Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1905

[p. 530]

Erasmus Causse.
Een Kortrijksche schrijver en kunstenaar.
1660-1738.

Onlangs bracht Jhr. Dr. de Gheldere, ons achtbaar medelid in de Koninklijke Vlaamsche Academie, de belangwekkende doch tot dusver onuitgegevene pengewrochten van den Duinkerkschen dichter Dom. De Jonghe, aan het licht.

Het zal niet ongeschikt voorkomen, dat ik evenzoo eenige aanteekeningen mededeele wegens eenen gelijktijdigen Vlaamschen kunstenaar, wiens lettervruchten ook, voor zooveel het in mijn bescheid is, tot nu teenemaal zijn onbekend gebleven.

De Kortrijksche schrijver, evenals de Duinkerksche dichter, hoorde tot deze rij van taaloefenaars, die hun genoegen vinden in het eenzaam en vreedzaam beoefenen der moederspraak, zonder zich eenigszins te bekommeren om in ruimere kringen, de lauweren van letterkundigen roem te plukken. Beiden leefden in een tijdvak wanneer zeer weinig - ja, zekerlijk te weinig - acht gegeven werd op degenen die het wel meenden met het bewaren en bewerken van onzen Dietschen taalschat.

Geen wonder dus, dat in de Zuid-Nederlandsche gewesten, vele schriften van letterkundigen der XVII^e en XVIII^e eeuw niet verder dan den engen kring van familie- en vriendenbetrekkingen reikten. Geen wonder ook dat men, nu en

[p. 531]

dan, belangwekkende opstellen in het licht ziet brengen, welke tot eere strekken dier vroegere baanbrekers van de vaderlandsche letterkunde.

Zulks is wel het geval met den Kortrijkschen schrijver en kunstschilder, wiens werken ik de eer heb aan de Koninklijke Vlaamsche Academie voor te stellen.

Uit de kerstenboeken van Sint Maartenskerk blijkt dat Erasmus Causse⁽¹⁾ of Cause, op 22 Januari 1660 in de Leiestad geboren is. Zijn vader, Antonius Causse, en zijne moeder, Elisabeth de Mally, hoorden tot voorname gezinnen der stad, daar de kerstenboeken aan hen en hunne naastbestaanden meermaals den titel geven van Dominus en Domicella.

Erasmus had, volgens eigene getuigenis ‘van jonckx af genegentheijt tot het reysen ghehadt...’ te meer schrijft hij - ‘om mij te perfectionneeren ofte te vervoorderen in de Schilderconst.’

Met dit inzicht begaf hij zich, omtrent 1685, naar Antwerpen, waar hij als leerling aanvaard werd bij den kunstschilder Pieter Ykens⁽²⁾. Als dusdanig vinden wij ‘Erasmus Allowisius Cause’ op de Liggeren der Lucasgilde aangeboekt, mits

(1) Causse's geboorteakt werd aldus geboekt:
‘22 januarij 1660. Proles Anthonii Causse et Isabel ae de Mally nomine Erasmus; suscepta a D. Erasmo vande Beeke et Anna Pietersens.’
(Archief van den burgerstand van Kortrijk.)

(2) Over Pieter Ykens (1648-1695) lees: Max Rooses, Geschiedenis der Antwerpsche Schilderschool, blz. 517; Van den Branden, Geschiedenis der Antwerpsche Schilderschool, blz. 951; Siret, Dictionnaire des peintres de toutes les écoles, enz.

[p. 532]

het betalen van 2 guldens 16 schellingen voor inkomgeld⁽¹⁾.

Reiszucht en kunstsmaak dreven weldra Causse aan om, gelijk het meerderendeel zijner vakgenooten, den weg naar Italië in te slaan. Met toestemming van zijne ‘lieve moeder’, vertrok hij ‘op den negensten meij 1687 uyt Cortryck, vergheselschapt door S^r Joannes van Moerkerke, mede schilder..., een seer godvruchtigh jonckman... en seer getrouwen medegesel’⁽²⁾.

Het verhaal dezer ‘Thien jaerige Reyse door Brabandt, Vlaender, en Vrankryck, Bourgonien, Savoyen en Piemont, gansch Italien, door Tirol, hoogh-Duytsland, door 't midden van Bohemen, geheel Hollandt ende Zeelandt’, is ons bewaard in een

(1) ‘Erasmus-Allowisius Cause, scilder’ komt voor onder de leerlingen van het jaar 1685-86 (Rombouts en van Lerius, De Liggeren... der Antwerpsche Sint-Lucasgilde, II, blz. 509.
Eene andere melding laat ons zijnen meester kennen:
‘Erasmus-Allowisius Cause leert scilderen by Eeyckens. Guld. 2. 16.’ (Id., blz. 512.)

(2) Onder de doopakten in de registers van den burgerstand van Kortrijk, komen er drie vóór die dezen naam melden, te weten: Joannes van Moerkerke, zoon van Joos en Joanna De Cueninck, geboren 4 Maart 1623; Joannes van Moerkerke, zoon van Joannes en Maria Pieters, geboren 29 October 1636; Joannes Baptista van Moerkerke, zoon van Joannes en Barbara Coppieters, geboren 14 Januari 1678; doch geen een dier stukken kan op den reisgezel van Causse passen.
Het geslacht van Moerkerke heeft aan Kortrijk verscheidene kunstoefenaars verschaft. - Zie De Potter, Geschiedenis der stad Kortrijk, t. II, blz. 170, t. III, blz. 108, 119, 226, 263, 376, 380 en t. IV, blz. 380.

[p. 533]

lijvig boek ‘versiert met de uyt-teekeningen der principaelste steden, kercken, paleysen, casteelen ende andere plaetsen, tot vermaeck vanden nieuwgierigen Leser’.

In 't opzicht van letterkunde, vooral wat de ‘versiering’ met gekleurde schetsen aangaat, acht ik het gewrocht van Erasmus Causse niet onwaardig de aandacht te wekken en ik zal er breedvoeriger op terug komen.

Laat ons voor alsnu het boek vluchtig doorbladeren en er eenige bijzondere voorvallen uit aanstippen, die betrekking hebben op de kunstreis der jeugdige Kortrijzanen.

Op weg naar de Fransche hoofdstad, kwamen onze twee vlaamsche jongelingen de stad Atrecht binnen, welke slechts sedert een tiental jaren aan de Spaansche Kroon beslissend was ontrukt geweest en bij het Fransche koninkrijk ingelijfd. Hun intrek hadden zij genomen in eene herberg waar zij heel onverwacht, uiterst welkom waren. Ziehier wat er gebeurd was:

Den weert bij den welcken wij gelogiert waaren, vraeghde aen ons, voor welcken Coninck wij genegen waaren, te weten voor spaengien, ofte wel voor den Coninck van Vranckrijck; waer over wij seer verwondert waaren, aenmerckende uuijt sijn gesight ende manieren, door sijn vremde ofte ardige worden, dat hij meer aen den Coninck van Spaengien toegedaen ende genegent was als tot den Coninck van Vranckrijck, nochtans sijnde onder het gebiedt van Vranckrijck, Soo hebben wij vrijborstigh geantwort, dat wij onderdanen waeren van sijn Conincklijcke magisteijt; oock dat wij ons bloedt willen geven, ja noch te meer ons goet te panden stellen, voor soo eenen goeden, minne-

[p. 534]

lijcken ende vredtsamigen Chatolijcken Coninck. Desen seer hertlijcken weert, dit hoorende, was aen hem seer aengenaem, ende ons thoonende een seer vrijndelijcke wesen, hij is aenstons geordonneert aen sijnen kelderknecht van het alderbeste bier op te brengen; andersints soude hij ons te drincken gegeven hebben van het lekende bier die in de stortvatten is. Alsdan mosten wij drincken den wijn, de gesontheijt van zijn Conincklijcke magisteijt van Spaengien. Wij sijn voor ons gelt seer wel ontfangen geweest ende wel onthaelt met alle beleeftheijt.

Te Parijs aangekomen, bezochten onze jeugdige reizigers de voornaamste kunstschatten der Fransche hoofdstad, alsmede der naburige steden, Saint-Denis, Versailles enz., met groote belangstelling. Causse's reisboek behelst desaangaande, zoo in 't geschreven verhaal als in de bijgevoegde schetsen, merkenswaardige bijzonderheden. Daarbij vindt men er menige belangrijke aanteekeningen in, over den trant van de bevolking en dezer levenswijze, en wel voornamelijk in betrekking met den handel en wandel van kunst en kunstoefenaars.

Tot bewijs hiervan zullen wij letterlijk uitschrijven hetgeen Causse aangeboekt heeft nopens de Vlaamsche tapijtwevers, die koning Lodewijk XIV onlangs in zijne hoofdstad aangewerfd had, om er het vermaard werkhuis der Gobelins⁽¹⁾ te stichten, alsmede over hunnen

(1) Koning Lodewijk XIV stichtte in 1662 de vermaarde tapijtweverij, algemeen bekend onder den naam van Gobelins. Jan Jans, van Audenaarde, een Bruggeling, zoo 't schijnt, van geboorte, werd aan 't hoofd gesteld van de werklieden, onder beleid van Karel Lebrun, 's konings kunstschilder, en bekleedde dit ambt tot 1691. (Biographie nationale, t. X, col. 100.)

[p. 535]

leidsman, den wijdberoemden kunstschilder van der Meulen⁽¹⁾.

Wij hadden kennis gecregen met eenige jonge tapitsiers van nederlant van geborte, welcke vroghten voor den koninck, alwaer sij gemaeckt worden in de goblein, wonaghtigh sijn de fameuste schilders van Paris. Dese goede nederlanders, wel wetende dat de reijsende personen hun geldeken moeten menagieren, alsoo oock om dat sij ons soude geerne dicht bij hun wonste hebben, want het lief is aen alle geboren lantsbroeders seer geerne te samen (te komen), sij hebben ons een ander wonste besorght, daer wij ontrent de vier weken gebleven sijn. Inderdaet wij sijn aldaer seer wel geweest en seer goede coop in ons teeringe. Hoort eens, sparende reijser, onse sorghvuldige huyshoudinge tegenaen onse wonste ofte logement, wonende eenen brauwer die seer goet bier braude, oock recht over twee braderijen oft cockx, alwaer wij ons groot gerief vonden. Wij gongen op den middagh sien wat den cock hadde voor eten gecockt. Dese goede nederlanders, die met ons dagelijckx lieten hun vinden om met ons te comen

(1) Adam-Francies vander Meulen, te Brussel geboren in Januari 1632, werd door minister Colbert naar Parijs geroepen, op het aandringen van Karel Lebrun, om de ontwerpen te maken der tapijten voor de Gobelins-weverij. Later kreeg hij ook last om de voornaamste tafereelen van 's konings veldtochten op doek te schilderen. De Vlaamsche meester stond hoog in achting bij den vorst en verdient onder de beroemdste kunstoefenaars van dit tijdvak aangerekend te worden. Hij overleed te Parijs in het Gobelinsgesticht, den 15 October 1690. (Biographie nationale, t. XIV, col. 668.)

[p. 536]

eten, want sij hun eigen costen deden; dese twee, wel wetende de manieren van de franschen, soo dat dese goede ende seer rechtsinnige nederlanders, vraeghden aen ditto Cock, een soupken, alwaer seer goeden bollion en fransbroodt met wat vlees, het welcke seer wel gemaeckt was; de overeencominge was drie oft vier stuivers; dan voor vijf stuivers gebraden vlees; alsdan voor vier stuivers fricassé ofte stoverije van vlees; daer op droncken wij eenen goeden dronck bier, waerover wij seer voldaen waren voor weijnigh geldt, veel contenter als in de groote herbergen, te meer, om dat dese tapitsiers alle middagh met ons quamen eten, die ons veel vermaeck aendede, soo met singen ofte eenighe ander ardigheden. Sij quamen gemeijnlijck met hun twee. Wij hadden ons logement dicht aen de goublein. Oock om het gerief van eenen werdigen pater Capucin, welcke alle sondagen predickte een sermoen in het vlaems, alwaer veel vlamingen, soo mans als vrouwen, hun lieten vinden.

Naer middagh sijn wij gaen besighten diversche tapijten, welcke gemaeckt waren voor de konincklijcke magisteijt. Alsdan wiert ons getoont een tapijt welcke noch niet volmaeckt en was, geweven met goud en silver draet, ende een van seer groote, het welcke desgelijckx nojt en is gemaekt geweest, de figuren die hun presenteren was levensgroote. De ordenantie was geinventeert van den fameusen schilder genaemt Carel le bruin, schilder van den koninck van Vranckrijck. Sij hebben ons geleijt inde wonste van den bovenschreven Carel le brujn, de welcke met groote liefde aen ons thoonde sijn Conste Camers, hoorende dat wij vremdelingen waaren ende van de const, oock maeckende glorie van hun werken te t'hoonen. Daer was eenen seer constighen saijette verwer, welcke nojt sulcke schoone coleuren gesien en hebbe; sijn werck was [niet] anders als sorge te hebben van de saijetten, soo dat hij mij heeft laten sien sijn const van de

[p. 537]

verwen. Hij hadde groot pensoen van de koninck. Hij was van geborte in Vlaenderen, van de stadt Audenaerde, ons toonende groote affectie: sijn wonste was in ditto goublein, alwaer de fameuste Constenaers hun wonste hebben; oock den uuijtmuntende ende den fameusen schilder in batallien ende belegeringen der steden van sijne konincklijcke magisteijt van vranckrijck Louis XIIII; was seer bemint van den koninck; hij was van de stadt Brussel in brabant, sijn geboorplaats, genaemt mijnheer vander Meulen, de welcke eenen schoonen ende wel gemaeckten man was.

In weerwil van dit aangenaam en leerzaam verblijf te Parijs, beraamden weldra Causse en van Moerkerke hunnen kunsttocht voort te zetten. Na de voornaamste steden van Burgondië bezocht te hebben, kwamen zij te Lyon aan, waar zij een gulhartig onthaal genoten bij ‘eenen fameusen schilder genaemt Van der Cabel, van de stadt Harlem in Holandt geboren⁽¹⁾’.

Thans zullen zij de ‘moeilijke wegen van Savoyen’ inslaan, om over het Alpengebergte in Noorder-Italië te komen, waar zij insgelijks de bijzonderste steden en streken met belangstelling bezoeken, zooals de beschrijvingen en teeken-

(1) van der Kabel (Cabel), Arien (Adriaan). Landschap- en zeezichtschilder, ook etser. Volgens Houbraken, in 1631 te Rijswijck geboren. Bezocht Italië en Parijs en vestigde zich omtrent 1670 te Lyon, alwaar hij stierf in 1695. Zijne penseelgewrochten zijn zeer zeldzaam.
Hij had eenen jongeren broeder, Engel van der Kabel genaamd, welke insgelijks in Italië reisde en in Frankrijk als schilder gevestigd was. (A. von Wurzbach, Niederländisches Künstler-Lexikon, 1904, blz. 230-2.)

[p. 538]

schetsen van Causse's reisboek het genoegzaam bewijzen.

Ook aan onverwachte en zonderlinge gebeurtenissen viel het den jeugdigen reizigers niet te kort, en het verhaal van dergelijke omstandigheden, welke soms van een rampspoedig begin tot een voorspoedig einde kwamen, geeft aanleiding tot echt belangwekkende beschrijvingen. Tot bewijs, nemen wij hier over hetgeen Causse aanteekent nopens een voorval dat hem in een dorp van Lombardië geschiedde:

Wij sijn heel geestigh voortgegaen, verlatende het stedeken Novara, soo dat wij tegen den avondt geariveert sijn op een groot dorp genaemt Traca, al waer veel rijcke cooplieden wonen, de welcke groote negotien doen in de sijden. Gecomen sijnde in de herberge, is mijnen medegesel seer qualijck geworden; was bevangen met een seer groote brandende corse, door de groote hitte en dese stercke wijnnen die wij den selven dagh gedroncken hadden, het t'welcke niet te verwonderen en was, ende niet gewent en waren. Hij is strackx gaen slapen, verhopende daer door tot beternisse te geraken; de Corsen sijn verhooghmenteert; als hij in sijn bedde was, ben ick in de keuken gegaen, seer mistroostigh sijnde, over de sieckte van mijnen fidelen medegesel; is ingecomen eenen priester, om een glasken wijn te drincken, den welcken mij siende seer bedroeft, vraeghde in het frans, hij seer weijnigh cost, de oorsaecke van mijn droefheijt; oock van wat landt, ende wat voor affeijrens dede, hebbe op allis geantwoort, hoorende dat ick in portretten coste schilderen, ende in groote schilderen costen wercken, desen eerlijcken priester seijde: en sijt zoo niet bedroeft. Soeckende mij te troosten, seijde; alhier wonen veel rijcke lieden ende liefhebbers. S'anderdaegh geheel vroegh, van den drije uren, is desen gene-

[p. 539]

genden priester met eenen coopman aen het weerthuis cloppende; sijnde aldaer met de chise, waer op geleijt was een maltrasse ofte bedde; den weert mij dit aengecondight hadde, was ten uuijttersten daer in verblijdt; wij sijn samen boven gegaen, mijnen medegesel niet bequaem sijnde van op te connen staen. Vastnemende ider den endt van het slaeplaeken, soo hebben wij onsen crancken medegesel, heel sacht ende gemacklijck neder gedraghen, en soo geleyt op de Chaise, stillekens voorrijdende tot het huis van den Coopman, alwaer voor den sieken gereedt gemaeckt was een seer schoon ledekant, al oft hij geweest hadde eenen prince. Hij daer op liggende begonsten de tranen te loopen uuijt de oogen van blijdtschap, overwegende de bermhertigheijt vanden overal toesienden godt, die soo de herten der menschen verweckt tot de medoogentheijt.

Desen treffelijcken Coopman, hadde heel vroegh gesonden naer de stadt van Milanen, geleghen drije nederlandtsche mijllen van dit dorp, om eenen medecijnmeester, den welcken op den middagh aengecomen was; heeft aen den siecken wat ingegeven om de cortsen te breecken en te stutten, de welcke den derden dagh achtergebleven sijn. Den tweeden dagh, hebbe ick het afbiltsel van desen goeden heer begonst te schilderen; nauwlijckx hadde ick een ure geschildert daer sijn ingecomen drije Cooplieden, aen hebbende hunne swarte sijde mantels, meynende dat raetsheeren waren, de welcke hadden hooren segghen datter twee schilders aengecomen waren in het dorp. Hoorende hun segghen, achter mij staende, dat hun seer wel aenstont, ende oock hun portretten souden doen schilderen, alsdan is den pastor met den grave de Sigone, heer van ditto dorp, samen ingecommen. Besigh synde met het schilderen, hoorende dat sij ten uijttersten voldaen waren van mijne conste, den heer grave vraeghde aen onsen minsamen coopman, dat hij soude willen gedooghen dat wij in sijn casteel souden

[p. 540]

logieren, midts dat hij wilde schrijven naer de stadt Milanen, op dat sijn huisvrauwe, de gravinne, soude commen, om haer afbildsel door mij te laten schilderen, het welcke alsoo geschiet is. Ondertusschen schilderde mijnen medegesel een landtschap. Wij sijn gegaen naer het casteel, alwaer wij seer wel onderhouden en ontfanghen sijn geweest, ons dickmaels met den grave op de jacht vermaeck genooten hebben, alsoo wij daer geweest sijn drije weeken. Wij sijn alsdan afscheijt genomen, met dese vrijndelijck inwonders, ende soo vertrocken met den hertelijcken grave in sijn Carosse tot de schoone groote vermaerde stadt Milanen. Heeft aen ons, den goethertigen heer, in sijn paleijs met alle vrjntschap ontfangen; den welcken ons seer toegedaen was. Smorgens vroegh, quam in onse slaepcamer, een schone jonghe dochter, welcke was de Camermaeght van de gravinne, breingende voor ons twee taskens met chocala gevuldt; wij sijn alsdan den grave den goeden dagh gaen weijnschen, vragende aen mij, oft ick wilde in sijn palejs blijven wonen. Waer op ick hem antworde, dat aen mij groote eere soude sijn, maer dat het niet betamelijck en soude sijn dat ick mijnen getrauwen medegesel soude verlaten, midts wij beloft hebben malkanderen bij te staen, en geensijnts van eens te scheijden. Terwijlen dat wij op versoeck van den goedthertigen grave noch eenighe daghen in het paleijs waren, hebben wij den tijdt gehadt van deze romruchtige stadt te besien ende te doorwandelen.

Van Milaan togen Causse en van Moerkerke Romewaarts, over Venetië, Ancona en Loretten, en kwamen op 28 September 1687 ‘in de langk geweinste, groote ende heylighe wyt vermaerde stadt Roomen’ aan.

Gedurende zijn lang verblijf in de stad der Pauzen, had Causse - terwijl zijn ‘vriendt monsieur Joannis van Moerkerke is tot Roomen

[p. 541]

overleden, van de rooze, int jaer 1689,’ - alle gelegenheid om er de praalgebouwen en kunstschatten van dichtbij te bestudeeren, zoo dat de beschrijving ervan, met een aantal gekleurde schetsen opgehelderd, een merkelijk deel van het reisboek inneemt.

Middelerwijl woonde Causse ook aldaar grootsche en meldenswaardige plechtigheden bij, zooals de lijkstatie van paus Innocentius XI (1689) en de verkiezing van dezes opvolger, de ter aardebestelling van koningin Catharina van Zweden⁽¹⁾, en meer andere gebeurtenissen, welke hij als ooggetuige, in een oprecht belangrijk verhaal herdenkt.

Ook wegens de levenswijze te Rome, zoo in de vorstelijke huizen als onder het mindere volk, weet hij menig treffend tafereel, menige spitsige bemerking aan te boeken.

't is zoo, onder andere, dat Causse over de laatste dagen en de begrafenis van den nog jeugdigen Nederlandschen schilder Jan van Mierïs, een verhaal geeft, dat vrij aardig mag genoemd worden en, buiten twijfel, door de navorschers

(1) De beroemde dochter van Gustaaf-Adolf beklom in 1632, op zesjarigen ouderdom, den troon van Zweden, onder voogdij van den wijzen kanselier Oxenstiern. Christina's regeering eindigde door haren vrijwilligen afstand, in 1654. De voormalige koningin bezocht beurtelings de voornaamste steden van Europa en stond in nauwe betrekking met de beroemdste gelijktijdige geleerden. Zij had het protestantis, mus afgezworen, eerst in 't geheim tijdens haar verblijf in Brussel, en later openbaarlijk te Insprück. Eindelijk vestigde zij zich te Rome, waar zij op 19 April 1689 overleed en in de Sint-Pieterskerk begraven werd.

[p. 542]

der hollandsche kunstgeschiedenis met belangstelling zal opgemerkt worden. Kortheidshalve zal ik deze bladzijde als bijvoegsel op mijne mededeeling laten volgen⁽¹⁾.

(1) Jan van Mieris, zoon van Frans den oude, werd te Leiden in 1660 geboren. Hij oefende zich in het schilderen van geschiedkundige tafereelen en portretten. Van hem wordt door Siret, in zijnen Dictionnaire des peintres gezegd:

‘Il fut d'abord é ève de son père, mais se sentant plus de goût pour la grande peinture, il se mit sous la direction de G. de Lairesse, chez lequel, cependant, il ne resta pas longtemps, car il revint à l'atelier de son père. Apres la mort de celui-ci, il se mit à voyager, en grande partie dans l'espoir de remettre sa santé chancelante. Visita l'Allemagne et la Toscane. De là il se rendit à Rome où la maladie qui le minait l'emporta.’

Het verhaal van de ziekte en den dood van Jan van Mieris luidt als volgt:

Terwijlen dat ick wonachtigh was in de fameuse stadt Roomen, de hooft stadt van gans de weereldt, diesvolgens alwaer soo ider can dencken menschen van alle natien ende gewesten sijn aldaer wonende, soo wonde daer eenen jonghman Joannis miris genaemt gebortigh van leijden in hollandt eenen seer goeden schilder, maer lutters van geloove, niet tegenstaende, waren wij ten opsighte van de const, en om de over cominge der taelen, als oock om de naergebeurschap van ons vaderlandt, sijn wij seer goede ende getrauwe vrijnden geworden. Ditto miris sieck geworden, soo ben ick daghelijck gaen besoecken, bevindende dat hij teenemael verflaude, en sijne craghten was verliesende, ick denckende als waare vrijnden tot het welvaren van sijne siele, soo ben ick gaen vinden den Eerwerdigen pater de baens, priester der societeijt Jesus, die als biechtvader van de vlamingen was binnen roomen, hem versoeckende om dit cranck dwalende schaepken te willen commen troosten en op den rechten wegh te setten van sijne saligheyt; hij daer toe iverigh ende genegen sijnde, is op staende voedt met eenen medegesel, is hij mij naer gevolght tot het huys van den siecken; wij sijn dan in de camer gegaen; in commende soo sagen wij tot onser groote verwonderinge, vijf of ses van sijne lantsgenooten met de smoorpippe in de mondt, soo dat de camer vol roock ende stanck was van den toeback. Eenen anderen sat nevens het bedde met den gereformeerden bibel in de handt, den selven aen den sieken voorlesende; dese mackers siende de twee Eerwerdige paters jesuiten, hebben de selve op staende voet me: groote oneere uyt de camer gestooten, maer ick daer binnen blijvende, ende geensins connende gedoogen, hebbe hun daer over vrijborstigh ende straflijck berijspt dat het niet Eerbaer noch redelyck en was met soo twee Eerwerdige mannen op soo eene maniere te handelen, dat men wel iemandt can hooren spreken met eene gemaniertheijt ende gestadigheijt, sonder tot soo eene ongeoorlofde spraecke dat ick hun versoght hebbe, datse dese paters maer acht a thien worden souden laten aen den siecken spreken, het welcke geensints en wilden toestemmen, ick ben dan uyt de camer gegaen, van daer kennisse gevende aen de Paters de welcke mij buijten de Camer deur mij verwachtende, waermede sij met groote droef heydt sijn vertrocken, ick ben wederom in de Camer mij laten vinden noch met de roock pijpe in de mondt, smoorende rontom het bedde, waerop ick hun seyde, dat sij den siecken door den roock ende stanck van den toeback sullen benauwen ende doen versticken. Sij gaven mij slecht antworde, dat den siecken den roock seer wel gewoon was van den toeback; naer dat ick met den siecken noch eenige worden hadde gesprocken, ben ick met groote medooghentheijdt van den siecken gescheyden. De bij gebleven vrijnden, hebben mij sijn doodt laeten weten, waer over ick ten uyttersten bedroeft was, van soe eenen goeden vrindt te verliesen, die eenen grooten constenaer in sijn const van het schilderen te verwachtende was; dit verstaen hebbende ben ick aenstondt naer het huijs gegaen, alwaer ick hun de gereformerde broederkens al gevonden hebben, met noch andere hollanders, de welcke besigh waren met te beraamen over sijn begravenisse, hertlijck biddende, dat ick als vrijndt tot de selve mij soude laten vinden, om die devote begravenisse.
Den dagh dan bestemt sijnde van het uijtvaert van mijnen goeden vrijnt genaemt Joannis miris, ben ick uijt Eerbaerheijt en eensdeels uijt nieuws gierigheijt, maer geensins uijt devotie, op de aengewese plaetse mij laeten vinden. Het lichaem van den overleden wiert gedragen uijt de poorte del popolo genaemt, naer een open veldt ontrent een alf quart urs buijten de stadt van roomen, recht over een groote herberge welckers weert dagh te vooren gewaerschouwt was geweest, van op s'anderdaeghs een treffelijck noenmael willen gereedt maecken, midts dat sij sigh aldaer soude commen vermaecken. De lijckbaare wiert dan gedragen op de voorseyde plaets achtervolgende dese gereformeerde broederkens, gaende twee en twee; men maeckte aenstons den put, en den dooden wiert aldaer begraven; dit gedaen sijnde, soo wordt daer op den put een tafel gestelt, ende rondtom bancken. Den weert brocht eenen hoop pijppen met een groote rolle toeback, quam met een groote pot brandewijn op de tafel gestelt sijnde, ider dan op het drijncken ende smooren gevallen, soo dat het veldt als met eenen nevel ofte smoor overdeckt was door den roock van desen toeback. Ick alsdan Erasmus Causse aensiende dese vermaecklijcke Ceremonien, om nergers in te blijven oft te cort, vervoeughde mij in allis, om hun belaghlijcke begravenisse te bemercken; men hoorde als den lof van den overledenen vercondigen ende beclaghen sijne ontijdige doodt, midts hij maer 29 jaeren oudt was, daer en tusschen dat men hem voor geluckigh moeten houden, aengesien hij nu was rustende in den schoot van Abraham: ick vreeze dat hij verre van daer is.
Als wy nu diftigh geroockt ende lustigh brandewijn gedroncken hadden, sijn wij van taefel opgestaen, ende van daer naer de voorgheseyde herberge in getreden, alwaer wij vonden, een tafel wel opghedist van alderhande spijsen en menighte bocaelen ofte vleschen, met seer delicaten ende costelijcken wijn gevuldt, inderdaet het was een volmaeckte tafeldeckinghe; nu geseten synde, begonsten sij aenstonts te Eeten, sonder eens de benedicite te seggen, want bij hun is de maniere van dese niet te segghen nocht oock de gratie ofte dancksegginge. Ick geloove dat sy meijenen dat godt schuldigh is hun alles in overvloet te geven, sonder dat hij daer vooren verdient bedanckt te wesen: maer Eijlacen sij faelen grootelijckx, ende het is sekerlijck tegen de schultplightige gemaniertheyt ofte eerbaerheijt midts dat men siet de menschen selfs t'saemen onderlingen handelende met elkanderen te bedancken, ja voor de cleijnste ofte de geringhste saecke, hoe veel te meer moeten wij aerme ende machteloose menschen aen godt onse overplichtige danckbaerheijt niet bewijsen die ons van allis dagelijckx soo mildelijck in overvloedt besorght ende voorsiet. Ten tijde van dese brasfeeste, men hoorde een groot getier, drinckende op het welvaeren van den overledenen, die nu ruste, soo sij seyden, in Abrahams schoot: daer wiert overluijde gesongen ende gheschreeuwt, dat het al vroijlijckheijt was dat men aldaer aenschauwde; dit spel deurde tot den avontstont ons quam vermanen naer huys te keeren. Den weert wiert voldaen, die ons met een laggende gelaet was bedanckende: ick meijne dat hij noijt sulcke een begravenisse heeft gesien. Sij waeren met het bachus buijckschen wel opghevult, ende t'hoofdeken rondt alf sat sijnde naer de stadt roomen weder gekeert. Men weet bij hun niet van den profundis te lesen, want het schint dat sij versekert sijn van de gelucksaligheijt van hun medebroeders; sij sijn grootelijck bedrogen, want buyten het H. geloof isser geene saligheijdt.

[p. 543]

Tijdens zijn verblijf in Rome, bezocht Causse nog het schoone Napels en den naastliggenden

[p. 544]

Vesuvius. Met pen en penseel wist hij zijne bewondering bij het aanschouwen van den bekenden vuurberg, uit te drukken.

Ik vermoed dat dit uitstapje in Zuid-Italië ook aanleiding gaf tot het opstellen van eene afzonderlijke verhandeling over den politieken opstand die in dezes hoofdstad, ten jare 1647, losbarste onder de leiding van Thomas Aniello (Masaniello). De beeltenis van dezen beroemden volksleider werd door Causse met veel behendigheid nagemaakt om dit verhaal op te luisteren, dat als bijvoegsel op de Thien jaerige Reyse voorkomt.

Na een zesjarig verblijf in de ‘Eeuwige stad’, besloot Causse naar zijn vaderland langzamerhand terug te keeren. Hij nam zijne baan over Florentië aan, bezocht de andere merkwaardigste

[p. 545]

oorden van Noord-Italië en kwam achtervolgens andermaal in Venetië, waar hij ongeveer twee jaren vertoefde, om er, volgens eigene getuigenis, de aanzienlijkste schilderstukken te ‘copieëren.’

Causse's beschrijving der Lagunenstad is, even als deze van Rome, recht belangwekkend, daar hij niet alleen de prachtgebouwen en kunstschatten weet aan te wijzen, maar daarbij vele aanteekeningen opneemt over de levenswijze des volks, alsook wegens eenige geschiedkundige gebeurtenissen, waarvan hij aldaar ooggetuige is geweest, zooals de predicatiën van den beroemden pater Marcus ab Aviano⁽¹⁾, de aankomst van eenen hertog van Beiëren, enz.

Van Venetië over Tyrolergouw en Zuid-Oostenrijk, kwam Erasmus Causse in 1695 te Weenen aan. Hij verbleef er drie jaren.

Door het toedoen van eene stadgenoote, Jonkvrouw Coppieters⁽²⁾, wier man een ambt aan 't Keizerlijk Hof bekleedde, was de vlaamsche kunstoefenaar erin gelukt in betrekking te komen met 's vorsten omgeving en hij kreeg aldus last om de portretten te schilderen van verscheidene princessen en hofdames.

Ook over de ditjes en datjes der keizerlijke hoofdstad en de mindere gebeurtenissen van de stad en van het hof - la chronique de la ville et

(1) Eene levensschets van dezen beroemden minderbroeder verscheen in Rond den Heerd, 2^e jaargang.

(2) Jonkvrouw Ludovica Coppieters, dochter van Joris en Adriana Verstraete, werd te Kortrijk den 9 Februari 1659 gedoopt. Haar echtgenoot wordt door Causse ‘mons^r Sarazin’ genoemd.

[p. 546]

de la cour, - levert het reisboek van Causse een breedvoerig en soms ráár verhaal.

De Kortrijksche kunstschilder had mogelijks zijn verblijf in Weenen langeren tijd gehouden, ware 't niet dat zijne ‘beminde moeder’ en zijne bloedverwanten met alle middelen aandrongen opdat hij zijne terugkomst niet verder zou uitstellen. Hij besloot dus zich weder op weg te stellen en verliet de keizerstad met een ‘adieu voor eeuwig’.

Onderwege bezocht Causse de steden Praag, ‘Neurenberg’, Frankfort en Maintz. Van hier kwam hij langs den Rijnstroom af, over Coblenz, Bonn, Keulen en Kleef, tot in Noord-Nederland, waar hij beurtelings in ‘Nymwege, Dort, Rotterdam, Delft, den Haag, Leyden, Harlem en Amsterdam’ eenige dagen vertoefde, om eindelijk over Middelburg, Vlissingen en 't Sas van Gent, den vaderlandschen bodem weder te bereiken.

Voor elkeene dier steden, en wel bijzonderlijk voor deze die onder het gebied der Vereenigde Provinciën stonden, treffen wij in Causse's reisboek, benevens kunstige gezichtplaatjes, merkwaardige beschrijvingen der bezochte steden aan, alsmede belangrijke aanteekeningen over den aard van het volk en de plaatselijke gebruiken.

Met den nazomer van 1687, was de Thien jaerige Reyse ten einde.

Evenwel voegde Causse later bij het opstellen van dezer beschrijving eene breedvoerige verhandeling over de voornaamste steden van Zuid-Nederland, waarin ook wel het een en het ander over kunstzaken en geschiedenis te zanten schijnt.

[p. 547]

Te Kortrijk teruggekomen, stelde Erasmus Causse het niet lang meer uit om in het huwelijksbootje te treden. Op 21 Juni 1700 huwde hij Maria Isabella Pinquet, dochter van Jacob, koopman, en van Elisabeth Marre⁽¹⁾.

De bruid, te Kortrijk geboren op 15 April 1684⁽²⁾, had slechts den zestienjarigen ouderdom bereikt, terwijl de bruidegom het vijfde tiental reeds ingestapt was. Hun huwelijk werd in de Kapucienenkerk door ‘heer ende meestere Franciscus De Clercq, pastor te Dadizele⁽³⁾, 's bruids oom paternel’ ingewijd; tot getuigen stonden heer Michaël Causse, ter eener, en meester Jan-Franciscus Marre, licentiaat in beide rechten, ter andere.

(1) De huwelijksakte luidt als volgt:

‘21 Junii 1700: Matrimonio juncti sunt Erasmus Cause et Maria-Isabella Pincquet, presentibus D. Michaele Cause et consul. D^o Marre I.V.L.; apud PP. Capucinos’.
R.D. de Clercq, Pastor in Dadizele.

(Archief van den burgerstand van Kortrijk.)

(2) De kerkregisters van Kortrijk melden als volgt de doopakte en de doodsakte van Causse's echtgenoote:

‘16 aprilis 1684: Infrascriptus baptisavit Mariam Franciscam filiam Jacobi Pinquet, mercatoris, et Elisabethae Marre, conjugum, natam 15a hujus circa 9am vespertinam, quam de fonte susceperunt Joannes-Franciscus Marre et Maria-Francisca Pinquet, begina.
R.D. Eesbeke, Pastor.
Anno Domini millesimo septingentesimo quinquagesimo sexto, die trigesima maij, consuetis ecclesioe sacramentis proemunita, obijt et prima junii sepulta est, in hac ecclesia domicella Maria-Isabella Pinquet, filia Jacobi, vidua domini Erasmi Causse, aetatis circiter 75 annorum Cortracensis.’
(non signatum).

(Archief van den burgerstand te Kortrijk.)

(3) Pastor de Clercq werd te Dadizele benoemd den 17 Maart 1673 en overleed aldaar den 24 October 1705. Coulon, Histoire de Dadizele, blz. 105.

[p. 548]

Dit huwelijk werd met het aanwinnen van een talrijk kroost gezegend. Het doopboek van Kortrijk meldt immers, van 1701 tot 1726, de geboorte van vijftien kinderen van Erasmus Causse en Isabella Pinquet⁽¹⁾.

Uit het ‘contract antenuptiael ofte huywelyksche voorwaerde... den 24 Juny 1700’ opgemaakt⁽²⁾, blijkt dat beide echtelingen het

(1) Ziehier de namen die in de kerstenboeken van Kortrijk ingeschreven staan:

Anna-Isabella	26 April 1701
Erasmus-Michael	4 Juli 1702
Joanna-Maria-Theresia	17 Febr. 1704
Petrus-Erasmus	1 December 1705
Joannes-Baptista	17 Juli 1707
Maria-Jacoba	1 September 1709
Maria-Isabella	11 December 1711
Erasmus-Emmanuel	1 Januari 1713
Judocus-Emmanuel	6 Januari 1714
Joseph-Michael	8 April 1716
Maria-Josepha-Joanna	3 Febr. 1718
Catharina-Petronella	30 Maart 1719
Wilhelmus-Eugenius	2 April 1721
Constantia	7 Augusti 1723
Rosa	16 Augusti 1726

(2) Wij laten een gedeeltelijk afschrift ervan volgen:

Alsoo der apparent huywelyck aenstaende is, indien onse moeder de heylighe kerke t'selve permitteert tusschen sieur Erasmus Causse, filius sieur Anthone tot Cortryck, syn selfs wesende by meer dan competenten ouderdom gheassisteert van sieur Judocus ende Michiel Causse, syne broeders, ende d'heer ende meestere Pieter Bernard Vander Ghinst, synen swaegher, ter eender syde, mitsgaders jo^e Marie Isabelle Pincquet, filia d'heer Jacques tot Cortryck, gheassisteert van den selven d'heer Jacques Pincquet en de Jo^e Isabelle Therese Marre, haeren vader ende moeder beneffens Jo^e Anne Pollet, weduwe van sieur Gillis Marre, haere grootmoeder materneel, heer ende meestere Franciscus Declercq, pastor van Dadizeele, haeren oom paterneel ende meestere Jan Franciscus Marre, advocaet, haeren oom materneel ter andere; soo ist dat partyen contractanten al eer aen te gaen eenighen bant van huywelyck hebben ghemaeckt het jeghenwoordigh contract antenuptiael op de naerschreven divisien ende conditien.
Alvooren brenght den apparenten bruydegom in advancemente van desen apparenten huywelycke alle syne goederen aen hem verstorven by der doodt van synen vader met de gevolghde augmentatie alsmede de gonne van syne moeder danof hy hem, beneffens Jo^e Elisabeth Causse, syne suster, heeft laeten vuytgrooten van syne broeders ende suster bestaende in contante penninghen drye distincte wisselbriefven tot laste van de voorseyde syne broeders en de suster, eene partye lynwaeten ende eenighe schilderyen, het welcke hy altemael weirdigh maeckt ter somme van drye en twintigh hondert ponden grooten vlaems..........
Ende de voorseide d'heer Jacques Pincquet met Jo^e Isabelle Therese Marre vader ende moeder van de apparente bruyt beloven in advancemente van dit huywelyck, corts naer consacreren van diere, in contante penninghen te furnieren de somme van drye hondert ponden grooten vlaems eens ..
Aldus ghedaen binnen Cortryck ter goeder trauwen op de bêlofte hinc inde ende van dit contract te houden ende onderhouden onder verbant als naer rechte desen 24 juny 1700, t'oorconden ende waeren onderteeckent Isabelle Pincquet, Erasmus Causse, Jacques Pincquet, Isabelle Marre, Judocus Causse, Michiel Causse, Petrus-Bernard van der Ghinst, Franciscus Declerck, pastor in Dadizeele, Jean-Franciscus Marre ende Anna Pollet, weduwe Marre.

(Opgenomen in den Staet van goederen, hierna vermeld onder n^o XVII. Registers der weezerij, Braeckman f^o 116, op het stadsarchief te Kortrijk.)

[p. 549]

wel stelden in geldelijk opzicht. De ‘apparente bruydegom’ verklaart dat hij zich heeft laten ‘uuytgrooten van syne broeders ende suster en brengt in advancemente ter somme van drye en twintich hondert ponden grooten vlaems.’

Moet men aan dit ras aangroeien van zijn huisgezin wijten dat Causse voortaan penseelen en kleuren schijnt meestal verlaten te hebben, om zich voornamelijk den koophandel toe te wijden?

De nijverheid van de lijnwaadweverij stond toen te Kortrijk in vollen bloei en hare voortbrengselen waren de wereld door beroemd. Inderdaad, men wister tafellinnens te vervaardigen, die als echte kunststukken mogen aanzien worden. De verzameling van destijdige ‘amelakens en serveeten’, die te Kortrijk bestaat, bevat menig stuk, dat uit vakkundig even als uit geschiedkundig oogpunt, groot belang oplevert. Men vindt er, onder andere, verscheidene ‘tafelservicen’ welke in damastwerk de voornaamste gebeurtenissen verbeelden der veldtochten van koning Lodewijk

[p. 550]

XIV en prins Eugeen van Savooien. Ware 't eene vermetelheid te vermoeden dat er onder deze kunstgewrochten wel enkele zijn waarvan de gewezene kunstschilder, thans weefmeester geworden, de opvatting teekende en de bewerking bezorgde?

Wat er van zij, wij weten stellig dat Erasmus Causse onder zijne vakgenooten van 't weversambacht bijzonder in achting stond, daar zij hem, in 1711, aan het stedelijk magistraat voorstelden om tot het ambt van ‘president der neeringe van S^te Catheryne’ benoemd te worden⁽¹⁾.

Dat de handelszaak met gunstigen uitslag door Causse beleid werd, wijst de ‘staet ende inventaris’ na dezes overlijden opgemaakt en den Schepenen der weezerij, op 3 November 1739, voorgedragen⁽²⁾. Dit stuk sluit met de volgende

(1) Deze voorstelling werd in dezer voege gedaan:

Deken, President en Mannen der Nerynge vant S^t Cath. vergaedert synde de 21 9bre 1711 over het maeken vant Billiet declareren aen hun Edel heeren Beurgemester en schepene de naervolgende hune 1yt voldaen thebben...............
Deze naervolgende worde geiugeirt capabel te syn de afgaende plaetse te bediene.
Voor Deken,
d'heer Arnoldus de Biscoop
Sieur Jan De Groote.
Voor Presidente,
Sieur Charpenet,
Sieur Erasmus Cause.

(Stadsarchief van Kortrijk.)

(2) Wij laten hier de bijzonderste aangiften van den Inventaris volgen:

‘Staet ende inventaris van alle de goederen ende commeren bevonden ten sterfhuyse van sieur Erasmus Causse, filius sieur Anthone, overleden binnen dese stadt Cortryck den 23 Xbre 1738, Godt sy syne ziele genadigh, achterlaetende voor houderigghe tsynen sterfhuyse Jo^e Marie Isabelle Pincquet, filia d'heer Jacques, ende voor syne hoirs ende erfghenaemen, Jo^e Joanne Marie Therese Causse in huywelycke met sieur Jacobus Lammertyn, Allardus ende Franciscus Crombet, het lest kint overleden den 5 8bre 1739, in huywelycke gheprocreert met Jo^e Anne Isabelle Causse, minderjaerigh, Petrus ende Marie Jacobe Causse hun selfs, Joseph oudt ontrent de 24 jaeren, Jo^e Marie-Joseph oudt 21 jaeren, Catherine oudt 20 jaeren ende Guillielmus Cause oudt 18 jaeren, Franciscus capucien, Judocus religieus inde abdye van den Duynen, ende Marie-Isabelle Causse, capucinersse, niet connende deelen met hun civile doodt, wan of apparente vooghden syn den voornomden Petrus Causse ende...^* presenterende desen staet voor Ul. heeren weesheeren der stadt ende casselrye van Cortryck.
Alvooren gheeft de houderigghe te kennen datter ten aengaen van hun huywelyck is gnemaekt contract antenuptiael ofte huywelycksche voorwaerde hier naervolghende van woorde te woorde... (zie hier boven).
Inghevolghe van welcken huywelycksche voorwaerde d'houderigghe heeft blyven behouden alle haere cleederen, wullen ende lynen t'haeren halse ende lichaeme, dienende sullen in het capitle van commeren ghebrocht worden de voordere avantagen aende houderigghe by contracte van huywelycke ghejont.
Eerste capitle, van huysen ende erfven... Een huys ende erfve ghestaen ende gheleghen tusschen de twee Leybrugghen, al d'een syde d'heer Nollet met syne consorten ende aen d'ander syde Judocus Steyt, anders niet belast als met den tytel presbiterael van heer Joseph Causse... mitsgaders met eene lyfrente... spreckende in proffytte van den eerweirden pater Erasmus, capucyn, ende suster Marie Benedicte, capucinersse.
Item een huys ende erfve ghenamt S^te Nicolais, staende ende ligghende in den wyck van Pamele, op de oostsyde van de Leystraete...
Item d'hilft van een huyseken ende erfve, ghestaen ende gheleghen in het Versuytstraetien^(**) deser stadt...
Item een hondert landts ligghende buyten de Rysselpoorte deser stadt op den noordcant van de straete...
Item...
Tweede capitle, van actieve baeten consisterende in prys van meubelen, ongemunt goudt ende silver, rauwe ende witte lynwaeten.
Alvooren wort hier ghebrocht over den prys van meubelen ende huyscattheylen... L. 437-6-8.
Item... over 273 oncen en twalf engelsche silverwerck ghepresen door sieur van der Ghinst, meestere silversmit... 145-18-4.
Item... over den incoop van rauwe ende witte linwaeten... 3516-9-9.
Item over het goedvinden aen...
Derde capitle, van dubieuse active schulden wesende van seer difficiel recouvere, waermede d'houderigghe haer niet en wilt belasten.
Alvooren vint dit sterfhuys goet aen mevrauwe Monteni tot Parys de somme van 333 guldens vier stuyvers en half courant ghelt over leveringhe van lynwaeten ende serveeten, in ponden grooten... 55 l. 10 s.
Item aen...
Vierde capitle van inbringh.
Alvooren heeft Jo^e Anne Isabelle Causse in huywelycke geweest met sieur Crombet in advancemente van huywelycke gheprofitteert de somme van £ 300-0-0 gr. courant, dus d'hilft... 150-0-0.
Item sieur Jacobus Lammertyn als in huywelyck hebbende Jo^e Anne-Marie-Therese Causse heeft gheproffiteert in advancemente van huywelycke de somme van L. 300-0-0 gr., dus over d'hilft... 150-0-0.
Capitle van commeren ende funeraillen...
Alvooren is dit sterfhuys schuldigh eene croiserende obligatie... in proffytte van Jo^e Joanne Rose Pincquet, woonachtich tot Beaupomme...
Item aen de voors^e Jo^e Joanne Rose Pincquet soo veele sy by testamente heeft gheadt van sieur Guillaume Pincquet tot Ryssel...
Item aen sieur Joseph Michiel Causse voornomt soo veele hem ghejont is by testamente van Jo^e Marie Magdaleene Mahieu, begyntien...
(Ten slotte). Dus meer baeten dan commeren ter somme van VI^mIII^e IIIIxx VIII lb. 1 sch. XI gr. VI d. vlaems.
Actum present t'volle collegie van weesheeren desen 12 9bre 1739. (Registers der weezerij van Kortrijk, Braeckman, ff. 116 tot
121^vo en f^o 126, op het stadsarchief.)

* Op den rand: ‘Overghebrocht by de houderigghe in persoone, beneffens sieur Petrus Causse ende sieur Jacobus Lammertyn, vooghden pater ende materneel van de weesen van wyient sieur Erasmus Causse, ende sieur Pieter Crombet als vader ende vooght van syn weesekint gheprocreert by Joe Anne-Isabelle Causse, ende den voorseyden sieur Petrus Causse als vooght materneel van de weese van dito Crombez, present t'volle collegie van weesheeren, preter d'heer Robette, desen 3 9bre 1739.

(**) Elders genoemd: ‘Jesuytstraetien’.

[p. 551]

regelen: ‘Dus meer baeten dan commeren, ter somme van VI^m III^e VIII L. 1 sch, XI gr. VI d. vl.’

[p. 552]

Erasmus Causse overleed te Kortrijk, in tachtigjarigen ouderdom, op 23 December 1738, voorzien van de kerkelijke hulpmiddelen, naar luid van zijne doodsakte. Hij werd op Kerstdag, des avonds, met groote plechtigheid in Sint Maartenskerk ter aarde besteld, de lijkdienst met ‘hoog geluid’ zijnde tot eenige dagen later, uit reden des feests, verschoven⁽¹⁾.

(1) Bedoelde doodsakte luidt als volgt:
‘Anno Domini 1738, die vigesima tertia mensis Xbris, consuetis ecclesiae sacramentis praemunitus obiit et vigesima quinta sepultus est in hac ecclesia dominus Erasmus Causse, filius domini Antonii, maritus domicellae Mariae Isabellae Pincquet, aetatis septuaginta novem annorum, cortracenus’.
(Op den rand):
‘Sepult. vesp. post. laud. in forma magni puls. cum cod. offic. postea’.
(Archief van den burgerstand van Kortrijk.)

[p. 553]

Vermoedelijk bewoonde Causse ‘een huys ende erfve, ghestaen ende gheleghen tusschen de twee Leyebrugghen’ waarvan gesproken wordt in den ‘Staet van goederen’.

Indien wij over den zakelijken toestand van Causse genoegzame inlichtingen bezitten, moeten wij het des te meer betreuren dat bepaalde aanwijzigingen bijna teenemaal ontbreken aangaande zijne kunstbehendigheid.

Het eenige dat wij desaangaande ontdekt hebben, is eene melding welke in de rekening der kasselrij van Kortrijk voor dejaren 1698-1700, op het Staatsarchief te Brussel berustende, voorkomt en aldus luidt:

‘Aen Erasmus Causse, schilder van gepourtraitteert 't hebben syne ceurvorstelyke hoogheyt den hertogh van Beyeren, by ordonnancie van 11 november 1698 ende quittancie’

VIII lb. gr.

Dit stuk werd waarschijnlijk vervaardigd tot gedenkenis van het bezoek door keurvorst Maximiliaan-Emmanuel van Beieren, die van 1692 tot 1701, als landsvoogd der Nederlanden stond, in April 1698 aan Kortrijk gebracht. Het is jammerlijk niet meer te vinden.

Bij onze wete is er van Causse's gewrochten niets tot ons overgekomen, behalve de teekeningen en schetsen waarmede hij de beschrijving zijner Thien jaerighe Reyse eigenhandig versierde.

Deze printjes leveren het bewijs dat de Kortrijksche kunstenaar in ruime maat voordeel genoten had uit de lessen van Peter Ykens, alsook uit hetgeen hij onderweg waargenomen had. Hij hanteerde met veel bedrijvigheid het teekenen met

[p. 554]

potlood en het schilderen met sepiawaterverf, om kleine gezichtjes van de steden of bergschappen door hem bezocht, op den rand van zijn geschreven verhaal te schetsen. Zekerlijk moet men in deze plaatjes geene nauwkeurige namaking betrachten, maar enkel eene schemering, een vlug verbeeldsel der bezochte oorden, een korstsommig opvatten van 's schrijvers herdenkenissen.

Toch kan men niet ontkennen, dat deze schetsen met smaak en bekwaamheid uitgevoerd werden, en veel bijbrengen tot de aardigheid en de waarde van 't geboekte reisverhaal. Het is alsof de Kortrijksche kunstminnaar, twee eeuwen op voorhand, den thans alom verspreiden smaak voor prentpostkaarten had willen in voege brengen!

Een woord nog over Causse's gewrocht, in letterkundig opzicht.

Uit hetgeen wij van het reisverhaal hier en daar letterlijk overschreven hebben, kon men reeds begrijpen dat de Kortrijksche kunstschilder aan letterkundigen smaak en opsteloefening geenszins vreemd was.

Desaangaande sta ik volgaarne het woord af aan een onzer geachte medeleden, die den trant van den schrijver aldus beoordeelde: ‘Causse vertelt doorgaans met smaak en eigen hebbelijkheid; somwijlen zelfs wordt hij geestig of medeslepend. Zijn stijl is tamelijk beknopt en 't is te vermoeden dat hij de latijnsche klassieken in 't oorspronkelijke lezen kon. Toch is zijne redactie nog verre van onberispelijk, in letterkundig opzicht. Zijn woordenschat is niet rijk, maar er komen kleurige benamingen in voor; hier

[p. 555]

en daar herkent men een dialectwoord of een woordvorm uit het Kortrijksche, die afwisselen met oprechte hollandismen, die hij voorzeker in den omgang met Hollanders moet opgenomen hebben. Alhoewel het Causse's inzicht niet is geweest ooit zijne reisverhalen door den druk in wijderen kring dan dezen zijner familie en bekenden te verspreiden, zijn er veel dergelijke werken van minder beteekenis onder de pers gekomen.’

Dat Causse zich met voorliefde en groote behendigheid aan het beschrijven zijner Thien jaerige Reyse toegewijd heeft, blijkt hieruit genoeg dat wij er drie min of meer verschillende opstellen van bezitten.

Benevens het volledig werk, dat in onze bibliotheek berust, bewaart de stadsboekerij van Kortrijk een ander kortbondiger verhaal, benevens 37 losse bladzijden van het oorspronkelijk opstel. Beide deze handschriften komen voort uit de verzamelingen van Jac. Goethals-Vercruysse, den onvermoeibaren Kortrijkschen navorscher⁽¹⁾.

Laatstvermelde losse bladeren moet men aanzien als het klad of eerste ontwerp van Causse's gewrocht; doch daar het uit schrijfpapier van verschillend formaat bestaan, doet zich de vraag voor of dit reeds geene uitbreiding en toepassing is van de oorspronkelijke aanteekeningen

(1) De levensbeschrijving van dezen verdienstvollen geschied- en oudsheidskundigen werd laatst gegeven door Frans De Potter, Geschiedenis der stad Kortrijk, t. IV, blz. 294. Men zie ook: A. Voisin Annuaire de l'Académie Royale de Belgique, 1839; d'Hoop, Notice sur quelques branches de l'ancienue famille Goethals, p. 74.

[p. 556]

des schrijvers. Naarmate Causse later dit eerste opstel uitschreef om het in eenige plaatsen uit te breiden en tot een volkomen werk te herscheppen, heeft hij deze losse bladeren met zware penneschreven doorgehaald.

Het opstel dat thans in de stadsboekerij van Kortrijk berust, werd door Causse eigenhandig en zorgvuldig uitgeschreven en met gekleurde schetsen versierd. Het is dus blijkbaar dat hij dit handschrift geschikt had om het als een vast en bepaald gewrocht te bewaren. Evenwel legde hij later het werk weder op het getouw, daar hij er nog, ten slotte, eenige verhalen bijvoegde, met deze aanmerking: ‘Ik zal nog wat noteren het welcke mij in de memorie niet en is voorengevallen als eenige dagen daernaer.’

In dit eerste opstel treft men verscheidene stukken aan, welke Causse in het tweede achtergelaten heeft, o.a. het omstandig verhaal van zijne terugkomst te Kortrijk en van het blijmoedig onthaal van zijne bloedverwanten en stadgenooten. Wederkeerig ook heeft hij later zijne beschrijving op verschillige plaatsen merkelijk uitgebreid en omgewerkt, bijzoover dat het boekdeel van 88 bladzijden tot 242 geklommen is.

Ook wat de geteekende prentjes aangaat, vindt men tusschen de twee teksten van de Thien jaerige Reyse groot verschil. Doorgaans zijn ze in het eerste opstel beter verzorgd en met meer kleur en kunstsmaak uitgevoerd. Onder de 56 schetsen die dit boek versieren, treft men er menige aan, die later niet meer gegeven werden; andere werden uitgesneden en vervangen door

[p. 557]

geschrift van Causse's hand. Enkele teekeningen, welke waarschijnlijk van een reisschetsboekje voortkomen, vindt men in den rand geplakt; deze zijn alleszins, in het opzicht van kunstwaarde, niet de minst verdienstelijke.

Het latere opstel, waarvan ik de eer gehad heb het lijvig boek aan de Academie voor te stellen, levert ons, zooals reeds gezegd is, eenen veel breedvoerigen en op sommige plaatsen veranderden tekst. Benevens de zichten en schetsen, 86 in getal, die de randen bekleeden, vindt men er eenige teekeningen, welke eene geheele bladzijde vullen, zooals het heilig huisje van Loretten en de bron van Trevi in Rome.

Vooraan vindt men thans een paar versstukjes, te weten een: ‘Danckbaerighen offer rijm van den schryver aen de Alderheyligste Maeghet Maria tot Loretten’ en eene Voorreden onderteekend: ‘V.L. onderdanighen dienaer Erasmus Causse.’ Ook op het einde van het reisverhaal staat eene ‘Naer-Reden tot den Leser’ welk met de volgende rijmen eindigt:

Desen boeck bedanckt met reverentie
Den discreten Leser van sijn patientie.

Beide stukken - Voor- en Naer-Reden - komen in het eerste opstel niet voor; doch bij de eerste klad hebben wij er het ontwerp van gevonden, dat evenwel bij het uitschrijven hier en daar veranderd - doch niet verbeterd - werd.

Het klad van die verzen is van eene andere pen geschreven dan deze van Causse, en op eenen hoek van het papier, in rood potlood staat te lezen:

[p. 558]

‘à M.J. Fr. Mullier march^d à Lille, rue Basse, déclaré le menage gros toiles blancs’. Men zou hierdoor tot de meening kunnen komen, dat de berijmde stukken het werk niet zijn van Causse, maarwel van eenen goedwilligen vriend, misschien van dezen Mullier zelf, die, zoo 't schijnt, te Rijsel handel in lijnwaden dreef.

Ik zal mij, wat dit punt aangaat, nog eens op de bevoegde meening beroepen van ons geacht medelid, den heer de Flou, die, na onderzoek dezer versstukken, schrijft: ‘Het is niet te denken, dat de berijmde voorrede, het Lofdicht op O.L.V. van Loretten en de Naer-Reden van Causse's redactie zijn. Het verschil met het gehalte van zijn proza is trouwens veel te groot. Vast en zeker hebben wij hier te doen met het gewrocht van eenen dichter, die oprecht eer van zijn werk haalt. Het zou ons niet verwonderen, ware hier de pen van Michiel de Swaen, van de Jonghe of eenen anderen zijner vlaamsche tijdgenooten in gemoeid geweest. Zelfs de correctiën in de verzen zijn van de hand van den dichter, en toen Causse in den definitieven boektekst er nog eenige dichtregelen waagde aan toe te voegen, kan men al dadelijk bemerken dat hij beneden het dichttalent van zijnen voorganger bleef.’

Onder het klad van de Naer-Reden staat een jaarschrift, luidende: ab urbe num sanctus ad Causse venisti dat in telletters het cijfer 1727 levert en waarschijnlijk het tijdstip van Causse's laatste opstel aanduidt.

Hierop volgt de bekende spreuk van Thomas à Kempis:

Qui multum peregrinantur
Raro sancti ficantur (sic).

[p. 559]

met het schijnhandteeken: Marphorio Pasquino. Dit alles is door eene vreemde hand bijgevoegd, zooals de trant der letters en de kleur van den inkt het genoeg te kennen geven.

Benevens het verhaal der Thien jaerige Reyse, behelst het boekdeel, dat ik voorhanden heb, eenige mindere stukken, die als bijvoegsels erop volgen en met dat inzicht door Erasmus Causse opgesteld werden. De hoofdingen van deze schriften dienen hier vermeld te worden:

I.	(blz. 243 tot 304) Beschrijvingh vande steden der vereenigde provincien in de Spaensche nederlanden gelegen. Men vindt er geschiedkundige en kunstminnende aanteekeningen over ‘Leuven, Brussel, Antwerpen, Mechelen, Gent, Brugge, (met het verhaal van den moord op den goeden graaf Karel in 1127 gepleegd), Iper, Cortrijck, Audenaerde, Meenen, Aelst, Dendermonde, Geestberge, Ryssel, Dornik, Douay en Ostende.’
II.	(blz. 305 tot 338). Van den oproer tot Napels, benevens een cort begrip der Napelsche Beroerten met de wonderlijcke op en ondergangh van Thomas Aniello d'Amassi 1647, waarvan wij reeds gesproken hebben.
III.	(blz. 343 tot 351) Beschrijvinge van de goede Hospitalen, voornamelijk te Rome en in Italië, door Causse opgesteld met de medehulp van twee zijner stadgenooten, Francis de Coster, die in 1717 als pelgrim de Eeuwige stad bezocht, en Balthazar vanden Abeele, die driemaal deze reis gedaan had.
IV.	Hierop volgt eene breedvoerige Tafel van de merkelycke schoonigheden der steden. Allis gezien, en daarna komen eenige bijgevoegde reisgeheugenissen, zonder bijzondere hoofding.

[p. 560]

V.

Ten slotte vindt men, op een later ingelascht blad, Het leven van den H. Gedeon, rechter en oper capitein der israeliten, dat met de volgende regelen besluit: ‘In 't jaer 1683, de Keyserlycke stadt Weenen wiert belegert door de turcken 300 duysende cloecken mannen: alsoo syn Keyserlyck magisteit niet machtiger en was als 80 duysent mannen, soo magh men vergelijcken bij den H. Gedeon die niet machtiger en was als 300 vechtbare mannen heeft verslegen 135 duisent medianiters. Soo kan men claer wel duncken dat den genadigen godt met de familie van het huys van Oostenryck is geweest medehelper, door de goede gebeden van de Keyserinne Eleonora^(1).’

Erasmus Causse was dus niet alleenlijk een behendig kunstminnaar en verdienstelijk schrijver: hij was tevens een overtuigd vaderlander.

Baron de Bethune⁽²⁾.

(1) Eleonora-Magdalena, dochter van Philip-Willem paltsgraaf van Neuburg, huwde den 14 December 1676 keizer Leopold I. Het is genoeg bekend hoe de stad Weenen, in 1683, door een machtig Turksch leger aangevallen, op onverwachte wijze verlost werd, dank zij de heldhaftige tusschenkomst van Jan Sobieski, koning van Polen. Keizerin Eleonora overleed den 19 Januari 1720. Twee van hare zonen, Jozef I en Karel VI, beklommen opvolgentlijk den keizerlijken troon. Hare dochter Maria-Elisabeth werd landvoogdes der Oostenrijksche Nederlanden (1725-1741).

(2) Aan den heer G. Caullet, hulp-bibliothecaris der stad Kortrijk, bieden wij hier onzen welgemeenden dank voor de ieverige opzoekingen die hij, met de meeste bereidwilligheid, in het stadsarchief deed om ons in het opstellen dezer verhandeling behulpzaam te wezen.

* Op den rand: ‘Overghebrocht by de houderigghe in persoone, beneffens sieur Petrus Causse ende sieur Jacobus Lammertyn, vooghden pater ende materneel van de weesen van wyient sieur Erasmus Causse, ende sieur Pieter Crombet als vader ende vooght van syn weesekint gheprocreert by Joe Anne-Isabelle Causse, ende den voorseyden sieur Petrus Causse als vooght materneel van de weese van dito Crombez, present t'volle collegie van weesheeren, preter d'heer Robette, desen 3 9bre 1739.

(**) Elders genoemd: ‘Jesuytstraetien’.