 4, kol. 1498 regel, 5 v.b.

VII.

Die onder den hercules gheboren is is van nature stoudt starck oncuysch meer arm dan ryck ende lichtelyck doet hy een ander schade hy is danckbaer hy verwindt vele syn herte begheert vele dinx⁽⁴⁾ te doen ende gaet zeer verre ende onghestadich.

(4) vele dincx kan hier niet beteekenen: veelal, vaak (verg. Verdam, dl. 2, kol. 203); dincx is een genitivus partitivus en vele dincx beteekent: veel.

VIII.

Die welcke onder die liere gheboren wort die hoort ghaerne singhen, spelen op harpen lieren ende allen snaren spel hij is vrolyck met schimpen wys sinnich meer arm dan ryck hy heeft lueghenachtich gheluck.

IX.

Die onder de swaen ontfanghen oft gheboren is die heeft terstond gheluck tvlieght ooc terstond van hem hy heeft lust tot voghe-

[p. 367]

len ende visschen meer arm dan ryck hy is woest meer⁽¹⁾ eenvuldich⁽²⁾.

(1) Schrijffout voor maer? de vorm meer hoort alleen in oostelijke dialecten thuis.

(2) eenvuldich = oprecht, ongeveinsd.

X.

Die onder den Cepheo gheboren is wort altoos rycker dan arm hy heeft vele goets hy leeft meer in ruste dan in arbeydt maer en comt nemmermeer tot grooter eere waerdicheyt ofte regiment maer hy eet ende drinckt veel ende gaet ledich ende is oncuysch.

XI.

Die welcke onder Cassiopeia gheboren wort die zal hebben een schoon aensicht is oncuysch stout ende ryck ende heeft een vrolyck ende salich leven byna tot aen dat leste van synen eynde want tsal⁽³⁾ sterven van enen quaden doot oft van quade menschen ghedoot olt gheworghet die kele afgesneden oft in onweder verderven.

(3) tsal: het onderwerp het zonder overeenstemming met het antecedent, zooals vaak in 't Middelnederlandsch; hier blijkbaar door bijgedachte aan het kind.

XII.

Die ghene die onder Andromeda ontfanghen oft gheboren wort die wort van daghe tot daghe rycker ende heeft een vrolyck schoon aensicht ende is schoon ende gheluckich ende en heeft die oncuysheyt niet zeer heff, ende heeft ooc cleyne liefde tot den vrouwen want hy dryft liever ketterye⁽⁴⁾ hy is wys ende een vleyer ende een anderen ghedienstich ende ghelooft haeitelyck het ghene datmen hem seyt ende bidt ootmoedelycken het ghene dat hy bidden wille waeromme dat hy sterft ende verliest alle syn goet daer mede oft hy wort verbrandt.

(4) Is wel vreemd maar heeft een tegenhanger in oft hij wort verbrandt.

XIII

Die onder Perseo gheboren is is gheheel onwandelyck ende ryck versinnich oncuysch koen ende starck ende vry van herte gheluckich ende soude ghaeine groote ryckdomme hebben ende die wenscht hy hem alleen toe ende comt tot groote goeden ende ghelyckt wel een quaden mensche hy maect groot ongherucht onder dat volck ende sterft een quaden doot.

[p. 368]

XIV.

Die onder den Agitator⁽¹⁾ oft den Auriga gheboren zijn doet ghelyck die boeren⁽²⁾ altoos werckende in synder tyt met beesten ende⁽³⁾ den ploech te voeren hy leeft meer in arbeyt dan in rusten meer arm dan ryck ende gaet ghaerne met houte om ende⁽²⁾ dat buyten woude te voeren.

(1) neven het opschrift Auriga schreef dezelfde hand Agitator.

(2) Cf. IV.

(3) ende = met het inzicht van. Cf. Verdam, dl. 2, kol. 644: alleszins een merkwaardig voorbeeld.

(2) Cf. IV.

XV.

Die onder serpentarius gheboren is die is altoos in sorghen ende ghedenct den armoeden ende is in arbeyt en weer hy comt tot rycdomme ende eere oft tot een officie doe wort hy vergheven al blyft hy ooc arm oft anders wort hy ghebeten van veninighe dieren oft ghesteken van scorpioen.

XVI.
Sagitta. die vallende Ghier.

Wye onder de sagitta gheboren wordt die is een speelder leughenaer ende koen hy wordet gheerne droncken een boeve een moorder hy is groff hy heeft duivels gheluck maer hy en bekennet niet meer arm dan rycke daer om heet hy ghiersack⁽⁴⁾ hy is onghestadich ende weyffelachtig. Maer ist een dochter so wordt zy onghestadich ende gaet gheerne ledich zy is oncuysch een lueghenersse⁽⁵⁾ ende wort een hoere ende voert een hoppen⁽⁶⁾ leven ende haer comt vele goets ende ten ghenuecht haer niet sy ghevet een deel den boeven.

(4) De juiste beteekenis is niet duidelijk; in Brabant hoort men wel eens ‘girzak’ gieregaard. Hier heel onwaarschijnlijk of onmogelijk in den huidigen zin. Niet bij Verdam.

(5) Vrouwelijke vorm. Niet opgeteekend bij Verdam.

(6) Cf. Verdam, dl. 2, kol. 586 hoppe, 2^e artikel. Nog niet in 't Middelnederlandsch gevonden. Schijnt de zin die men er hier aan toekennen moet niet voor samenhang met hüpfen, huppelen te pleiten. Of hebben we hier alleenlijk met een gelukkige beeldspraak te doen.

XVII.
Aquila. die vlieghende Ghier.

Die onder den aquila gheboren wort wort zeer tweyfelachtich ende onghestadich koen ende oncuysch zeer koefachtich⁽⁷⁾ ende

(7) Koefachtich: de beteekenis is niet klaar. Niet bij Verdam.

[p. 369]

oock een speelder meer arm dan rycke nochtans heeft hy altyt gheluck dat comt hem oec licht ane maer en bekennet niet hem en gheschiet nemmermeer ghenoech maer eest een vrouwe soo wordet een openbaar hoer weyfelachtich daer comt vele goets tot hem⁽¹⁾.

(1) hem, als accusatief enkelvoud van het vrouwelijk pronomen, komt herhaaldelijk voor in 't Middelnederlandsch. Verg. Franck, Mnl. Gram., § 212.

XVIII.

Die onder den delphin ontfanghen oft gheboren wordt die boerdt gheern met den lieden hij is ghewarich ende woest ende hoort gheern nieuwe tydinghe hy is een groot lantryser⁽²⁾ hy en is niet ryck ende leeft nochtans den meesten deel⁽³⁾ syns levens sonder arbeyt hy en is niet zeer wys hoe wel hy nochtans wat schalckachtich is in sommighen dinghen.

(2) lantryser = lantreiser, een reiziger over land, een pelgrim. Nog niet bij Verdam.

(3) Verdam geeft enkel onzijdig op.

XIX.

Die onder dat aventpeert⁽⁴⁾ gheboren is oft ontfanghen wort die is altoos wyt ende breet swermende ende koen vrolyck ende wort ryck hy is haestich eerbaer ende reyn ende is wat van smeeckachtigen woorden ende eer hy sterft so comt hy tot grooter eere ende weerdicheyt zeer gheluckich ende ooc oncuysch is gedienstich weych ende van luttel woorden.

(4) Nevens het Latijnsch opschrift Equus schreef dezelfde hand Pegasus, en schreef XVIII onder XIX nevens het vliegend paard. Aventpeert niet bij Verdam.

XX.

Die onder dat ander peert gheboren is oft ontfanghen wort die is gemeynlyck ryck ende comt tot grooter eere ende weerdicheyt met zeer wyt rysen leeft tytlycke wel ende wordt van den lieden liefghetal gehouwen hy is eerbaer schamel ende vreedsame.

XXI.

Die onder dat teecken des dryhoeck gheboren wordt die verkeert hem zelven⁽⁵⁾ aender hopen hoe wel dat hy hopet ende leydet dic een onsalich leven meer arme dan ryck groote eere en gheschiet hem niet langhe.

(5) verkeert hem zelven = laat zich verleiden.

[p. 370]

XXII.

Die onder den walvisch gheboren wort, vischt natuerlyck gheern hy handelt zeer gheern om⁽¹⁾ dwater hy hevet lust al tot⁽²⁾ den vruchten des waters daer by comt hy meer in schaden dan anders hy wordet meer arm dan rycke.

(1) Cf. Verdam, dl. 5, kol. 88 bovenaan; dit is een goed voorbeeld hier.

(2) al is hier voorzetsel = langs, over, door; al tot = naar.

XXIII.

Die welcken onder den Eridanus gheboren wordt die leeft altyt in verscrictheyt ende is in sorghe van schade ende arbeyt te cryghen

XXIV.

Die onder den hase gheboren is hy wordt altoos vreesachtich ende arme een reyn lyff woestich ende gnelucksaem⁽³⁾ ende die vele steden versuecht.

(3) Nog niet bij Verdam.

XXV

Die onder den Orion gheboren is die wort ryck stoudt hy doet gheern den lieden schaden ende campt gheerne met den lieden hy draghet wapen hy verbrandt die huysen ende syn leven staet in twyfele hy doorsteeckt gheerne die heden ende berooft die lieden opter straten hy vercryght ooc vele schaden in synen leven ende hy en weet niet wanneer hy thooft wort afgesleghen oft hy wort eens doorsteken

XXVI.

Die onder den grooten hont gheboren is wort hatich twistich hy is zijnen vrienden ghetrou ende vereyscht na ander lieden goet woest meer arm dan ryck hy gaet meer ledich dan hy arbeydt.

XXVII.

Die onder den cleynen hont gheboren wordet die is altyt ontrou ende wysselycke doet hy syne wercken hy is snel in syn hanteringhe listich in syn saken tondersoecken woestich meer arme dan ryck hy en mach niet vele arbeyden ende is in sorghe dat is dat hy gheerne aen vele eynden⁽⁴⁾ is hy is in arbeyde⁽⁵⁾ als hem gheluc comt so en can hys niet behouden.

(4) op vele plaatsen, i.e. waar zijn nieuwsgierigheid hem heen drijft; of ook nog met de beteekenis bij Verdam, dl. 2, kol. 647. 5?

(5) heeft altijd wat aan de hand, heeft het zeer druk, alhoewel hij eigenlijk niets uitvoert.

[p. 371]

XXVIII.

Die onder dat schippe gheboren oft ontfanghen wort die is meer arm dan rycke hy heeft lust tot singhen een schipman op der zee te varen ende hy leeft van den ghewinne zyns arbeyts des waters⁽¹⁾ ende versoect vele conincrycken ende landen ende doet vele syn comenschap op dat water ende hem lust over te varen tot Venegien ende over zee tot Jerusalem⁽²⁾ hy hoopt somtyts dat hy gheluck sal hebben somtyts soo vertwyfel hy⁽³⁾.

(1) dien hij op 't water verricht.

(2) Dat is bevreemdend genoeg, men zou zich hier in de XIV^e of XV^e eeuw wanen. De voorspellingen zijn dus wel uit een ouder handschrift afgeschreven.

(3) Sic.

XIX.

Die onder den Centaurus gheboren is wort van natueren starck dorstich ende oncuysch ende is snel in ghenaden⁽⁴⁾ ende is vol sinnen ende gheluckachtich⁽⁵⁾ hy vanght gheerne wilde dieren ende leeft sedelyck in eten ende drincken ende in elederen ende in wapenen hy is bekent hy wort meer ryc dan arm hy dient ooc gheerne ander lieden ende en sterft hy niet so comt hy tot grooter eeren ende weerdicheyt hy en doet niemant leet hy heeft een gherust leven hy is milt ende goet.

(4) op zijn gemak? tevreden?

(5) Nog niet bij Verdam.

XXX.

Die ontfanghen oft gheboren wort onder den put⁽⁶⁾ en is niet seer ryck hy conde gheerne die cunst dat hem die vrouwen gunstich werden ende gaet geerne met gheesten om dat hyse besweren conde dat sy hem helpen souden. Ende vander sterren cracht weghen soo gaghet⁽⁷⁾ hem wel met sulcken dinghen ende gaet gheerne met alkemien om dat hy gheerne veel silvers ende gouts maect, ende wort een gheruste mensche ende hy heymelyck op syn stucken⁽⁸⁾ ende is vol sinnen hy is cranck van natueren vreesachtich ende verscricht gheerne⁽⁹⁾

(6) Boven de afbeelding staat Ara. Onze wichelaar voegde er bij: quam puteum quidam vocant.

(7) Cf. XXXI verdoeghet. Deze vormen zijn dialectisch nog bekend. Zie voor doeghet, Tijdschrift voor Nederl. Taal- en Letterkunde 3, en vlg.

(8) houdt zijn plannen in zich zelf gesloten?

(9) licht.

[p. 372]

XXXI.

Die onder den hydra kaue⁽¹⁾ gheboren wordt vercryght veel goets ende verdoeghet met dwaesheyt hy lydet dicwils armoede hy is tot arbeyt traghe cranck hy is van geen ambacht dat hem te handen comt⁽²⁾.

(1) Op de staart der hydra zit een vogel en op diens rug staat een beker; dezelfde hand schreef er bij: Kaue, Croes.

(2) dat hem nuttig is, te stade komt, brood verschaft.

XXXII

Die onder den groten visch gheboren is ende onder den cleynen die heeft altyt lust te visschen int water ende is woestich ende coopt gheern visch aen vyvers ende vercopet dien weder over langhen tyt ende van der vrucht des waters leeft hy ende en wort niet rycke hy is vreedsaem ende eet luttel spyse.

Dr. A. Stracke, S.J.

246. - Hem (zich) moeten besnyden.

De ‘religieusen vanden cloostre vande Predicaren’, een ‘vanden vier biddende ordenen’, te Brugge, klagen dat ‘vut causen vanden dieren tyt’, de aalmoezen ‘vanden goeden lieden’ zeer ‘ghecranct ende ghemindert waren’. Zij moesten zich dan ook ‘nauwe besnyden’:

L. Gilliodts-van Severen, Mémoriaux de Bruges, I, 203: ‘Als waarby zy die in grooten ghetale zyn, alle daghe wel tzeventich persoonen ofte meer, hemlieden nauwe besnyden moesten ende versparen al dat zy mochten ende konsten, om hemleden ende den goddelicken dienst te moghen onderhoudene...’ (1523.)

Hem besniden is bij Verdam, Zich betoomen, Zich inhouden. Maar onze tekst is meer specifiek en wijst op het Besnoeien der uitgaven, nl. in het doen van kosten. Fr. Se serrer. Met het oog op het besparen in zake van eetwaren, zou zulks onder het volk luiden: Zijn riem moeten sluiten.

Edw. Gailliard.

[p. 373]

II.
Bestendige Commissie voor Nieuwere Taal- en Letterkunde.
5. - Gelijkvormig.

Een treffend voorbeeld van de geringe ontwikkeling van het taalgevoel bij de meeste Vlamingen is zeker het veelvuldige verkeerd gebruik in de zoogenaamde kanselarijtaal van het woord gelijkvormig.

Dat gelijkvormig uitsluitend beteekent: gelijk van vorm, overeenkomstig in gedaante, uiterlijk of voorkomen, schijnen notarissen, griffiers en andere ambtenaren maar niet te kunnen begrijpen. Omdat in het Fransch conforme, naast de beteekenis van ons gelijkvormig, ook nog die heeft van gelijkluidend of eensluidend met het oorspronkelijke, verkeeren zij blijkbaar in den waan dat ook gelijkvormig hetzelfde kan beteekenen als gelijkluidend en wanneer zij een afschrift van eene akte afgeven, schrijven zij dan ook gewoonlijk boven hunne naamteekening ten bewijze dat de inhoud van het afschrift getrouw overeenkomt met het oorspronkelijke stuk: Voor gelijkvormig afschrift, in stede van: Voor gelijkluidend (of eensluidend) afschrift.

Julius Obrie.

6. - Wat is eene halve mis?

In het Februari-nummer der Verslagen en Mededeelingen, ter gelegenheid van een verslag over het ingezonden werk van heer Huyghebaert, Oude Kerkgebruiken, wordt de vraag gesteld, wat men in oude teksten wel door eene halve mis verstaan moet.

Op 't eerste gezicht inderdaad, schijnt zulk eene uitdrukking nogal aardig, te meer daar men ze moeilijk met den al of niet gehouden zang onder de mis kan in betrekking brengen. In den ouden tijd waren gezongen missen eene uiterste zeldzaamheid; werd er soms eene gezongene mis gesticht, - den Donderdag en in de kloosteis nog wel eens, maar slechts eerst van in de XVI^de eeuw, - dan maken de staten van fondatiën daar altijd uitdrukkelijk melding van.

[p. 374]

Verder zal wel niemand, die maar iets of wat van kerkgebruiken weet, kunnen veronderstellen dat men met eene mis zoude te doen hebben, die van een harer, zelfs geringste deelen, zoude verstoken blijven.

Eene halve mis is dus eene geheele mis maar...

Men vergete niet, dat al de stichtingen van kapelanieën, op hier en daar eene zeldzame uitzondering na die met mindere lasten beladen was, de verplichting aan den bedienaar oplegden eens of meerdere keeren ter week de mis te lezen.

Zulke stichtingen, de oudste althans, - want later zochten de stichters er vooral een gedurig gebed in voor hunne ziel, - hadden voor doel de geloovigen toe te laten ook in de week mis te hooren.

't Gebeurde nu wel eens, dat van eerst af aan, of na verloop van tijd, de stichting gezet werd op eene mis in de veertien dagen, doch daar men gewoon was te rekenen met zooveel missen ter week, en men van die zeg- en schrijfwijze niet wilde afwijken, moest men dus hier wel met eene halve mis ter week rekenen.

Het bewijs dat dit niet enkel spitsvondig is toegelicht, maar in der waarheid zoo is, blijkt, o.a., uit de Rescriptiones beneficiorum, of beschrijving der beneficiën van het Archidiaconaat van Brabant in het bisdom Luik, van de jaren 1567 en 1568⁽¹⁾. In die van 1567 lezen wij:

Lovanium. Quintini.

Altare Johannis Evangeliste. Rector Petrus Valentyn; deservitur per eumdem, cum una missa in quindena, valet VIII renenses;

in die van 1568, echter:

Altare, enz..... cum media missa, valet VIII r.

Eene halve mis is dus eene mis, eene heele, natuurlijk, op veertien dagen te lezen, wat, als last genomen, toch maar een halve mis was voor elk der beide weken.

Kan. Dr. J. Laenen.

(1) Archief van 't Aartsbisdom Mechelen, Leodiensia, reg. 17.