Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1910

[p. 357]

Een oud liedje over den Mechelschen torenbrand
Medegedeeld door Dr. J. Laenen
Archivaris van 't aartsbisdom Mechelen.

Er zullen wel weinig Vlaamsche boekenliefhebbers zijn, die in hunne verzameling niet een of ander schotschrift, luimig opstel, hekeldichtje, spotprentje of iets dergelijks nopens den Mechelschen Torenbrand voorhanden hebben⁽¹⁾.

Van af het verschijnen der Opene brieven van dagement, waar reeds den 2ⁿ Februari, dus 5 dagen slechts na het voorval, de Mechelaren de andere steden meê uitdaagden vóór den Grooten Raad van Gheel, ten einde hen tot stilzwijgen te dwingen, tot aan het luimige opstel van wijlen A. Mertens⁽²⁾, tot aan zelfs het niet minder fantaisische factum waarbij, in Malines jadis et aujourd'hui⁽³⁾, een kittelige Mechelaar tracht te betoonen dat nooit zijne stadgenooten den torenbrand bluschten⁽⁴⁾, werd er

(1) Het stadsarchief te Mechelen, o.a., bezit eenen ruimen voorraad stukken over den Torenbrand, en over den niet minder beruchten Antwerpschen Zielebrand. Ook ter Koninklijke Bibliotheek te Brussel vindt men eene, zoo niet zeer rijke dan toch niet oneigenaardige verzameling van schriften over 'tzelfde geval, o.a., in het handschrift n^r 15,680 voortkomende van den geleerden Foppens, die, - 't zij tusschen haakjes gezegd, - gelijk blijkt uit zijne geschriften, steeds veel deugd had in die klucht.

(2) Iets over de spotnamen onzer Belgische steden in 't algemeen en over den naam van Maenblusscher den Mechelaren gegeven in 't bijzonder, verschenen in de Lettervruchten van het Leuvensch Genootschap Tijd en Vlijt, II, Antwerpen, 1847, blz. 256 tot 331.

(3) Mechelen, L. et A. Godenne, 1908, blz. 147 en vv.

(4) Wat zeker de oude Mechelaren niet hadden goedgekeurd; immers gelijk zij het betoogden vóór den Grooten Raad van Gheel:

Want wij meenden dat het brandde,
Niet te blusschen, 't waer een schande.

[p. 358]

heel wat geschreven en gewreven, gerijmd en geschetst om en rond het heuglijke feit van den nacht tusschen den 27 en den 28 Januari 1687.

Men weet hoe de zaak eigenlijk toeging:

In den nacht van den 27 tot den 28 Januari was er groote opschudding in de Dijlestad: ieder meende dat de toren brandde. Geestelijken en burgers liepen zoo wel de markt op als 't klein volk; vaten werden aangebracht, brandspuiten klaargemaakt, en ten allerminste werden er wel eenige emmerkens water den torentrap ingekletst. Ging het er niet toe, gelijk men het later uitschaterde, met geblusch bij volle geuten, 't feit toch dat eene gansche stad overhoop stond om tegen eenen ingebeelden brand los te stormen, en eenen brand van eenen steenen toren dan nog, is gek genoeg op zijn eigen, en was voldoende om twee eeuwen lang, en langer zelfs, gansch België door, de lachspieren in beweging te brengen⁽¹⁾.

(1) Onder al het geschrijf en gezwets over dien ongelukkigen torenbrand, zijn er toch twee stukken die ons eene bepaald geschiedkundige waarde schijnen te hebben. Het zijn ten eerste de Opene brieven van dagement met de Copye van Proceduer, die weinige dagen later verscheen. Het stuk staat toch zoo dichte bij het voorval! Daarbij, al is het soms wat al te kwistig met platten schimp, het blijft toch uiterst gematigd in het aanhalen van bijzonderheden. Het tweede stuk is een relaas overgeschreven in den Chronologischen aenwijzer van Gijzeleers-Thijs, - op het Stadsarchief, - en gedrukt bij V. Hermans, L'incendie de la tour Saint-Rombaut à Malines, in den Messager des Sciences historiques de Belgique, 1877. - Het is het verhaal der gebeurtenis door Jan Bartholomeus Joffroy, een Mechelsch geschiedschrijver, die beweert niet enkel ooggetuige maar zelfs handelend persoon in de grap geweest te zijn. Hier is natuurlijk, want het is eene Mechelsche bron, 't feit in roos en azuur afgemaald, maar toch zijn 's schrijvers bekentenissen nog onmeêdoogend genoeg voor zijne bedrogen stadgenooten. Alhoewel reeds uitgegeven, meenen wij toch, omdat het zoo belangrijk is in dezen langen pennetwist, het verhaal te mogen herdrukken. ‘27 Januari 1687,’ - zegt dan Joffroy, - ‘geschiede tot Mechelen, een spoock aen Sinte Rombauts toren. Den toren stondt in vollen roock en in schijn van vier. Dit eenige persoonen siende, ende aen de hoofdwacht, hebben terstont geroepen: Brant, Brant, de trommel geslagen, de klokken geklipt, soo dat de borgerij terstont op de been was, en de sledden met het water waren daer ook terstondt, jae de brouwers, vreesende dat het water niet spoedigh genoegh en soude konnen bij gebroght worden (midts dat de Deel toegevrosen was), en spaerden geenen kost, naemen het bier uyt de kelders en broghtent al aen den toren. Nu boven komende en vondt men geen vier, soo men sijdt, nochtans was daer grooten stanck al oft daer iet branden, maer soo ik hoorde dat daer geen vier en was, soo setten ick mijn 2 eemers die ik boven gebracht hadde aen den kandt en men gonck daer al te mael af. Hier was te vinden rijck en arm, geestelijck en werelijck. De hoofdwacht of een deel stondt aan de kerckdeur ende ik bevondt dat de spuyten op de Marckt al gereed stonden. Maer God sij geloeft, sij en sijn daer niet noodigt geweest. Alhetgene dat ik hier schrijf, heb ik gesien en bij geweest, maar daer sijnder vele die hebben daer veel schandelijke leugen bij gevoeght.’

[p. 359]

Durfden wij, wij zouden, in afwachting dat er misschien eens eene volledige bibliographie over 't geval verschijne, den liefhebbers van het oud Vlaamsche volksleven wel willen een onuitgegeven liedje, van 't einde der XVIII^e eeuw, aanbieden over dien nooit afgezongen Torenbrand.

_**_*

Het stukje bestaat uit een aanhef, de eerste strophe, het verhaal van het roemrijke feit, dat zes of zeven strophen beslaat, en een slotwoord van twee strophen. Deze laatste strophen doelen eveneens op de gelegenheid waarbij het liedje voor het eerst gezongen werd.

Uit deze laatste strophen ook, zoowel als uit taal en stijl, kunnen wij opmaken uit welke jaren 't liedje dagteekent, en dit zooveel te nauwer daar de dichter of rijmelaar aan de dischgenooten den naam geeft van kloeken patriot.

Dischgenooten ja, want 't was bestemd om, bij 't ledigen van ‘den pot’, te worden voorgedragen op 't vriendenmaal der leden van den Breeden Raad van 't Land van Mechelen.

En zoo beaamden

...president, dekens en waerde supposten,
schepenen, knaep en bedel van den Raed,

wat eens Meyer in zijn Luna ardens voorspelde:

Posteritas quod sera neget, tamen inter amoenos
Temporibus nostris veniet tua fabula plausus,

en wat J.-F. Willems nazong:

De dichter zal het feit aan later eeuw doen hooren
En 't nakroost zal nog lang staan lachen bij uw toren⁽¹⁾.

(1) Liv. Meyer, S.J., Incendium mechliniense sive luna ardens, bij J.F. Willems, Mengelingen, blz. 26.

[p. 360]

Zoomin als in welk volksliedje ook, moeten wij in het onze eene hooge dichterlijke vlucht gaan zoeken: het is nochtans in eene voor den tijd niet te versmaden zuivere taal en vloeienden trant geschreven.

Ook de zangwijze is heel eenvoudig, gelijk het nog aan een volksliedje past.

_**_*

Hetzelve is ons bekend door twee handschriften: het eene komt uit nagelaten geschriften van wijlen den toondichter Duval⁽¹⁾, en hoort thans in het archief van het Aartsbisdom te huis; het andere werd ons door den Mechelschen oudheidkudige Dr. G. Van Doorslaar ter hand gesteld.

Dit laatste biedt ons den tekst aan zooals deze door den dichter en chronijkschrijver J.-B. Rymenans, in het begin der XIX^e eeuw, werd omgewerkt⁽²⁾, tenzij, wat niet onmogelijk is, Rymenans zelf er maker van ware⁽³⁾, en de veranderingen er door eenen lateren liefhebber werden aan toegebracht⁽⁴⁾.

(1) Dezelfde die samen met P.F. De Voght, den leeraar en dichter zaliger uit het Klein Seminarie van Mechelen, eene nieuwe verbeterde uitgave bezorgde van verschillende liturgische boeken.

(2) Jan-Baptist Rymenans, apotheker, dichter en chronijkschrijver, werd te Diest geboren, in 1748, maar vestigde zich, nog jong zijnde, te Mechelen. In den franschen tijd huilde hij zoo wat met de wolven met wie hij in 't bosch was, en werd zelfs lid der municipaliteit, in 1795, en griffier van het vredegerecht. Hij rijmelde nog al veel en liet verscheidene boekdeelen van historischen aard na. Zie over Rymenans: H. Coninckx, Mechelsche levensbeschrijvingen in de Bulletin du Cercle Archéologique, Littéraire et Artistique de Malines, bd. xv, 1905, blz. 167-177.

(3) Rymenans, alhoewel Mechelaar door inburgering, spaarde immers niet altijd zijne stadgenooten:

Daer zijn weer,

zong hij eens,

Mechelaers aan 't woelen,

Het is om schuppen zot te doen,

De vrolijkheid is zotten eygen,
Zij houdt tot Mechelen vasten woon,
En als zij 't in hun horens krijgen
Dient schuppen zot voor hun patroon.

H. Coninckx, op. cit., blz. 175.

(4) Immers in den vorm waarin ons tweede handschrift, dat wij gemakkelijkheidshalve B zullen heeten, - en 't eerste A, - het liedje vóórbrengt, hoort het stellig in de XIX^e eeuw te huis.

[p. 361]

De wijzigingen van Rymenans dragen inzonderheid op de twee laatste strophen, waarvan hij de laatste gansch weglaat en de eerste merkelijk verandert. Ook vinden wij in 't verhaal zelf van den brand eene strophe die in ons eerste handschrift ontbreekt.

Buiten deze eene strophe misschien, schijnt ons dit eerste handschrift den oorspronkelijken tekst te geven. Nochtans heeft hier ook de liefhebber, die het liedje overschreef, de behoefte gevoeld 't zelve eenigszins te wijzigen, maar, meer bescheiden dan Rymenans, heeft hij zich tevreden gesteld met, tusschen de regels in, zijne veranderingen in te lasschen. Tevens heeft hij de twee laatste strophen met een sterretje geteekend en achter de zevende, op 't einde van het verhaal, het eenige dat hem aanbelangde, 't woord finis tusschengeschoven.

Komt ons het tweede handschrift door de handen van eenen Mechelaar toe, het eerste afschrift werd door eenen niet-Mechelaar genomen. Zulks blijkt ten overvloede uit de veranderingen die wij zullen aanstippen in vers 1 van strophe 2, en ook in vers 6 van strophe 7.

_**_*

Dit alles is nu een groot voorportaal aan een wel klein gebouwken, eene lange inleiding voor een onbeduidend liedje. Maar 't is niet onaardig vast te stellen hoe zelfs het minste brokje dat den Mechelschen torenbrand betreft, her- en derwaarts belangstelling wekte.

En nu 't liedje zelf:

[p. 362]

Den mechelschen brand.

Sa, laet ons verheffen de Mechelaers deugden:
Op heden is 't dat z' overwonnen de maen;
Dat deezen dag altijd voorbijgaet in vreugden,
Op dat wij eens doen hetgeen zij hebben gedaan.
Laet ons te saemen om het meest } bis.
Met vreugd vermaeken onzen geest. } bis.⁽¹⁾

(1) Ons eerste handschrift, of het handschrift A, verandert deze strophe als volgt:

Sa, laet ons verheffen de Mechelaers deugden:
En verhaelen hoe dat zij bluschten de maen;
Dat deze daed altijd geviert sij met vreugden,
Maer dat wij nooit doen hetgeen zij hebben gedaen.
Laet ons te saemen om het meest, } bis.
Hier door vermaeken onzen geest. } bis.

voor verzen 3 en 4 geeft het ook nog volgende variante:

Want dees daed moet altijd zijn in ons geheugen
Opdat wij nooit doen hetgeen zij hebben gedaen.

[p. 363]

2.

 

Ons⁽¹⁾ voorouders⁽²⁾ met het gevaer van hun leven,

 

Beklimden⁽³⁾ den toren en riepen: brand! brand!

 

D'iv'raers deden niet dan⁽⁴⁾ water aengeven

 

Met d'eemerkens van pater hand aen hand⁽⁵⁾

 

Den Franciscaen riep met getraen, } bis.

 

Bluscht tog den brand⁽⁶⁾ of wij vergaen. } bis.

Den proost⁽⁷⁾ van d'hoofdkerk was aldaer⁽⁸⁾ ook te vinden
Gekleed met een kous en beroofd van perruk,
Hij deed⁽⁹⁾ niet als roepen: Wel borgers⁽¹⁰⁾ en vrinden,
En wilt⁽¹¹⁾ hier niet staen gaepen, in zoo eenen druk;

Maer ras⁽¹²⁾, volgt mij, brengd water aen! } bis.

Ik zelf zal op den toren⁽¹³⁾ gaen. } bis.

Men weende, men huijlde⁽¹⁴⁾ van binnen en buijten;
Jong, oud, paters, nonnen 't riep al uijt in druk:
De vlam neemt zeer toe; Ah! waer blijven de spuijten
Helaes, onzen toren, die maakt ons geluk⁽¹⁵⁾.

Wel dat 's bedroeft, riep een Beggijn, } bis.

Waer mogen tog de paters zijn? } bis.

(1) A stelt voor: hun.

(2) B: voorvaders.

(3) B: beklimmen.

(4) B: D'iveraers doen niet als.

(5) B: met demerkens van pater oom hand aan hand.

(6) B: toren.

(7) De eerste dignitaris van het kapittel vóór zijne verheffing tot metropolitaan, en van 1643 tot aan de afschaffing in 1802. B geeft plebaen, dat is de kanunnik met de zielezorg der geloovigen belast. Deze waardigheid werd in 't nieuwe kapittel heringesteld. Volgens Foppens was het de Burgemeester Stalins, die, plotseling wakker geschoten, aan 't eene been zijne roode kous aantrok, en de gele van zijne wederhelft aan het andere. Z.A. Mertens, op. cit., blz. 243.

(8) B: daer.

(9) B: doet.

(10) B: o borgers.

(11) A: wilt.

(12) B: maer zeg.

(13) B: op de leeder.

(14) B: men weende en huijlde.

(15) B: brengt ons in den druk.

[p. 364]

5

 

Wat koomt gij beggijntje besnot hier zoo tieren,

 

Riep een Augustijn, zuster⁽¹⁾, weest maer gerust.

 

Wel ziet gij niet dat⁽²⁾, door het paters bestieren,

 

Den tooren wel haestelijk zijn zal geblust?

 

Zij riep: kloek aen, bestormt de maen⁽³⁾, } bis.

 

Laet maer de paters boven gaen⁽⁴⁾. } bis.

Twee nonnen uijt het gasthuijs en een zwartzuster,
Waeren van de paters niet al te content;
Zij riepen: o borgers, weest nu maar geruster,
Wij geven den toren een goed lavement

Zuster, dat is zoo veel als niet } bis.

Riep een oude Carmeliet. } bis.

Dan zag men den iver der borgers uitsc ijnen,
Want door het gedurig gestorm en gespuijt⁽⁶⁾,
Zoo zag men den schijn van de maen haest verdwijnen;
En als de maen weg was, de vlam was ook uijt.

Men riep alsdan: vivat te gaer! } bis.

Lang leev'⁽⁷⁾ den kloeken⁽⁸⁾ Mechelaer! } bis.

(1) A: gij sloer.

(2) B: gij ziet wel als dat.

(3) B: geeft bestormt hem aen, A stelt voor: 't is haest gedaen.

(4) Reeds in Meyer's Luna ardens spelen de paters eenen hoofdrol, wat niet te verwonderen is als men bedenkt, dat in onze oude steden de bedelorden in 't bijzonder met den bluschdienst belast waren. Wat het beggijntje betreft, dit braaf menschken komt overal op den voorrang waar er eene onnoozele streek valt uit te halen. Bij den Muggenbrand van Turnhout ook kwamen de beggijnen toegeloopen:

Nec beguinarum praeclarum defuit agmen,
Stragula namque ferunt, ipsum pispot et lollepot
Extinguendo igni.

(6) A stelt voor: want naer een langdurig gestorm en gespuijt.

(7) B: leeft.

(8) A stelt voor: zotten Mechelaer; dit stemt overeen met vers 6 van strophe 9. Schrijver herinnerde zich daar zonder twijfel het oud latijnsche gezegde, waarin heel de volkswijsheid nopens de Brabantsche steden ligt opgesloten:

Nobilibus Bruxella viris, Antverpia nummis
Gandavum laqueis, formosis Bruga puellis,
Lovanium doctis, gaudet Mechlinia stullis.

Wat de Samenspraek tusschen Wiebus en Quibus verdietste door:

Kan een sotten hoop sijn selven niet
Regeeren............
't Wys Brabant is rondt uwe stadt geleydt
Gelyk een vaste wal om 't dothuys te bewaren,

Gij syt geheel omringht van treffelyke steden,
Die u een voorbeeld syn van wysheyt en goe zeden,
Ziet Lovens hoogeschool die brengt u leeraers by,
Ziet 't vermaert Brussels hof licht u aen d'andre zy
Daer kont gy wysheyd en civiliteyt gaen leeren;
En als gij dat hebt vast, soo kunt gy u gaen keeren
Naer Antwerpen.......

[p. 365]

8.

 

De kwezels, beggijnen die riepen tot nonnen,

 

Proficiat, zuster, den brand is gedaen:

 

Wij hebben te saemen den brand overwonnen.

 

De borgers door 't spuijten en wij door het getraen.

 

Vivat ons hof! riep een beggijn, } bis.

 

Wie zou er nu niet vroolijk zijn! } bis.

Sa, president, dekens en waerde supposten,
Sa, schepenen, knaep en bedel van den raed,
En wild op deez' feest niet zien op wat kosten,
Een prachtige viering betaemt onzen staet.

Vat dan den pot, kloek patriot, } bis.

Lacht met die zegt dat g' zijt zot. } bis.⁽¹⁾.

Wel aen laet ons altijd in vrolijkheid vieren
Ons voorvaders zegeprael over de maen.
Den Breeden Raed⁽²⁾ met hun deugden vercieren
En drinken het welzijn van al die hier staen.

Wenscht dat zoo lang den Breeden Raed } bis.

Duert als Sint Rombauts toren staet. } bis.

(1) Deze strophe werd in handschrift B, in het begin der XIX^e eeuw, na de afschaffing van den Breeden Raad gansch gewijzigd.

Weerdige dekens van ambachten, edel supposten,
Sa, schepenen, knaepen, edel van den Raed,
En wilt op dees feest niet zien op wat kosten
Een prachtige viering betaemt uwen staet.
Vat aen den pot, kloek paterjot, } bis.
Lacht met die zegt dat gij zijt zot. } bis.

(2) De Breede Raad, die eigenlijk de Staten van 't Land van Mechelen uitmaakte, bestond uit het magistraat en de dekens der zeventien groote ambachten. Alle jaren, bij het overleggen der rekeningen, vergaderden de heeren aan een gezellig partij je.

(5) Deze strophe komt enkel in B voor.