Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1912

[p. 864]

Bestendige Commissie voor Geschiedenis, Bio- en Bibliographie.
Een ‘incident’ op eene terechtzitting te Brugge in het jaar 1463, door Edw. Gailliard.

Zekere ‘Clais Lanchals’ was, ten jare 1463, voor de vierschaar van de ‘Redenaers’ van het Proostsche te Brugge in rechten vervolgd, omdat hij ‘Lisebette de dochter Jan Reyniers’, woonachtig ‘ten Proosche’, verkracht had.

‘Het es waer’, zegde ‘Lisebette’, dat ‘hem tanderen verledenen tijden, dezelve Clais ghevoordeirt heift ende es commen bi nachte, daer de voorseide Lijsebette wonachtich was in dienste binder prochie van Mainekinsvere, ende brac up met ghewelde ij dueren, ende dede aldaer zo groote foortse dat, met roupinghe van personen, die daer int huus waren, ende metter toecomste⁽¹⁾ vanden ghebueren, de zelve Clais vandaer moeste scheeden.

‘Desen nietjeghestaende, ontrent xiiij daghen daer naer, had ‘de zelve Clais hem ghevoordert... te commene int ghebuerte van daer de voorseide Lijsbette wonachtich was ten Proosschen, ende aldaer met ghewelde, al roupende ende crijsschende ghesleipt heift vander voorseide plaetse de voornoemde Lisebette, tote eene jeghenode gheheten Ten nieuwen damme, in eene camere, twelke was ontrent ϛ mile weichts⁽²⁾ vander voorseide plecke, ende dat tgheunt dat voorseid es wel ghebleken heift voor de voornoemde Redenaers, in eene duergaende waerhede aldaer ghehouden ten Proosschen, daer in dat de zelve Clais vanden zelven meshuse ende faite bedreghen was ende daer naer ghevanghen vander boete...’ (Staatsarchief te Brugge,

(1) Toecomste = het Toekomen, of Toeloopen, met de beteekenis van Toeloop van volk: Metter toecomste van den ghebueren wijst op het Toegeloopen komen door de geburen, om hulp te bieden.

(2) Weich = Weg, Fr. Chemin.

[p. 865]

Fonds van het Proostsche, Reg. n^r 827, of ‘Ferie 1457-1467’, fol. clxix v^o en clxx.)

Clais Lanchals had, wat de boete betreft, met den baljuw van ‘mijnen heere’ den Proost ‘ghecomposeirt’.

Edoch, ‘biden gheruchte dat van desen faite ende meshuuse was onder tvolc ende mids dien zo verre spreedde, dat het quam ter kennesse vanden dienaers van mijnen heere den souverein, de welke dat rapporteirden den souverein van Vlandren’, was Clais Lanchals door genoemde ‘dienaars’ aangehouden geworden. (Id., loc. cit.)

Aldus sprak Lisebette.

Clais Lanchals beweerde echter, dat Lisebette hem rechtstreeks bij den hoogbaljuw van Vlaanderen had aangeklaagd, ‘biden welken’ hij ‘hem heift moeten stellen in rechten ende justicien, ende dat voor de mannen vanden grave van Vlaenderen, twelke hem qualic mochte ghebueren’.

‘Nietmin - zegt hij - mijn heere de souverein, die een groot heere es ende man van rechte, considerende (sic)⁽¹⁾ ende ziende de gheleghenthede ende staet vander voorseide Lisebette, heift’ hem Clais ‘ghestelt te rechte ende te wette, ende heift doen houden, metten mannen vanden grave van Vlaendren, informacie ende bezoucken ter zelver plecke daer de zelve Lisebette zeide dat ghevallen zoude zijn ende ooc daer’ hij Clais ‘wonachtich was; bider welker informacie ende bezoucke... niet bevonden en was dat’ hij Clais ‘yet anders ghedaen zoude hebben dan een goed man van heeren⁽²⁾ sculdich was van doene, tweleke wel ghebleken heift biden ontslane van mijnen voorseiden heere den souverein’. (Id., fol. lxvij v^o.)

Wat er van zijn mocht, Clais Lanchals had ‘ghemoeten verbeiden alle de tijd toot daer of sentencie ghegheven heift ghezijn bi mijnen heere den souverein, ende heift gheduert ij jaren ende vij woucken⁽³⁾, dat hij heift altoos gheleghen int casteel te Cuitrijeke, verbeidende of zoe zoude meer oorconden connen ghebringhen’.

(1) Te lezen: considererende.

(2) Man van heeren = Man van eer.

(3) Woucke = Week. Andere vorm van Westvl. Weuke (gehoord te Beveren-Leie). Zie ons Gloss. à l'Inventaire des Archives de Bruges, v^o Woeke en Wouke.

[p. 866]

Daar nu Clais Lanchals, zoolang als hij aldaar gevangen heeft gelegen, ‘den steenwaerdre heift moeten gheven... vj groten van elken voorseiden daghe, twelcke comt vanden voorseiden ij jaren xviij lb. groten’, en daar aldus Lisebette hem ‘heift ghebracht in den groten quetse, grieve, scade, scande ende achterdeele’, had hij Lisebette, voor ‘mijne heeren de Redenaers mijns heeren sProosts van Sinte Donaes in Brugghe, aervachtich cancellier van Vlaendren.., wettelic beclaecht.... omme up gheleit thebbene de voorseide somme van xviij lb. gr. ende voort gherepareit (sic)⁽¹⁾ te zijne van alle zijne quetsen ende scanden’.

Lisebette evenwel ‘begheirde copie ende xiiij daghen dach⁽²⁾ omme te andwordene, ende’ in vergadering der ‘Redenaers’ van 21 Januari 1464 (n.s.), ‘'t was heur also ghewijst’. (Id., fol. clxvij v^o-clxviij.)

In de rechtszitting van 4 Februari 1464 (n.s.), ‘coram A, Boneem, Messeem, Theimseke, Deckere, Gheerolf, Wulfsberghe’, was de zaak weder opgeroepen geworden. Het antwoord van Lisebette was afdoende, ‘concluderende ende slutende, van allen tghuendt danof questye es ende zonderlinghe vanden heessche vanden voornoemde Clais ghewijst te zijne los, ledich ende quite, makende heesch van costen etc.’.

‘Ende mids desen - aldus gaat het stuk voort - Jan Inghelram, over Clais Lanchals, zag af van zijnen eisch: ‘nam de zake vut wetten⁽³⁾.’ (Id., fol. clxx v^o.)

_**_*

Onder genoemde rechtszitting deed zich een zonderling voorval voor, - een soort ‘incident d'audience’, dat verdient verhaald te worden.

Wellicht had zekere Jacob Agret, ‘taelman’ of advocaat van Clais Lanchals, zich onder het pleiten te ver over een der

(1) Te lezen: gherepareirt.

(2) xiiij daghen dach is Fr. Délai de quinzaine, Ajournement à quinzaine, Jour de quinzaine. Men vergelijke met Viertiennachten en met Viertien-nacht dach. Zie onze Keure van Hazebroek, iv^e deel (Glossarium), blz. 410-411.

(3) Eene ‘zake nemen vut wetten’ = Zijne klacht intrekken; Fr. Retirer sa plainte.

[p. 867]

‘Redenaers’, nl. over Christoffel van Theimseke, uitgelaten. Hij moest het duur bekoopen. Christoffel van Theimseke, ‘notable vanden vleeschambachte’ te Brugge, gewezen proost van de edele confrerie van het Heilig Bloed aldaar, oud-schepen der stad⁽¹⁾, welke derhalve de eerste de gereedste niet was, nam de zaak hoog op en, na afloop van de zitting eischte hij recht. Zonder den minsten uitstel werd uitspraak gedaan. Het ‘Ferieboek’ van 1457-1467 luidt daaromtrent in dezer voege:

‘Xpoffels van Theimseke, redenare, begheerde anden bailliu raed ende taelman, twelke de bailliu hem consenteirde.

Biden welken zijnen taelman hij dede toghen ende zegghen, dat vierschare daer ghebannen was omme elken recht ende wet te doene.

Toochde voort ende zeide, hoe hem Jacop Agret, taelman, aldaer qualic ende rudelic toegesproken (had) als redenare, hem an zegghende, dat hij hem partije maecte ende juge was int stic tusschen Clais Lanchals ende Lisebette, dochter Jan Reyniers, twelke nemmermeer bevonden en zoude wesen. Begheerde dat zelve Jacop dat in waer doen zoude, ende, even verre dat het zo bleke, datmen hem Xpoffels zo corrigierde dat andre exemple waer.

Ende daer hij vandien te viele⁽²⁾ dat de voorseide Jacop hem Xpoffels zulcke beteringhe dade als redenaers redelic dyncken zoude, etc., begherende daer up wet

Jeghens⁽³⁾ Jacop Agret zeide, dat hij (de) worden zo niet gheseit en hadde, maer al dat hij gheseit hadde, dat was in presencie van redenaers, ende waert zijt verstonden⁽⁴⁾ dat hij den voorseiden Xpoffels yet⁽⁵⁾ te naer ghesproken hadde⁽⁶⁾, dat was hem leed ende

(1) Zie J. Gailliard, De ambachten en neringen van Brugge, II, 99, en, van denzelfden schrijver, Bruges et le Franc ou leur magistrature et leur noblesse, VI (vol. suppl.), 97.

(2) In het hs. staat bij misslag ‘ende daer hy van dien te viele dien viele dat de...’
Dit Te vallen van..., nl., zooals in onzen tekst, Te vallen van het ‘in waer doen’ van zekere aantijging, d.i. van het bewijs dat die aantijging waar is, beteekent Te kort schieten, derhalve: In het leveren van het gevergde bewijs te kort schieten (te kort blijven).

(3) Men leze: jeghens twelc....

(4) Verstaen schijnt hier gebruikt met de beteekenis van Meenen: ‘Waert zijt verstonden...’ zou zooveel zijn als Ware het dat zij meenden...

(5) Yet = bijwoord Iets, Ietwat.

(6) (Iemand) Te naer spreken, Te na spreken = (dien) Beleedigen, Lasteren. Zie bij De Bo, Wvl. Idiot., v^o Spreken.

[p. 868]

stelde hem vandien inde ordinancie van redenaers, biddende den voornoemden van Theimseke dat hij ooc zo doen⁽¹⁾ wilde, twelke de voornoemde Xpoffels dede.

Waer up redenaers vertrocken ende berieden hemlieden wel ende ripelic, ende, van rade commende, de bailliu maende hemlieden vanden rechte.

Ende redenaers wijsden, dat Jacop Agret zal bidden over zine knyen, in alzo verre als hij hem yet meseit⁽²⁾ mochte hebben, dat hij hem dat vergheven wille, ende, al hadde hij de worden gheseit, hij ne bezief⁽³⁾ noyt in dit stic noch in gheen ander, dat hij hem partije ghemaect hadde; ende bidden daer naer den balliu, also verre als den heere an ghinghe, ooc verghevenesse. Voort, dat hij zal gaen⁽⁴⁾ eene peilgrimage tArdenburch ende stellen daer eene keersse van eenen ponde ende gheven den bailliu ooc eene keersse van eenen ponde, omme die te ghevene daert den bailliu ghelieven zal. Voort, dat hij den bailliu gheven zal iij lb. par., omme daer mede te makene een banccleed⁽⁵⁾, ende dit tusschen nu ende vastenhavent eerstcommende, up de paine van xx lb. par

Present: Bambeke, Deckere, Wulfsberghe, Gheerolf.’

Tempora mutantur...!

Het vonnis was streng, en 't zal wellicht voor Mr. Agret, en voor zijne confraters, een goede les zijn geweest. Ten huidigen dage zouden, meenen wij, Mr. X, Y of Z zoo gedwee het hoofd niet in den schoot leggen: hoe luidruchtig zouden zij zich op het heilig recht... van den verdediger beroepen, ‘les droits sacrés et imprescriptibles de la défense’!

En toch, ware het somwijlen misschien niet ongepast te herinneren aan hetgene Meester Jan Matthijsen, de geleerde ‘clericus civitatis Bryelensis’, uit de eerste jaren der XV^e eeuw, over den ‘taelman’ schreef en dacht.

(1) In het hs. bij misslag ‘dien’.

(2) Meseit van Messegghen = Miszeggen = Door woorden misdoen, Aen iemand iets zeggen dat beleedigend is. Zie bij De Bo, Westvl. Idiot.

(3) Beseffen zal hier wel Bedoelen (willen bedoelen) beteekenen: ‘hij ne bezief niet’, zijne bedoeling was niet...

(4) Gaen eene peilgrimage = Doen een bedevaart. Zie Verdam, v^o Bedevaert en Pelgrimage.

(5) Banccleed is Tapijtwerk ‘daer mede... bancken ende siegen... behanghen ende bedect zijn’. Zie ons Gloss. à l'Inv. des Archives de Bruges, h.v. Men zie ook Verdam, op Banccleet.

[p. 869]

‘Taelman’, - aldus lezen wij in het Rechtsboek van den Briel (uitgave van Mr. J.A. Fruin en Mr. M.S. Pols), blz. 100, - ‘dat bediet een die des anders zake voirden rechter ende tgerecht seit off verantwert..., dats te segghen een die des anders recht besorcht ende dat hem te bate of te laste comen mach ander viescharen, dair men hem sijn goet of sijn eere belasten wil’.

Naar Matthijssen moet de ‘taelman’ in de eerste plaats kennen de ‘bescreven rechten, want anders en conde hy der luden noch hair zaken nyet oprecht verantwoirden’.

Ten tweede, ‘hy zal wesen eloquens, dats te segghen dat hij die saken desghenen, dair hij voir spreect, mit voirdachten, schonen, corten, onbecommerden woirden ende redenen voirden rechter... vertrecken ende bybrenghen sal, ende die opt recht sluyten...’

Verder zal de ‘taelman wesen habel van sinne ende begripelic om te dencken ende te vinden, als trecht ende reden heysschen, listicheden, dair hy denghenen mede helpen mach dair hy voir sprect, dat hij niet mit recht onredelik belast en worde’.

Ten slotte, het betaamt ‘dat een taelman hem besaten zal wel ghesien te wesen mitten rechter ende tgherecht, ende liefghetal opdat zijn woirden te bet moghen ghehoirt wesen ende verstaen’.

‘Aldus’ - besluit Matthijssen, - ‘sal een taelman wesen welsprekende ende welghemaniert, ende sal hebben natuerlicke wijsheid ende kennisse van recht.’