Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1911

[p. t.o. 155]

[p. 155]

Nog over oude schilderijtjes.
(Zie Verslagen van 1903.)
Eene mededeeling gedaan in de Commissie voor Geschiedenis, Bio- en Bibliographie door Jan Bols.

In 1903 deed ik in deze Commissie eene mededeeling betrekkelijk twaalf schilderijtjes op doek, en zei o.a.: ‘Alhoewel de kunstweerde er mij gering van schijnt, verdienen zij toch, zoo dunkt me, eenige aandacht omwille van hunne oudheid, de wijze van behandeling der onderwerpen en de opschriften in verzen. Ze zijn alle van eendere grootte, te weten 23 1/2 centimeters breed op 24 1/2 hoog. Nergens staat er naam of jaartal. Mij schijnen ze te dagteekenen van omtrent het begin der 18^e eeuw... De vraag of de schilder ook de maker is geweest van de verzen, blijft tot hiertoe onopgelost. Misschien worden de verzen eens in 't een of 't ander rijmwerk teruggevonden. Op elk schilderijtje is de groote bovenhelft beschilderd met een onderwerp door het opschrift aangeduid. De kleine benedenhelft is door het opschrift ingenomen: dit werd er met inkt in hoofdletters opgeteekend; de grond van dit vak en de omtrek zijn eventwel geverfd. Men geeft daar eerst eenen Latijnschen tekst uit den Bijbel: die tekst wordt dan in Nederlandsche verzen ontwikkeld, en door een historisch voorbeeld, door een gebed of door eene zedelijke toepassing (soms door dit alles gelijk) besloten en opgehelderd. (Het getal verzen gaat van 8 tot 16.)

Daarachter volgde dan, voor elk der twaalf schilderijtjes, eene korte beschrijving met aanhaling der opschriften.

Sedert lang dacht ik op mijne verhandeling van 1903 niet meer, to en mij, weinige dagen geleden, eene verrassing wachtte: een Brusselsch familielid, wetende dat ik zoo wat verzamelaar ben van oudheden, schonk mij twee tafereeltjes bij gelegenheid in de hoofdstad aangekocht. En, wonderlijk samentreffen, het waren er twee van dezelfde reeks!

Over die twee schilderijkens wensch ik thans eenige woorden te zeggen, als bijvoegsel tot mijne lezing van 1903.

[p. 156]

Al wat ik hooger schreef op de twaalf, is hier toepasselijk.

Maar in 1903 vroeg ik me af in welke orde ze dienden te volgen, daar alle aanduiding met cijfers of anderszins ontbreekt. Mij scheen eene rangschikking best, welke ik eene ascetische noemde, en die het voortstreven kennen doet van eenen mensch in de deugd, eerst als beginneling (incipiens) op den van de zonde zuiverenden weg (via purgativa), dan als vooruitgaande (proficiens) op den door de voorbeelden van Christus en van de heiligen verlichtenden weg (via illuminativa), en eindelijk als volmaakte (perfectus) op den met God vereenigenden weg (via unitiva)...⁽¹⁾.

Dat vermoeden werd zekerheid, en de volgorde der schilderijtjes is klaar: de maker immers van die 14 gewrochtjes heeft zijne onderwerpen gevonden in de koper- en houtgravuren welke tot versiering dienen der vele uitgaven van het vermaarde werk Pia desideria door Hermannus Hugo, Jezuïet, geboren te Brussel in 1588, en overleden van de pest te Rhinberg in 1629. Dit werk, in 3 boeken verdeeld (Gemitus animae poenitentis, Vota animae sanctae en Suspiria animae amantis), heeft 38 Latijnsche uitgaven gehad (de meeste te Antwerpen, andere te Lyons, Parijs, Milanen, Venetië, Trenten, Gotha, Eisenach, Keulen, Londen), 3 Nederlandsche, 5 Fransche, 1 Portugeesche, 1 Spaansche, 1 Hongaarsche, 3 Poolsche, 14 Hoogduitsche, 5 Engelsche⁽²⁾.

Hier zij aangestipt dat de hoofdpersoon op die gravuren en op mijne tafereeltjes, soms als een kind, maar gewoonlijk als eene met lang gewaad gekleede jonge vrouw voorgesteld, telkenmale de ziel verbeeldt, wier 15 ‘leetbetuyghende Versuchtinghen’ (zooals de vertaler Justus de Harduyn⁽³⁾ zich uitdrukt), 15 ‘godt-

(1) Zie Verslagen der K. Vlaamsche Academie, 1903, blz. 217.

(2) Zie Bibliothèque de la Compagnie de Jésus, Bibliographie par Aug. et Aloys De Backer, nouvelle édition par Carlos Sommervogel, IV, 511-522. Bruxelles, 1893. - Belgisch Museum, VII, 273.

(3) Geboren te Gent in 1582, en overleden in 1641 te Audegem (bij Dendermonde), waar hij pastoor was. De titel van het door hem ‘naer-ghevolght’ werk van Hugo luidt: Goddelycke Wenschen verlicht met Sinnebeelden, Ghedichten en vierighe uyt-spraecken der oud-vaeders, naer-ghevolght de Latynsche vanden Eerw. P. Hermannus Hugo, Priester der Societeyt Iesu, door Iustus de Harduyn P. - T'Hantwerpen, by Hendrick Aertssens, inde Cammerstrate, inde Witte Lelie, 1629. Dit werk werd onder denzelfden titel ‘herdruct by P.J. Paets, 1645’.

[p. 157]

vruchtighe Wenschen’ en 15 ‘Gesuchten’ in de 45 kapittels beschreven staan⁽¹⁾.

De orde van de 14 schilderijtjes moet bijgevolg die zijn van Hugo's hoofdstukken.

De naam van den schilder blijft mij nog onbekend. Daar de twaalf vroeger besprokene schilderijtjes, zoo mij gezeid werd, rond de 60 jaar geleden te Brussel zijn gekocht geweest, evenals de twee waar vandaag spraak van is, kan men met eenige reden vermoeden dat ze te Brussel werden verveerdigd.

Enkel weten wij uit het titelblad der uitgave door Sommervogel als eerste geboekt, dat Boëtius a Bolswert de maker was der kopergravuren dezer uitgave van 1624 (Antwerpen, bij Hendrik Aertssens), en dat Christoffel van Sichem voor de uitgave van 1628 (bij denzelfden H. Aertssens gedrukt) naar die teekeningen zijne houtgravuren sneed.

Wel is waar schreef Prudens van Duyse is een merkweerdig artikel over Hugo, vooral als Latijnsch dichter beschouwd (Belgisch Museum, VII, 272-3): ‘In 1623 verscheen van hem binnen Antwerpen: Pia desideria, emblematibus, elegiis et affectibus SS. Patrum illustrata, met platen, het groefstael van den beroemden B. Bolswert niet onwaerdig, en waerschynlyk naer de teekeningen van Otto van Veen vervaerdigd... Ook te Utrecht kwam er ten jare 1749 van de pers: De godlievende ziel vertoont in zinnebeelden van Herman Hugo en Otto van Veen, met dichtkunstige verklaringen van Jan Suderman⁽²⁾. Dit laetste boekje schynt my uitgegeven om nog eens de oude platen te benuttigen: de daerby staende verzen beslaen slechts eene bladzyde en hebben weinig waerde.’ - Wel geeft van Duyse zijn gevoelen over de tusschenkomst van Otto Venius enkel als

(1) Mijne vroegere verhandeling werd opgenomen in Biekorf (1904, blzz. 127-128 en 137-142), waar een ongenoemde, die enkel met de letter V onderteekende, mijne aandacht trok op de bron waar de schilder zijne onderwerpen uit geput had; eene soortgelijke aanduiding ontving ik vanwege kanunnik Dignant, hoogleeraar te Leuven. Aan beiden dank voor de welkome inlichting!

(2) In 't Fransch bestaan er drij uitgaven met soortgelijken titel door Sommervogel onder de vertalingen van Hugo's werk geteld: L'âme amante de son Dieu, représentée dans les emblèmes sur les pieux désirs etc. Paris, 1627 (8 fig.); L'âme amante de son Dieu etc. Cologne, 1717 (60 fig.); en id. Paris, 1790.

[p. 158]

‘waerschynlyk’ op, misschien steunende op den titel van de door hem aangehaalde Utrechtsche uitgave. Stellig is toch B. a Bolswert de graveerder der platen van de eerste uitgave, in zoo vele volgende uitgaven nagemaakt. Bij Sommervogel vind ik geen van beide door van Duyse aangehaalde uitgaven, en ik heb tot hiertoe vergeefsche moeite aangewend om ze tot een verder onderzoek der platen onder de oogen te krijgen.

Nu laat ik over mijne twee laatst ontvangene tafereeltjes eene beknopte beschrijving volgen.

Ze zijn op doek gelijk de twaalf andere, hebben dezelfde afmetingen, en beantwoorden aan de printen van de hoofdstukken 18 en 30, bij de Harduyn voorkomende op de blzz. 205 en 381.

Op het 1^ste wordt het volgende afgebeeld:

De ziel, onder de gedaante van een kind dat nog niet kan gaan dan bij middel van eenen loopstoel, wordt de weg naar deugd en hemel aangewezen door eenen engel.

Daaronder komt een Latijnsche schriftuurtekst, welke dan door 8 Vlaamsche verzen uitgelegd wordt:

Ferfice gressus meos in semitis tuis: ut non moveantur vestigia mea⁽¹⁾. Psalm 16.

Ik ben wel veel te jonk om konnen te gaen reyzen:
't Is gy. o Lieven Heer, die my dit nog moet wyzen⁽²⁾.
'k En ben nog niet in staet om op den weg te gaen;
't En zy dat gy my stoot, zoo moet ik blyven staen.
Volmaekt myn stappen, Heer, opdat ik u mag krygen.
Ik zal myn beste doen om my naer u te nygen:
Bestiert myn schreden wel, en neemt my by de hand,
En zet my op den weg van 't hemelsch vaderland.

(1) Ondersteun mijne gangen op uwe paden, opdat mijne schreden niet wankelen. 't Is het 5^de vers van dezen bidpsalm.

(2) In mijne lezing van 1903 teekende ik bij de uitdrukking 't is gy en de rijmen als reyzen en wyzen aan: ‘'t Is gy wijst eenen Brabander aan uit het westelijk deel der provincie; men hoort het, alhoewel zelden, te Alsemberg. Het wordt ook in West-Vlaanderen gebezigd; maar de rijmen spring-fontyn en zyn, gezeyt en kwyt, neergeleyd en tyd, overpyzen en ryzen, duiden geenen Westvlaming aan...’ [Zoo ook niet de Brabantsche vorm konnen]... ‘Daarbij doen de rijmen vlugten en schigten, gunnen en in unen, slissen en blusschen op de omstreken van Opwijk denken, waar men muur en huur als mier en hier uitspreekt.’

[p. 159]

Op het 2^de staat het volgende geschilderd:

Het landschap verbeeldt eene vreemde streek met even vreemde vruchtboomen en bloemen, bewoond door Negers staande in of naast de deuren hunner zonderlinge huizen en met woeste blikken loerende naar de twee hoofdpersonen die op den voorgrond zitten, namelijk de ziel - onder de gedaante van een jong vrouwspersoon - en eenen engel. De ziel houdt eene citer in de hand en weigert te spelen; twee andere muziekspeeltuigen liggen aan hare voeten.

De Latijnsche schriftuurtekst en de Vlaamsche verzen zijn:

Quomodo cantabimus canticum Domini in terra aliena⁽¹⁾? Psalm 136.

De blydschap met de vreugd moet 't zingen vergezellen,
Nog geenen droeven geest en mag het hert dan kwellen:
Maar als men balling is en uyt zyn land gezet,
Dan is den geest bedrukt en alle vreugd belet.
Hoe zouden wij een lied des Heeren konnen zingen?
Een afgescheyden land belet ons zulken dingen:
De plaets en past ons niet tot eenig bly gezang,
Nog d'afgelegentheyd vermag geen zoet geklang.
En zyn wy hier op d'aerd' geen waere ballinx menschen,
Die 't hemelsch vaderland gedueriglyk naerwenschen:
't Is daer dat men den Heer⁽²⁾ den waeren lofzang zingt
En daer het menschens hert van waere vreugd opspringt⁽³⁾.

Ten slotte nog een paar opmerkingen nopens de 14 tafereeltjes:

1. De schilder gaf in 't bijzonder vrije vlucht aan zijne inbeelding voor het weergeven van den achtergrond zijner gewrochten. Doch niet alleenlijk verschillen in sommige opzichten de afbeeldingen der in Hugo's boek voorhanden koper- en houtgravuren van die der schilderijkens, maar de platen van eenige uitgaven verschillen ook eenigszins ondereen. Soms is het verschil in de voorstelling eener gedachte van denzelfden tekst tamelijk groot. Men zie b.v. de platen vóór het 42^ste hoofdstuk

(1) Hoe konden wij een lied des Heeren zingen in een vreemd land! 't Is het 4^de vers van dezen klaag- en bidpsalm.

(2) Het woord is bijna gansch weggesleten: ik gis dat het Heer is.

(3) Noch deze noch geene der hooger aangehaalde verzen komen in de navolging van J. de Harduyn voor.

[p. 160]

in de Vlaamsche navolging door Justus de Harduyn (1629, blz. 547) en in de Latijnsche uitgave van 1645 (blz. 168): beide boeken nochtans werden te Antwerpen bij H. Aertssens gedrukt. In het laatste worden de hoofdpersonen omtrent afgebeeld



als op ons 11^de schilderijken⁽¹⁾, behalve dat hier de ziel op de groote plaats eener schoone stad staat, in de nabijheid van eene kerk, terwijl deplaat een landschap voorstelt. Men kan ook nog de afbeeldingen van dat 11^de tafereeltje en van die Latijnsche uitgave vergelijken met de bijgaande plaat getrokken uit J. de Harduyn⁽²⁾:

2. Daar er in Hugo's werk 47 platen zijn⁽³⁾, waar mijne schilderijtjes er 14 van weergeven die zoowel gansch op 't einde van het boek als in 't begin voorkomen, is het te denken dat er ooit 46 of 47 van die tafereeltjes zijn geschilderd geweest, waar de mijne slechts een derde deel van uitmaken.

Mochten de 32 overige ook nog eens ergens uit den hoek komen!

(1) Zie er de afbeelding van aan 't hoofd van dit artikel.

(2) Ze drukken de gedachte van den bijstaanden schriftuurtekst uit: Wanneer zal ik komen en verschijnen vóór Gods aangezicht?

(3) 1 op de titelplaat, 1 vóór een inleidend gedicht, en 45 vóór elk der 45 hoofdstukken.