Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1898

[p. 247]

Lezing.

De heer L. Simons leest een opstel, getiteld: Een blik op Vondel, als wijsgeer.

Op voorstel van den heer Bestuurder zal het worden opgenomen in de Verslagen en Mededeelingen.

Een blik op Vondel als wijsgeer. Naar aanleiding van den eersten Rei uit ‘Lucifer’.

I

Men heeft er ten overvloede op gewezen, dat eene degelijke ontwikkeling vereischt wordt om Vondels werken te verstaan. En inderdaad men kan den dichter van drie zijden beschouwen. Als Nederlander en Amsterdammer der 17^e eeuw ging hem het veelzijdig leven en streven van zijnen tijd ter harte. Als navolger der ouden bepaalde hij zich niet, als de Rederijkers, bij eene oppervlakkige kennismaking met de godenwereld, maar trachtte hij in hunnen geest door te dringen; ofschoon dit niet wegneemt, dat hij meer dan eens b.v. in verscheiden hekeldichten, den ouden goedlachschen en niet al te kieskeurigen volkstoon weet te treffen. Als godsdienstig man ten slotte toont hij door de meesterlijke wijze, waarop hij in zijne leerdichten de gronden van zijn nieuw

[p. 248]

geloof blootlegt, dat zijn overgang tot de Katholieke kerk geen onberaden stap is geweest.

Binnen- en buitenlandsche gebeurtenissen, Grieksche en Latijnsche schrijvers, Bijbel, Godgeleerdheid, Kerkgeschiedenis en Wijsbegeerte, ziedaar zooveel vakken, welke zijn dichterlijk vernuft ten dienste stonden en welke de moeilijkheden, voortspruitende uit zijnen gespierden stijl en zijne meer dan gewone lyrische vlucht, niet weinig vermeerderen.

Het scheen mij daarom wenschelijk eenige beschouwingen in het midden te brengen over Vondels wijsbegeerte, die het breede en zekere spoor volgt der scholastieken, vooral van hun onovertroffen banierdrager, den H. Thomas, door hem ‘de godverlichte Aquijn’ geheeten. (Bespiegelingen van God en Godsdienst III, 1162.)

Op deze Alpentoppen van het menschelijk denkvermogen heeft hij het hoogste aangedurfd, de Theodicea of Godswetenschap, evenals de twee dichterlijkste wijsgeeren Plato en de H. Augustinus.

Zijne denkbeelden heeft hij in twee gedichten neergelegd, schoon op verschillende wijze: beknopt in den wereldberoemden Rei uit Lucifer, breed uitgewerkt in het te weinig gekende leerdicht Bespiegelingen van God en Godsdienst, in vijf boeken of zangen.

Het ligt niet op onzen weg, dit leerdicht te ontleden, wij zullen er slechts gebruik van maken in zooverre het ter toelichting kan strekken van

[p. 249]

den Rei uit Lucifer; nochtans durven wij beweren dat het, wat afdoende bewijzen, logischen gedachtengang, innige en verheven godsvereering betreft, geen ondienst zou doen als dichterlijk handboek der Theodicea. De drie eerste boeken zijn bedoeld, wier gehalte zuiver wijsgeerig is.

Bij het verklaren van dezen Rei, ‘den schoonsten lofzang die ooit door ongewijde lippen de Godheid is gezongen geweest’, zal ik mij alleen met het wijsgeerig gedeelte bezig houden; dit mag ongerijmd schijnen, maar ziehier de reden. Telkens als ik een der talrijke schooluitgaven doorbladerde, heb ik mij afgevraagd, waarom er enkel en alleen werk gemaakt werd van de taal- en letterkundige ophelderingen, terwijl de gedachten zelf, die, zoo ooit, dan toch hier eenige toelichting vergen, onder het dompertje werden gehouden.

De gedachten zijn aan twee bronnen ontleend: aan de H. Schrift en aan de Wijsbegeerte. Indien de zin het niet vordert, zullen wij over de bijbelteksten, welke men in de meeste schooluitgaven kan naslaan, heenstappen.

Om een klaar begrip te hebben van den Zang en Tegenzang, dienen wij eerst die algemeene beginselen van de Theodicea uiteen te zetten, welke in Lucifers Rei van toepassing zijn.

Deze wetenschap handelt over drie zaken: Gods bestaan, Gods natuur en Gods eigenschappen.

Beginnen wij met Gods bestaan. Twee wegen tot kennis staan voor ons verstand open.

[p. 250]

Men kan van de feiten uitgaan en van het bijzondere tot het algemeene, uit het gevolg tot de oorzaak besluiten. Deze van de ervaring uitgaande weg heet a posteriori, van achteren, (bij Vondel ook nog: van onder. Besp. I, 367) en is die van de natuurwetenschappen, taalkunde enz.

Men kan, buiten de ervaring om, van het wezen eener zaak uitgaan en van het algemeene tot het bijzondere of uit de oorzaak tot het gevolg besluiten.

Deze methode of leerwijze, welke b.v. in de meetkunde wordt toegepast, heet a priori, van voren.

Welnu, Gods bestaan wordt a posteriori, uit dat der wereld bewezen. In het eerste boek der Bespiegelingen betoogt de dichter dat bestaan door middel van een tiental op den H. Thomas steunende bewijzen; wij zullen er drie van overnemen, omdat zij ter verklaring zullen dienen van drie plaatsen uit den zang; het eerste is getrokken uit de werkende oorzaken, het tweede uit de beweging en het derde uit de verschillende graden van volmaaktheden.

1^o Wij nemen in de natuur eene reeks oorzaken waar, waarvan de eene de andere voortbrengt.

Daar het onmogelijk is tot in het oneindige van oorzaak tot oorzaak op te klimmen, moeten wij bij eene eerste oorzaak stilstaan:

Een eenige oorzaak en aloudste is werker van
Al wat men met verstand of zinnen grijpen kan,
En die uit zich ontstaat, dat 's God en 't godlijk wezen,

[p. 251]

 

Van iedereen bestemd: want alle werken rezen

 

Uit eenen werker, niet van zich, dewijl geen schijn

 

Beweert dat iet zijn zelfs beginsel zoude zijn

 

En oorzaak. Alle werk, of 't hoogste of 't allerneérste,

 

Neemt van eene andre macht en van eene allereerste

 

Grondoorzaak zijn begin, die zelf geen oorzaak kent,

 

Tenzij men steigren wil en klimmen zonder end

 

Van trans in trans. (Besp. I, 447-57.) (a)

2^o Alle beweging is ten slotte tot eenen beweger, die onbewogen is, op te voeren.

Al wat bewogen wordt, van buiten wordt bewogen.
De zon in haren loop bevestigt aan onze oogen
Dat iet bewogen wordt, en dees beweging ziet
Op een beweger, die zelf stille staat of niet.
Indien hij stille staat, zoo blijkt door deze gronden,
Dat de onbeweegde draait zooveel gestarde ronden.
Dees onbeweegzaamheid wordt God met recht geacht.
Beweegt zich dees, zoo wordt hij door een hooger macht
Bewogen; en men moet oneindig opwaart stijgen,
Om den beweger, die zich niet beweegt, te krijgen;
Doch reden laat niet toe oneindig voort te gaan.

Besp. I, 385-95. (b)

3^o De aardsche zaken zijn, met elkander vergeleken, meer of minder goed of volmaakt; dus bezitten zij hare volmaaktheden niet van natuur, maar van een wezen dat door zijne natuur bestaat.

Om dit te begrijpen houde men in het oog, dat alle volmaaktheid een zeker zijn, alle onvolmaaktheid in meerdere of mindere mate een gebrek aan zijn is; zoodat het niet geen werkelijk maar enkel een denkbeeldig bestaan heeft.

De wereld schuift ons op een heerlijk schouwtooneel
Van allerhande goed. Het een geniet een deel

[p. 252]

 

Of min of meer van 't eerste en beste goed van allen,

 

In schoonheid, deugd en kracht, - naar ieders gaven vallen

 

Uit 's hemels vollen schoot, die min of meer bestort

 

Naar zijn bescheidenheid al wat deelachtig wordt

 

Van dees weldadigheid. - Het kan dan geenszins falen

 

Of alles moet van een, der gaven oorsprong, halen

 

Den nooddruft en den schat, van boven uitgeschud,

 

Terwijl de bronaâr springt, die nooit wordt uitgeput.

 

 

 

(Besp. I, 475-84.) (c)

Er bestaat dus een eerste oorzaak en beweger van al het geschapene, een wezen dat door zich zelven, dus noodwendig bestaat en dat de eenige bron is van al het goede, dat wij op verschillende wijzen in de verschillende wezens waarnemen.

Dit wezen heeten wij God.

Gaan wij nu over tot het tweede punt, Gods natuur.

Het begrip, dat wij ons van God vormen, is dat hij een oneindig volmaakt of, korter gezegd, een oneindig wezen is; d.i. dat hij alle mogelijke volmaaktheden op de volmaaktste wijze bezit.

Hier mangelt niets, hier is niets anders bij te voegen.

(Besp. II, 404.) (d)

Tot dit begrip kunnen wij langs twee wegen geraken: a priori, door uit ééne, om het even welke, eigenschap Gods tot de overige eigenschappen te besluiten; b.v. uit het boven verkregen gegeven, dat God door zich (a se) bestaat, volgt, dat hij noodwendig bestaat en bijgevolg het volle zijn, dus alle volkomenheden bezit. (e)

[p. 253]

Men kan ook a posteriori redeneeren door de volmaaktheden der schepselen, doch met uitsluiting van alle beperking, aan God toe te wijzen (f).

Doch stelt het begrip, hetwelk wij ons van het oneindig wezen uitbeelden, God voor zooals hij in zich, in werkelijkheid is? Neen, want er is eene volmaakte en eene onvolmaakte voorstelling van God; en op dit onderscheid berust juist de indeeling van Lucifers rei in Zang en Tegenzang.

Eene volmaakte voorstelling (idea adaequata) van God behoort tot de onmogelijkheden, omdat een eindig verstand, zij het mensch of engel, een oneindig wezen niet kan bevatten. (g). Het ligt dus voor de hand, dat onze voorstelling van God aan de werkelijkheid geenszins beantwoordt, niet alleen wegens de beperktheid van ons denkvermogen, maar ook omdat wij genoodzaakt zijn den Schepper uit de volkomenheden der schepselen te achterhalen, die slechts eene flauwe afspiegeling zijn van zijne onbegrensde volmaaktheid. (h)

De onmooglijkheid van God in zijn volkomenheden,
Gelijk de schepsels, klaar te kennen spruit uit reden.
Het werk der schepsels en 's werks oorzaak staan gelijk
En even eng bepaald, de Godheid en de blijk
Der Godheid in zijn werk al te ongelijk. De palen
Des schepsels kan men eens, maar nimmer achterhalen
Den onbepaalden⁽¹⁾ God. Geene evenredigheid

(1) Vondel bezigt onbepaald in den zin van ‘onbegrensd, oneindig’ en niet in dien van ‘indéterminé’. Unger's uitgave heeft dit niet altijd voor den geest gehad, vandaar de verkeerde noot bij Besp. II, 126.

[p. 254]

 

Is tusschen deze bei: want de Allerhoogste ontzeit

 

Zijn werk de oneindigheid en sloot het binnen perken.

 

 

 

(Besp. II, 47-55.)

Alvorens tot de opsomming van Gods eigenschappen te komen, is het onontbeerlijk een onderscheid te maken tusschen de wijze, waarop de begrensde volmaaktheden in de schepselen en de onbegrensde in God zich bevinden. Bij de schepselen worden de eigenschappen van elkander en van de natuur des schepsels onderscheiden. Schoonheid, kracht, verstand enz. zijn verschillende hoedanigheden, en ofschoon niet alle menschen schoon, krachtig, verstandig enz. zijn, zijn het toch allen van nature redelijke wezens. Niet zoo bij God, immers daar alles, wat in God is, noodwendig is, vallen zijne eigenschappen met zijn natuur of wezen samen en kan er geen spraak zijn van hoegenaamd welke samenstelling. (i)

Het wezen wordt gevolgd van toeval⁽¹⁾ min volkomen.
Dit gaat Gods kroon te na, die wordt hem niet benomen
Door onvolkomenheid. Gods loutre eenvouwigheid
Gedoogt in ons begrijp ter nood het onderscheid
Van zellefstandigheid en toeval. In Gods wezen
Wordt de enkle wezenheid ten hoogste aangeprezen:
Want God is enkel zijn en wezen; daarom sluit
Gods loutre eenwezenheid alleen den toeval uit.

(Besp. II, 159-66.)

(1) Toeval, accidens, wat aan eene zaak of persoon behoort, maar er even goed niet aan behooren kon als: schoonheid, kracht, kleur enz. Elders geeft Vondel een juister term: gebeurlijk (I, 463), gebeurzaam (II, 840), gebeurzaamheid (II, 777.)

[p. 255]

Indien wij dus in God verschillende eigenschappen aanwijzen, is dit alleen aan de beperktheid van ons verstand te wijten, dat slechts door abstractie of ontleding in bestanddeelen te werk gaat.

Indien hier middel waar' Gods wezen te bevatten
Op eene wijze en blik en zonder uit te spatten
Tot dees verscheidenheên, wij schoven fluks een schot
Voor dees vrijmoedigheid en riepen: God is God.
Maar dan bleef Gods natuur met zijn hoedanigheden
Nog even onbekend en buiten 't perk van reden:
Dies dwingen reden, nood en nut ons toe te treên
Op dees verscheidenheid, om dit eenvouwigste Een
Te grijpen dus beknopt, gelijk gemengde dingen,
Die door hun form en stof⁽¹⁾ en anders samenhingen.

(Besp. II, 203-12.)

Welk zijn dan de eigenschappen Gods?

Men onderscheidt twee hoofdgroepen, de onvoorwaardelijke en betrekkelijke eigenschappen (attributa absoluta en relativa), naar gelang God op zich zelf of met betrekking tot andere wezens

(1) Form en stof: forma substantialis en materia prima, de twee beginselen die, volgens de scholastieken, het wezen der stof uitmaken. De materia p. is passief en onbepaald, de forma s. actief en bepalend; beide kunnen niet afzonderlijk bestaan. De forma s. maakt de op zich zelf onverschillige materia p. tot dit of dat lichaam, bewerkt dus de soort (espèce) van lichaam. Bij uitbreiding wordt ook de naam van forma (bij Vondel form) aan de ziel gegeven, omdat zij het menschelijk lichaam, dus de soort, daarstelt, doch deze forma verschilt van de vorige, omdat zij op zich zelf kan bestaan.
In dezen zin is o.a. Besp. III, 1035 te verstaan: eene plaats waarvan Unger's uitgave geene poolshoogte kan krijgen. Men leze er de nota.

[p. 256]

beschouwd wordt. De eerste houden geen rekening van het werkelijk bestaan der schepping b.v. de eeuwigheid, de onmetelijkheid; de laatste veronderstellen dat bestaan b.v. de voorzienigheid. (j). Daar Vondel zich aan deze algemeene indeeling houdt, is eene verdere splitsing overbodig.

Van Gods enkelvoudigheid (simplicitas), door Vondel ook ‘ongemengdheid, eenvouwigheid, onverknochtheid, louterheid, evenaardigheid, evenwezenheid’ geheeten, is reeds gesproken. (Vgl. i.) Zij sluit alle samenstelling uit, zoowel stoffelijke als metaphysische (b.v. wezen en eigenschappen) en logische (b.v. geslacht en soort) (u).

In God is alles wezen (essentia).

Deze enkelvoudigheid ‘het spits van alle punten’, naar 's dichters heerlijk beeld, en Gods enkelheid (unicitas) dienen uiteengehouden te worden: Er is maar eén God (k).

Vondel voert verschillende bewijzen aan, wij geven er één van:

Waar de allerhoogste macht in velen zit gedeeld,
Is geene monarchij; want geen regeerder scheelt
Van anderen, naardien zij evenmoedig draven
En een gemeenen last gelijkerhand handhaven:
Dus blijkt in dit gebied een meedeelachtigheid
Van macht en van gezag en glans en majesteit;
Want ieder draagt zijn deel: zal nu de staatband klemmen,
Die dees gedeeldheid bindt, zoo geldt er overstemmen,
En elk bijzonder zwicht voor 't algemeen gebied:
Dat voegt den aartsmonarch des hemels zeker niet;
Dies zit een enkle macht in top van 't rijk der rijken
En 't lager moet de vlag voor 't enkel eenig strijken.

(Besp. II, 453-64).

[p. 257]

De onveranderlijkheid (immutabilitas) vrijwaart Gods wezen van alle wijziging (m). Op drie wijzen kan iets veranderen; naar de zelfstandigheid, (welnu God is geen stof); naar de gebeurzaamheden of accidentia, (God is eenvoudig); naar de handelingen, (God is loutere werkstelligheid, actus purus; ἐνέρψεια, naar het diepzinnige woord van Aristoteles) (l)

De eeuwigheid behelst drie bestanddeelen: uitsluiting van begin, van einde en vooral van alle opeenvolging of verandering van bestaan. Voor God is alles tegenwoordig (n).

Zoo loochent de eeuwigheid in God begin en ende:
Want wat beginsel heeft en endt, dat komt en gaat
En lijdt door 't schokken en verandren van zijn staat,
Gelijk een schepsel lijdt en duldt, bij welleks lijden
De tijd bestaat en rolt op wisseling van tijden
En beurt van piet en iet te wezen, of van iet
Het wezen van het iet te smilten zien als niet.

(Besp. II, 876-82.)

De alomtegenwoordigheid (ubiquitas), door Vondel ook ‘alomheid, overalheid, alomwezenheid’ geheeten, is die eigenschap, waardoor God bij alle bestaande wezens onmiddellijk, in natuur en in kracht, nabij of tegenwoordig is (o).

Zij mag niet verward worden met de onmeetbaarheid of onmetelijkheid (immensitas), waardoor God niet alleen bij alle bestaande maar ook bij alle mogelijke wezens onmiddellijk tegenwoordig is (p).

De alomtegenwoordigheid is betrekkelijk en beperkt, de onmetelijkheid onvoorwaardelijk en oneindig.

[p. 258]

 

De kracht en 't wezen van de Godheid leeft volkomen

 

In de allerminste stip. Waar God niet wordt vernomen

 

Is nergens: want hij is al seffens, raar zijn macht

 

En wezen, overal. Geen duisternis, geen nacht

 

Ontschuilt zijn alziende oog. Geveinsdheid noch gepeinzen

 

Ontschuilen 't eeuwig licht, dat heenstraalt door het veinzen,

 

In 't hart zit, en van 't oog der ziel de nevels vaagt;

 

Dies God met recht den naam van hartekenner draagt.

 

Maar schoon de Godheid ons gedachten klaar kan weten

 

Door de alomwezenheid, nochtans Gods ongemeten

 

Hoegrootheid is hierin volkomener in glans,

 

Naardien ze wezenlijk en eigenlijk en gansch

 

Het al vervult en propt en niets laat ledig blijven,

 

Zoowel beneên 't gestarnte als daar geen starren drijven.

 

 

 

(Besp. II, 695-708.)

Ofschoon God in wezen of natuur alomtegenwoordig is, valt zijn wezen (essentia) nochtans niet samen met dat der schepselen; want dit laatste leidt regelrecht tot het pantheïsme of de vereenzelving van God met natuur of schepping. Alles is in Gods wezen (essentia) en er toch werkelijk van onderscheiden, alles is God nabij en er toch oneindig van verwijderd (q).

Vondel drukt dit zeer goed uit in de volgende regels:

Want God is plaatseloos alzins in alle dingen
Zoo tegenwoordig, dat hij alles kan doordringen
En blijven smetteloos in wezen, endloos wijd
Gescheiden van al 't geen bestaat in plaatse en tijd.
Hij blijft in louterheid van wezen dichtgesloten.
Zoo blijft hij verre en dicht, bijeen en uitgegoten.

(Besp. II, 715-20.)

Nu komen de betrekkelijke eigenschappen aan de beurt. God is alwijs of alwetend. In een en

[p. 259]

denzelfden blik ziet God zijn wezen (essentia) en in zijn wezen alle zoowel bestaande als mogelijke zaken. Daar God de wereld niet blindelings geschapen heeft, maar, evenals elk verstandig kunstenaar, volgens een in zijn geest ontworpen plan, doorschouwt hij zijn oneindig wezen niet alleen zooals het in zich zelve is, maar ook zooals het op onuitputtelijke wijze navolgbaar is door de schepselen.

De schepping is dus niets anders dan de verwezenlijking van eenige dier oorbeelden Gods of ideeën, zooals de goddelijke Plato ze heet (r).

De wijsheid is in God een kennis, die het al
Wat was van eeuwigheid, en is, en worden zal,
Door de allerhoogste en eerste oorzaken, in haar klaarheid
Bespiegelt in God zelf, den spiegelkloot der waarheid.
Want die zijn wezen kent begrijpt en kent meteen,
Van haren oorsprong aan, zooveel geschapenheên
En al wat mooglijk is te wezen en te worden,
Te wassen, te vergaan, een ieder op zijne orden,
Ook tot het minste toe; meteen wat ieder ding
Vermag of niet vermag, naar elks bejegening.

(Besp. II, 1077-86.) Men raadplege nog II, 1323-34.

Deze ideeën van Plato, verbeterd door den H. Thomas, maken den laatsten grondslag uit van alle kennis. Immers terwijl de mensch zelf en alles wat hem omringt vergankelijk, veranderlijk, betrekkelijk is, is diezelfde mensch toegerust met kundigheden, die eeuwig, onveranderlijk, noodzakelijk zijn. Dit zijn de verheven kenmerken van al zijne begrippen omtrent het wezen der zaken (b.v. het wezen van een mensch, van een cirkel, van een driehoek

[p. 260]

en van sommige zijner onmiddellijke gedachten als: het geheel is grooter dan een zijner deelen, geen gevolg zonder oorzaak, het kwade moet geschuwd worden enz.

Waaraan ontleent het menschelijk verstand die kenmerken tenzij, in laatste reden, aan Gods eeuwige, onveranderlijke, noodzakelijke natuur, waarvan het wezen (essentia) der geschapen dingen eene afschaduwing is? (s)

Ons menschelijk voorstellingsvermogen onderscheidt bijgevolg twee op elkander volgende handelingen: de bespiegeling van het wereldplan vanaf alle eeuwigheid en de verwezenlijking ervan in den tijd door de schepping. (x)

Schoon Gods bespiegeling het al voorhenen zag
En schikte op 't voorbeeld, dat in zijn voorbeelding lag
Van eeuwigheid, nog stond de wereld eerst te stichten.

(Besp. I, 899-901.)

In werkelijkheid nochtans zijn beide handelingen een, daar Gods natuur enkelvoudig is. (Vgl. i, u.)

Er blijft nog over, met het oog op den rei uit Lucifer, op vier eigenschappen te wijzen: Gods almacht, algoedheid, zijne instandhouding der schepping (conservatio) en voorzienigheid. Deze laatste vloeit voort uit Gods verstand, waardoor hij, gelijk wij zagen, de wereldorde van eeuwigheid ontworpen heeft, en uit zijnen wil, waardoor hij in den tijd de middelen aanwendt om die wereldorde te handhaven. (t)

[p. 261]

Komen wij nu tot de toepassing van deze beginselen.

II

Wie is het, die zoo hoog gezeten,
Zoo diep in 't grondelooze licht,
Van tijd noch eeuwigheid gemeten,
Noch ronden, zonder tegenwicht,
Bij zich bestaat, geen steun van buiten
Ontleent, maar op zich zelven rust,
En in zijn wezen kan besluiten
Wat om en in hem, ombewust
Van wanken, draait, en wordt gedreven,
Om 't een en eenig middelpunt;
Der zonnen zon, de geest, het leven;
De ziel van alles wat gij kunt
Bevroên, of nimmer meer bevroeden;
Het hart, de bronaâr, de oceaan
En oorsprong van zoo vele goeden
Als uit hem vloeien, en bestaan
Bij zijn genade, en alvermogen,
En wijsheid, die hun 't wezen schonk
Uit niet, eer dit in top voltogen
Paleis, der heemlen hemel, blonk;
Daar wij met vleuglen de oogen dekken,
En vallen, uit eerbiedigheid,
Uit vreeze, in zwijm op 't aanzicht neder?
Wie is het? noemt, beschrijft ons hem,
Met eene serafijnenveder.
Of schort het aan begrip en stem?

Dat 's God. Oneindig eeuwig Wezen
Van alle ding, dat wezen heeft,
Vergeef het ons; o nooit volprezen
Van al wat leeft, of niet en leeft,
Nooit uitgesproken, noch te spreken;

[p. 262]

 

Vergeef het ons, en scheld ons kwijt

 

Dat geen verbeelding, tong, noch teeken

 

U melden kan. Gij waart, gij zijt,

35

Gij blijft dezelfde. Alle englenkennis

 

En uitspraak, zwak, en onbekwaam,

 

Is maar ontheiliging, en schennis:

 

Want ieder draagt zijn eigen naam,

 

Behalve gij. Wie kan u noemen

40

Bij uwen naam? Wie wordt gewijd

 

Tot uw orakel? Wie durft roemen?

 

Gij zijt alleen dan die gij zijt,

 

U zelf bekend, en niemand nader.

 

U zulks te kennen, als gij waart

45

Der eeuwigheden glans en ader;

 

Wien is dat licht geopenbaard?

 

Wien is der glansen glans verschenen?

 

Dat zien is nog een hooger heil

 

Dan wij van uw genade ontleenen;

50

Dat overschrijdt het perk, en peil

 

Van ons vermogen. Wij verouden

 

In onzen duur; gij nimmermeer.

 

Uw wezen moet ons onderhouden.

 

Verheft de Godheid: zingt haar eer.⁽¹⁾

(1) Wij volgen de door Unger herziene uitgave van Van Lennep wat de plaatsing der leesteekens, maar niet wat de oude spelling betreft.
Ik neem grif weg aan, dat eene critische uitgave aan Vondels spelling moet vasthouden, doch is dat aan te bevelen voor eene schooluitgave?
Vondels spelling wisselde af. Waartoe dan aan de jongelui de taak nutteloos saai en moeilijk gemaakt en hunnen geest afgetrokken van den letterkundigen inhoud om dien te hechten aan de doode letter? En nochtans gaan er overal in den lande stemmen op, om de vereenvoudiging te eischen der huidige spelling, die op zich zelf reeds te veel tijd in beslag neemt! Daar wij toch van de scholastieken spreken, kunnen wij wel met een hunner uitroepen: Credo quia absurdum!

[p. 263]

V. 3. van tijd noch eeuwigheid gemeten = eeuwig. (Vgl. n)

Jonckbloet (G.d.N.L. IV, 162) houdt dit voor zinledigen klinkklank: ‘mij geeft het althans geen denkbeeld van Gods grootheid, dat hij noch door den tijd, noch door de eeuwigheid bepaald is (gesteld al, de eeuwigheid ware een maatstaf); dat hij dus noch tijdelijk, noch eeuwig is.’ En hij verwijst zeer juist naar eene plaats uit de Besp. I, 459-61:

Geen wezen kan men ons betoonen, of de tijd
Besluit het in zijn ronde, of 't spreidt zich evenwijd
Zoo wijd als de eeuwigheid, en voor en na oneindig.

Inderdaad de eeuwigheid is Gods eigen maat, God is zich zelf tot maatstaf.

Cramer kan Jonckbloet's uitspraak niet onderschrijven; en te recht, al is dan ook de uitdrukking ‘noch eeuwigheid gemeten’ bij het eerste zicht wat zonderling. Men zou Racine hetzelfde voor de voeten kunnen werpen, als hij in Esther zegt: ‘Que son nom soit béni... au delà des temps et des âges, au delà de l'éternité.’

Vondel was doorvoed met den Bijbel; hij heeft dus zeker gedacht aan: Dominus regnabit in aeternum et ultra (Exod. XV, 18), zooals Busschaert in zijne schooluitgave aanteekent.

Hetzelfde opvallend gezegde staat ook elders te lezen, een bewijs dat hier iets heel anders dan toeval of slordigheid in het spel is:

[p. 264]

 

En heerschen langer en nog wijder dan de ronden

 

Der endlooze eeuwigheid, aan tijd noch plaats gebonden.

 

(L. 396-97.)

 

Daar duizendduizenden al juichende getuigen

 

Wat eer en majesteit, van eeuw noch kreits bepaald,

 

Uit Gods volkomenheên door 's hemels kreitsen straalt.

 

 

 

(Besp. I, 18-20.)

Men kan zelfs staande houden, dat de uitdrukking wijsgeerig te verdedigen is, daar wij geen volkomen begrip van de eeuwigheid hebben, gelijk zij in zich is; wij kennen immers deze eigenschap aan God toe door vergelijking met het geschapene, door ‘ontzeggen en toe-eigenen,’ zooals Vondel (Besp. II, 65), viá remotionis et eminentiae, als de schoolsche wijsbegeerte zich uitdrukt. (Vgl. f). In dien zin is het volkomen waar, dat God door de eeuwigheid niet gemeten wordt. De dichter verklaart dit elders door het volgende heerlijke beeld:

Het leven nestelt hier in Gods turkozen daken
En zweeft door de eeuwigheid, die, hoe men dieper ziet,
Te minder wordt bereikt, en uit het oog verschiet,
Dat, moede en afgemat van uitzien, in die ronden
Een evenwijdde, nooit den omtrek heeft gevonden.

(Besp. II, 996-1000.)

V. 4. noch ronden: noch kreitsen of hemelringen, God is alomtegenwoordig. (Vgl. o)

Het is bekend, dat Vondel de leer van Ptolemeüs aankleefde, waardoor ons zonnestelsel in acht ringen verdeeld wordt, met de aarde tot middelpunt, waarvan zeven voor de dwaalsterren en de achtste of buitenste voor de vaste sterren.

[p. 265]

God is eeuwig en alomtegenwoordig; ontkenning van tijd en ruimte gaan hier samen, evenals in de twee uittreksels, welke wij boven gegeven hebben. (L. 396, Besp. I, 18-20.)

Ik wijk af van de geijkte verklaring⁽¹⁾, volgens dewelke ‘ronden’ niet op de ruimte zou zien, maar op den tijd: ‘de ronden der eeuwigheid’. (Busschaert.) Tot staving wijst men op Lucifer 396 (zie boven). Men zou ook nog het hier voren door Jonckbloet gegeven citaat uit de Bespiegelingen (I, 459) kunnen aanvoeren, en ik zelf zal er twee uit hetzelfde gedicht aan toevoegen (II, 954, 965) waaruit blijkt, dat Vondel zich de eeuwigheid onder de gedaante van eenen ‘ring’ dacht.

Nochtans hoeft men niet diep na te denken om te zien, dat ‘ronden’ in den zin van ‘eeuwigheid’ geen steek houdt.

‘Van tijd noch eeuwigheid gemeten’ kan door den beugel, wij hebben het aangetoond; doch ‘van tijd noch eeuwigheid gemeten, noch eeuwigheden’ is eene lamlendige herhaling, welke Jonckbloet's afkeurende uitspraak in de hand zou werken. Dit is van den regen in den drop komen.

(1) Ik moet nochtans eene uitzondering maken voor de verklaring van N.A. Cramer in de Zwolsche Herdrukken, blz. 115: ‘noch van tijd en eeuwigheid noch van ronden gemeten, d.i. God is onmeetbaar, zoowel in den tijd als in de ruimte. Ronden zijn de sferen of kringen zoowel in het “Heelal der werelt” als in der “Heem'len Hemel,” en dus de grootst denkbare deelen der ruimte.’

[p. 266]

En buitendien is het aan te nemen, dat Vondel door zulk nietszeggend stopwoord zijn stijl zou verwaterd hebben en nog wel in een gedicht, dat door den springvloed van elkander steeds voortstuwende gedachten zoozeer de lyrische saamgedrongenheid der Grieksche koren op zijde streeft?

Ook valt het niet moeilijk heel wat meer bewijsplaatsen bij te brengen van het gebruik van ‘ronden’ in de beteekenis van plaats, ruimte. Voor hemelringen:

Gij ziet...

Hoe deze star gedaald, en gene in top daarboven,
De klaarste een minder klare in luister kan verdooven;
Hoe de eene een kleiner ronde en de andere een grooter schrijft,
De laagste hemel snelst, de hoogste langzaam drijft.

(L. 974-77.)

Indien hij stille staat, zoo blijkt door deze gronden,

Dat de onbeweegde draait zooveel gestarnde ronden.

(Besp. I, 389-90.)

Zoo twee bewegers het beweegde rond bewogen.

(Besp. I, 405.)

Men vraag' naar 't hoogste goed en klimm' door alle ronden.

(Besp. I, 485.)

Dees zat van eeuwigheid, naar zijn begrijp, aan 't stuur
Der zaken, die rondom in eene ronde draaien.

(Besp. I, 532-33.)

terwijl hij eeuwig draait

De hemelronden, dicht met stairen overzaaid.

(Besp. II, 137-38.)

De starren zouden stil in hare ronde staan.

(Besp. III, 1275.)

[p. 267]

Verder Besp. III, 257, 509, 905.

Elders staat ‘ronde’ voor onbegrensde ruimte:

die alleen ontstond

Van eeuwigheid uit zich, in 't onbepaalde rond.

(Besp. I, 1087-88.)

Insgelijks I, 1135.

In plaats van ‘rond’ komt ook ‘ring’ voor, doch toegepast op de ruimte:

dus stuit men dan op een

Beweger, die zelf rust en draait al 's hemels ringen.

(Besp. I, 402. Zoo ook II, 938.)

4. zonder tegenwicht: zonder tegengod; God is alleen of eenig.

Een tegenwicht is eene kracht, die eene andere kracht te niet doet. Dit zou het geval zijn, indien er twee Goden, ook indien er twee vijandige beginselen bestonden, het eene goed en het andere kwaad, als bij Zoroaster en bij de Manicheeërs. (Vgl. k.)

5. bij zich bestaat: door zich zelven. God is de eerste oorzaak van alle werkende oorzaken. (Vgl. a.)

Dit zelfbestaan (aseitas) is de eerste eigenschap, welke de redeneering in God ontdekt en waaruit al de andere a priori afgeleid worden. (Vgl. e.) Daarom wordt de aseitas als Gods hoofdeigenschap (constitutivum essentiae Dei) beschouwd.

5. geen steun van buiten ontleent: God is onafhankelijk; eene uitbreiding van ‘bij zich bestaat’.

[p. 268]

Ten bewijze volgen hier eenige plaatsen, waar Vondel die twee begrippen bijna woordelijk vereenigt⁽¹⁾.

(1) Als eigenaardigheid zij hier ter loops gewezen op eenige reminiscentiën, welke in de Bespiegelingen voorkomen.

Het hoofd, gelijk een hof, voor 't rijk verstand gebouwd,
(Besp. III, 107.)

Het brein verstrekt haar hof
(L. 120.)

Hoe blinkt het aangezicht, vol goddelijke zwieren,
Ten hemel opgebeurd, terwijl alle andre dieren
Ter aarde gaan gebukt.
(Besp. III, 113-15.)

Een godheid geeft haar glans door 's menschen oogen heen
De redelijke ziel komt uit zijn tronie zwieren.
Hij heft, terwijl de stomme en redelooze dieren
Naar hunne voeten zien, alleen en trotsch het hoofd
Ten hemel op naar God, zijn schepper hoog geloofd.
(L. 112-16.)

En hoe de ziel alom gaat waren door de leên,
Geheel in ieder lid.
(Besp. III, 196-97.)

De onzichtbre ziel bestaat uit geest en niet uit stof,
Ze is heel in ieder lid.
(L. 119-20.)

Wat taai een band de ziele en 't lichaam samenhoudt,
Een paar al te ongelijk van aard, oneens gezind,
't Welk jaren lang gehuwd zoo noode komt te scheiden,
Dat 's een geheimenis.
(Besp. III, 215-18.)

Wie kan zoo geestig strenglen

Het lichaam en de ziel?
(L. 105-6.)

Wat telen zee en land al visschen, vogels, dieren,
Die bij hun element of aarde of water tieren
Of zweven in de lucht?
(Besp. III, 281-83.)
Ik zag den ommegang van honderd duizend dieren,
Die op het aardrijk treên of in de wolken zwieren,
Of zwemmen in den stroom, zoo ieder is gewend
En leven schept in zijn bijzonder element.
(L. 85-88.)

Wat de schoonheid der vrouw betreft, zou men kunnen denken dat de dichter bezadigder is geworden; doch dacht hij niet aan zijne overheerlijke beschrijving uit Lucifer, als hij zegt:

Ge zoudt in dit gezang de vrouw nog schooner hooren,
Maar 'k vrees door dees meermin een Heilig te bekoren?
(Besp. III, 449-50.)

Aan den rei uit Gijsbrecht herinnert:

De kuische weduw volge in eenzaamheid de tortel
Op haren dorren rank.
(Besp. III, 638-39.)

Men vergelijke:

Door deze liefde treurt
De tortelduif, gescheurd
Van haar beminde tortel.
Zij jammert op de dorre rank
Van eenen boom, verdroogd van wortel,
Haar leven lang.
(1269-74.)

Gods wijsheid springt te rugge, om grooter sprong te doen
(Besp. III, 1406.)
kan gelegd worden naast de volgende plaats uit Joseph in Dothan:

't Gaat boven menschelijk vermoên,
Dat wij met Joseph herwaart reizen
Naar Dothan, en van Memphis deizen,
Om derwaart grooter sprong te doen.
(109-12.)

Een verrassend samentreffen is ook de beschrijving van den fenix in de Bespiegelingen (II, 499-510) en in Joseph in Dothan (4^de Bedrijf, laatste tooneel), ofschoon de dichter in het laatste werk heel wat meer kleuren aan zijn tafereel heeft ten koste gelegd.
Voor Vondels vaardigheid om een zelfde denkbeeld in altijd nieuwe bewoordingen uit te werken pleit vooral Lucifer, waar de redenen tot ontevredenheid, door den oproerigen aartsengel in het 1^ste tooneel van het 2^de bedrijf uitgesproken, de schering en inslag zijn van het 2^de, 3^de en 4^de bedrijf.

[p. 269]

 

De eenige oorzaak, niet te peilen, niet te gronden,

 

Noch te achterhalen, die alleen uit zich bestaat,

 

Van elders niets ontleent noch steunsel neemt te baat.

 

 

 

(Besp. I, 1022-24.)

[p. 270]

 

Het eerste wezen, dat alle andre wezens stelt,

 

Bestaat bij zich, door zich, ontleent geen steun van buiten.

 

 

 

(Besp. II, 810-11.)

Maar God bestaat bij zich, almachtig, rijk en wijs.
Hij leent van buiten niets.

(Besp. IV, 217-18.)

Men vergelijke nog: Besp. I, 653-55.

De schepselen integendeel hebben wel degelijk eenen steun van buiten, d.i. buiten hunne enkelheid of individualiteit gelegen, noodig om te bestaan; 's menschen daarzijn b.v. hangt van God, van de ouders en van honderden invloeden, als lucht, voedsel, enz af.

6. maar op zich zelven rust: is eene gevolgtrekking uit het onmiddellijk voorafgaande en behoort diensvolgens ook tot de ontwikkeling van het begrip bij zich bestaat’. Al hetgeen buiten God bestaat kan aan zijne gerustheid of hoogste geluk niet het minste ontnemen of toevoegen.

Rust is hier niet in den gewonen zin op te vatten

[p. 271]

Een schepsel rust, wanneer het zijn arbeidsvermogen niet uitoefent, maar in God is geen arbeidsvermogen (potentia), in hem is alles loutere werkstelligheid (actus purus) (Vgl. l); hij is ‘eeuwig werrekrijk’, naar Vondels uitdrukking. (Besp. II, 829)

7-10. en in zijn wezen kan besluiten wat om en in hem.... draait en wordt gedreven om 't een en eenig middelpunt: God is onmetelijk. (Vgl. p.)

Om dezen zin aan 7-10 toe te schrijven lette men op den samenhang met vv. 11-13:

11. der zonnen zon, de geest het leven: bijstelling van ‘middelpunt’ 10.

12-13. de ziel van alles wat gij kunt bevroên, of nimmermeer bevroeden: tweede bijstelling van ‘middelpunt’.

11-13 zijn de ontwikkeling van ‘wat... draait en wordt gedreven’.

In andere woorden: wat draait om God? 1^o de stoffelijke wereld v. 11. 2^o de verstandelijke wereld vv. 12-13; doch deze omvat twee ongelijksoortige bestanddeelen: de voorstelling van de bestaande dingen (van alles wat gij kunt bevroên), de voorstelling en van de geheimnissen en van de mogelijke dingen (of nimmermeer bevroeden).

Bij gevolg bevinden zich ook de possibilia in Gods wezen, en dit stemt met de begripsbepaling, welke wij van de onmetelijkheid gegeven hebben. Deze plaats is dus geene herhaling van ‘noch ronden’, v. 4.

[p. 272]

Treden wij nu in bijzonderheden.

In zijn wezen: natuur, immers God is in wezen en in kracht tegenwoordig.

Kan besluiten: juister ware: ‘besluit’.

Wat om en in hem: twee punten zijn hier uiteen te houden. Alles hangt van God af om te worden en voort te bestaan (om hem); alles bevindt zich in Gods alomtegenwoordige, of beter, onmetelijke natuur (in hem), zonder nochtans, naar de pantheïstische zienswijze met zijne natuur vereenzelvigd te zijn. (Vgl. q.)

In de uitgave van Verstraeten lees ik aan den voet der bladzijde: ‘Dit zelfde gedacht werd omtrent hetzelfde tijdstip door Pascal aldus uitgedrukt: Dieu est un cercle dont le centre est partout, et la circonférence nulle part; d.i. ga waar gij wilt, immer zijt en blijft gij even ver van den omtrek (dien men veronderstelt Gods onmetelijkheid te bepalen), en pas zoover gevorderd, alsof gij nog in 't middelpunt van den cirkel stondt.’

Deze diepzinnige gedachte staat reeds bij Vondel te lezen⁽¹⁾, door wien zij aan Hermes Trismegistus wordt toegeschreven; men oordeele:

(1) In Unger's uitgave (deel 1652-53, bl. 30) wordt verklaard: ‘Mercurius of Hermes Trismegistus, aldus genoemd omdat hij wijsgeer, leeraar en koning was, zou, volgens de overlevering, voor Mozes' tijden in Egypte geregeerd en een aantal geleerde boeken en hiëroglyphen geschreven hebben.’ Onze dichter had veel op met dit fabelachtig personage; men leze Besp. IV, 1891-1124; V, 69-70; 1455-56. Oorspronkelijk is deze Hermes dezelfde als de Egyptische godheid Thot; later werd onder dien naam alles verspreid wat de Neoplatonische school over de geheimenissen leerde.

[p. 273]

 

De groote Trismegist bestemt de vaste gronden,

 

Daar nergens ommetrek en alzins wordt gevonden

 

Een zelve middelpunt in zijn volkomen kloot.

 

 

 

(Besp. II, 735-37.)

Men legge er nog de volgende verzen uit de Bespiegelingen nevens, waaruit eens te meer zal blijken, dat dit leerdicht onontbeerlijk is om Lucifers Rei naar waarde te kunnen schatten:

Oneindigheid, gij smilt ten leste in 't eenig een,
Het eenig middelpunt, dat, buiten alle ronden
En zonder ommetrek, ook alzins wordt gevonden.

(I, 1072-74.)

Een naklank van den rei vernemen wij uit L. 398.

Om God, haar middelpunt en omloop te gelijk zich draaien.

Men leze nog Altaargeheimnissen I, 1305-6.

Onbewust van wanken: bepaalt ‘hem’ v. 8, en niet ‘draait en wordt gedreven’, schoon dit laatste, doelende op vaste natuurwetten, ook een goeden zin geeft. Hierdoor rust de dichter God uit met de onveranderlijkheid (Vgl. m) en met de onbeweeglijkheid te midden van alles wat door hem bewogen wordt. (Vgl. b.)

Wij verkiezen ‘onbewust van wanken’ met

[p. 274]

‘hem’ te verbinden, omdat Vondel op verscheiden plaatsen juist deze tegenstelling tusschen Gods onbeweeglijkheid en de door hem bewogen natuur op den voorgrond plaatst.

het onbewogen rijk,

Des albewegers stoel, te schokken noch verzetten,
Terwijl hij 't onder zich al omdraait naar zijn wetten.

(Besp. I, 424-26.)

de opperste beweger

Beweegt de lichamen en al 't gestarrend leger,
En blijft zelf onbeweegd, terwijl hij eeuwig draait
De hemelronden, dicht met starren overzaaid.

(Besp. II, 135-38.)

Terwijl hij alles hier beweegt en ommedrijft,
En, eeuwig onbeweegd, in staat en wezen blijft.

(Besp. III, 491-92.)

draait en wordt gedreven: God is de eerste oorzaak der beweging, de ‘drijfziel’ van 't heelal, naar Vondels goedgekozen uitdrukking. (Vgl. b.)

om 't een en eenig middelpunt: behelst twee verschillende eigenschappen; God is enkelvoudig (een) (Vgl. u), God is alleen (eenig) (Vgl. k).

11. der zonnen zon: tegenwoordig zegt deze beeldspraak vrij wat meer dan Vondel kon vermoeden, daar hij, alhoewel het stelsel van Copernicus kennende, de zon om de aarde laat draaien.

de geest, het leven: zinverwant met ‘zon’ en verbeteren er de zuiver stoffelijke beteekenis van.

de ziel van enz. God is de grondslag van alle kennis om drie redenen: wij putten onze wetenschap uit de zinnelijke waarneming van het

[p. 275]

door hem geschapene; wij danken hem ons denkvermogen; de kenmerken van onze voorstelling omtrent de wezens der dingen en van de allereerste betrekkingen dier wezens (essentiae) onderling berusten op Gods onveranderlijk wereldplan. (Vgl. s)

Men verlieze niet uit het oog, dat de engelen hier Gods lofzang aanheffen en dat diensvolgens de eerst aangevoerde reden op hen niet toepasselijk is, want het zijn zuivere geesten.

14-15 het hart, de bronaâr, de oceaan en oorsprong van zoovele goeden: God is de eerste oorzaak van alle goed of alle volmaaktheden (Vgl. c) goeden: goed, goede dingen (bona) of eenvoudig wezens; want de metaphysica leert, dat elk wezen goed is (omne ens est bonum).

Wij hebben hier eene opeenstapeling van zinverwante woorden, doch zóó dat elke term eene afzonderlijke zijde van het denkbeeld uitwerkt. het hart: omdat volgens het algemeene spraakgebruik de goedheid in het hart zetelt; de bronaâr of voornaamste ader: omdat Gods goedheid die der schepselen overtreft.

Dit eenig beste goed bestaat alleen in God,
En buiten hem bestaan de valsche of mindre goeden,
Gelijk de rede leert, bestemd bij alle vroeden.

(Besp. IV, 718-20.)

De oceaan: omdat die hoogste goedheid onbegrensd is, ‘gelijk een endelooze en grondelooze zee.’ (Besp. II, 1158.) de oorsprong: vat eindelijk de drie beelden samen.

[p. 276]

15-16. Oorsprong van zoovele goeden als uit hem vloeien en bestaan: oorsprong van alle goed, want alle volmaaktheid vloeit en bestaat uit God. (Vgl. c.)

uit hem vloeien: door de schepping uit niet.

en bestaan: door Gods instandhouding (conservatio).

Wat volgt (bij zijn genade en alvermogen en wijsheid) slaat zoowel op ‘uit hem vloeien’ als op ‘bestaan’, dus zoowel op de schepping als op de instandhouding der schepping. Beide creatio en conservatio maken de voorzienigheid uit. (Vgl. t)

17. bij zijn genade: goedheid; hij schiep en onderhoudt het bestaande uit goedheid.

Immers God was niet gedwongen te scheppen, noch door eenige andere oorzaak, want hij is de eerste oorzaak, noch door zijn eigen natuur, want dan zou de schepping noodwendig, bijgevolg oneindig volmaakt zijn; iets dat strijdig is met de feiten en dat tot het pantheïsme voert

De ronde van den ring der wereld is beperkt,
Ook haar volkomenheid: zoo moet hij, die dit werkt,
Vrijwillig werken en de wereld en de schatten
Van haar volkomenheid begrijpen en bevatten:
Want zoo het wezen van een onbepaalde macht
Noodwendig werkt door dwang en arrebeidt met kracht,
Het brengt iet voort, dat van geen palen wordt begrepen,
Van geenen ommekreits besloten noch benepen.

(Besp. I, 967-74.)

Indien de wereld is ontstaan en voortbestaat is dit aan zijne goedheid of liefde te danken.

[p. 277]

 

De Godheid voelde een gloed van liefde in 't hart ontvonken,

 

Toen goedheid en de glans der schoonheid in haar blonken,

 

En onder 't spiegelen den wil met éénen trek

 

Verwekten tot dit goed, dees schoonheid zonder vlek.

 

Gods liefde, door den wil genegen zich te paren,

 

Wordt zwanger door dien gloed en wil ten beste baren

 

Dit wonderlijk heelal, wat leeft en niet en leeft,

 

Daar Gods gelijkenis of min of meer in zweeft,

 

Naardat ze die beschijnt, beschaduwt uit den hoogen,

 

Gezind zijn heerlijkheid in ieder te beoogen

 

En te openbaren, als in een ontsloten troon,

 

Wat de opperste al bezit van 't endloos goed en schoon.

 

 

 

(Besp. II, 1276-86.)

en alvermogen: almacht. Iets uit niets voortbrengen en behoeden voor het terugkeeren tot het niet veronderstelt Gods almacht.

Nu volgt de almogendheid, waarop de godsdienst bouwt:
Want God de wereld schiep, regeert en onderhoudt
Door de almacht, zonder wie nooit ware uit niet geworden
Dit wonderlijk heelal, gesticht op zulk eene orden,
Waardoor men zeker sluit, dat God dus werrekrijk
Veel werelden uit niet kon scheppen te gelijk.

(Besp. II, 1001-6.)

en wijsheid: God heeft het plan der schepping getrokken en haar een doel aangewezen, naar welks verwezenlijking hij streeft, nl. de verheerlijking zijner goedheid bij monde van de schepselen, zooals blijkt uit de voorlaatste aanhaling. (Besp. II, 1282-86.)

17-20. Bij zijn genade, en alvermogen, en wijsheid, die hun 't wezen schonk uit niet, eer dit in top voltogen paleis, der heem'len hemet, blonk.

[p. 278]

Alle door mij geraadpleegde uitgaven plaatsen een komma na niet, schoon ten onrechte; doch wij zullen deze lezing voorloopig aannemen, om te toonen, tot welke onhoudbare uitkomsten zij leidt.

18. die hun 't wezen schonk uit niet: die hen schiep uit niet. In de door ons gewraakte veronderstelling kan die zoowel de drie (genade, alvermogen, wijsheid) bepalen als het laatste alleen; doch in dit tweede geval is de zin minder juist onder wijsgeerig oogpunt.

19-20 dit in top voltogen paleis: de hemel, waar de engelen dezen lofzang aanheffen.

Welk is nu de samenhang? God schiep door zijne genade, alvermogen en wijsheid de wereld, alvorens (eer) de hemel, het verblijf der engelen, geschapen was! Dit druist tegen het algemeen gevoelen in. Zulken onzin kan men kwalijk een man ten laste leggen, die en door de rechtzinnigheid zijner begrippen omtrent God en door de wiskundige juistheid, waarmede hij zijne uitdrukkingen als in eene goudschaal weegt, ons het bewijs levert, dat hij niet te vergeefs bij de scholastieken ter school is gegaan.

Om dit euvel te verhelpen late men die alleen terugzien op wijsheid en verplaatse men het komma van niet naar schonk:

En wijsheid, die hun 't wezen schonk,
Uit niet eer dit in top voltogen
Paleis, der heemlen hemel blonk.

[p. 279]

uit niet bepaalt voltogen: eer dit paleis, uit niet in top voltogen (uit niet kant en klaar gemaakt), blonk. Nochtans heeft deze zinswending iets ongewoons, wij stemmen het toe.

wijsheid, die hun 'twezen schonk: het denkbeeldige bestaan, dat het werkelijke voorafging. (Vgl. x).

God heeft immers van eeuwigheid, dus ook eer het verblijf der engelen bestond, het scheppingsplan in zijnen geest ontworpen. (Vgl. r) De vv. 18-20 ontwikkelen het begrip ‘wijsheid’, een der drie eigenschappen, die tot de schepping medewerkten.

Eene hiermede overeenstemmende aanhaling, welke tevens onze zienswijze komt bevestigen, vinden wij in de Bespiegelingen:

Voor 't scheppen van de hooge en hemelsche gewelven,
Vol engelen, was God alleen en stil zich zelven
Bekend, en zat gerust, vervullende den ring
Van zijne oneindigheid, in een bespiegeling
Van zich en zijn nature, in 't diepe licht verborgen,
Dat geene beurten kent, noch avondstond, noch morgen.

(Besp. V, 841-46.)

Er bestaat eene merkwaardige overeenkomst tusschen de voornaamste gedachten van dezen zang en eene plaats uit de Bespiegelingen, waar de dichter Gods onsterfelijk leven schildert:

de vaag des levens, door wiens zegen

De godheid, buiten zich, alleen niet ziet bewegen
En roeren wat zich roert, in dien geschapen kring,
Maar ook gedurig hangt in een bespiegeling
Van hare louterheid verrukt en opgetogen;
Terwijl, gelijk om strijd, Gods wijsheid en vermogen
En goedheid onderling in 't spieglen houden aan,

[p. 280]

 

En in 't beschouwen van Gods wezen roerloos staan

 

Gespannen in haar kracht, op 't spits van alle punten,

 

Die endeloos in Gods volkomenheên uitmanten.

 

Zoo leeft de onsterflijkheid in zich, gerust en stil;

 

Terwijl ze buiten zich door haren vrijen wil

 

Het al regeert en stuurt, vrijwillig onbedwongen,

 

En geenszins door de kracht van haar natuur gedrongen.

 

 

 

(II, 859-72.)

Deze verzen geven ons tevens den sleutel van ‘op zich zelven rust’ v. 6.

21-23. Vondel bezigt hetzelfde beeld van de oneindigheid sprekende:

Wie knielt niet, die dit hoort, en valt op 't aanzicht neder?

(Besp. IV, 649.)

27. oneindig wezen: samenvatting van den geheelen zang. (Vgl. d.)

eeuwig wezen: ens en niet essentia, dit laatste zou hier eene pantheïstische stelling opleveren. (Vgl. q.)

28. dat wezen heeft: dat een bestaan, en wel een gebeurlijk bestaan heeft.

33. verbeelding: in den ruimen zin van verstandelijke voorstelling, begrip (idea). Vgl. v. 26 ‘of schort het aan begrip en stem?’

De verbeelding is, in den engeren zin, het vermogen om, met behulp van het geheugen, de vroegere zinnelijke waarnemingen voor den geest te halen en onderling te verbinden (imaginatio).

Daar God niet onder onze zintuigen valt, staat hij buiten het bereik der verbeelding.

In den mond der engelen heeft buitendien

[p. 281]

het woord, in de laatste streng wijsgeerige beteekenis genomen, slot noch zin.

34. Gij waart, gij blijt, gij blijft dezelfde: God is eeuwig.

35-37. alle englenkennis enz. Ofschoon de engelen zuivere geesten zijn en God bij gevolg door inzage, dus nauwkeuriger dan wij, kennen, is hunne kennis nochtans van nature beperkt, daar zij schepselen, dus eindige wezens zijn. (Vgl. g.)

ontheiliging en schennis: Vondel verwijlt gaarne bij deze gedachte.

Geen letterkunstenaar, hoe taalrijk, hoe beslepen,
Vindt merk of woord, dat Gods volkomenheid verbeeldt.
En niet in stee van eer hem zijne glorie steelt.

(Besp. I, 138-40.)

Maar laat ootmoedigheid de stoute tong betoomen:
Haar onvolkomenheid ontluistert Gods volkomen,
En stamelt woord op woord.

(Besp. II, 411-13.)

Men vergelijke nog II, 41-46; 65-78; I, 32.

38-39 Want ieder draagt zijn eigen naam behalve gij: de naam dient om verschillende individuën of enkelingen van dezelfde soort te onderscheiden, welnu God is alleen.

Hij (Trismegist) noemt God naamloos; want men hoeft hem niet te noemen,
Die geenen naam behoeft, nu 's wezens enkelheid,
Zijn eigenschap, hem klaar van andren onderscheidt.

(Besp. II, 520-22.)

Men raadplege nog II, 571-75.

[p. 282]

God ontsnapt ook aan elke begripsbepaling of definitie, omdat zijne enkelvoudigheid alle geslacht en soort buitensluit. (Vgl. u.)

42 gij zijt alleen dan die gij zijt: God als noodwendig wezen heeft de volheid van het zijn, met uitsluiting van alle niet-zijn of onvolmaaktheid. (Vgl. c.)

Vondel dacht hier aan den bijbeltekst: Ego sum qui sum (Exod. III, 15). De scholastieken zeggen hetzelfde in andere woorden: esse est substantia. (Vgl. i.)

Maar Gods zelfstandigheid is eigenlijk zijn wezen:
Dus is 't zelfstandigheid al wat Gods wezen heeft,
Aan wiens eenvoudigheid geen toeval hangt of kleeft,
Noch nimmer hechten zal, tenzij men ons wil leeren
Dat God verandren kan, vermindren en vermeeren.
Uit dit ontzeggen vloeit, als uit de bron een vliet,
Dat God zijn wezen en natuur is, anders niet.

(Besp. II, 184-90.)

Daar hij zich zelven noemt in oud Hebreeuwsch: ik ben;
Een naam, niet voller uit te spreken noch te lezen:
Want wat is God? wat niet? wat is hij? louter wezen.

(Resp. V, 64-66.)

43. u zelf bekend: omdat hij alleen oneindig is.

De Godheid kent zich zelve alleen geheel van binnen.

(Besp. I. 134.)

De Godheid kent alleen op 't allernauwst zich zelf.

(Besp. II, 26.)

44-47. Een volmaakt begrip (idea adaequata)

[p. 283]

van het oneindig wezen is van natuur aan geen eindig wezen gegeven. (Vgl. d.)

48-49 dat zien is nog een hooger heil dan (het heil dat) wij van uw genade ontleenen:

Verstraeten teekent hierbij aan: ‘God te zien in zijne glorie is nog een grooter geluk dan het onze, mits de engelen (vóór hunne beproeving) Gods aanschijn nog niet mochten aanschouwen.’

Volgens het geloof zal ook de mensch dit heil deelachtig worden, want de uitverkorenen zullen hiernamaals God van aanschijn tot aanschijn aanschouwen, d.i. God kennen als oneindig wezen.

Wie zou niet wenschen met de Godheid te verkeeren,
Om in ootmoedigheid en stilheid aan te leeren,
Totdat, van 't sterflijk pak ontslagen, dees gordijn
Geschoven worde, en God ons levendig verschijn!

(Besp. II, 299-302.)

Op deze onmiddellijke inzage van Gods natuur berust het wezen van de mystiek.

50-51. dat overschrijdt het perk en peil van ons vermogen: God in zich te kennen als ‘der eeuwigheden glans en ader’ als ‘der glansen glans’ is aan engel noch mensch vanwege hunne natuur (vermogen) gegeven, maar kan hun wel door Gods laatste en hoogste genade verleend worden. (Vgl. g.)

Hiermede hebben wij den diepen zin van Vondels verhevensten lierzang in het licht gesteld.

Een tegenvoeter van Lucifers rei had Vondel vóor dertig jaren in Palamedes geleverd, toen hij

[p. 284]

het noodlot op hoogdravend boertige wijze bezong, om de Contra-Remonstranten te beschimpen:

o Kracht, die niet en zijt te ontvliên,
Geweld, dat tusschen uwe kniên
Beklemt de diamanten spil,
Daar 't al op draait naar uwen wil.
Die hebt van eeuwigheid gezaaid
't Zaad, daar de tijd zijn vrucht af maait.
o Dwangbestuurster van al 't werk,
Die goôn en menschen stelt een perk.
Houvast en anker van 't gesticht
Der wereld, die in tegenwicht
D'hoofdstoffen houdt. O zuil, die zelf
Draagt onbezwaard dat zwaar gewelf.
O die met ijzren schepter heerscht
En blijft er laatst en was er eerst,
Die Hemel, Aarde en Hel bestiert
En maakt dat elk uw Godheid viert.
Die op haar beurt de sterren riept
En meerdre en mindre Goden schiept.

Indien men de ondeugende bedoeling ter zijde laat en den statigen gang der verzen alleen in aanmerking neemt, valt het niet te ontkennen, of de dichter deed hier in dezen aanhef eenen eersten greep in dezelfde snaren, die later, in Lucifer, het lied der hemelen vanaf de aarde zouden begeleiden.

Om te besluiten volge hier een overzicht van Zang en Tegenzang.

De Zang ontwikkelt het onvolmaakt begrip van het oneindig wezen.

1^o absolute of onvoorwaardelijke eigenschappen Gods. (Vgl. j.)

eeuwigheid (van tijd noch eeuwigheid gemeten);

[p. 285]

alomtegenwoordigheid⁽¹⁾ (noch ronden); enkelheid (zonder tegenwicht); zelfbestaan (bij zich bestaat, geen steun van buiten ontleent, maar op zich zelven rust); onmetelijkheid (en in zijn wezen kan besluiten wat om en in hem draait en wordt gedreven); onveranderlijkheid (onbewust van wanken); enkelvoudigheid (om 't eene middelpunt).

2^o relatieve of betrekkelijke eigenschappen.

a) schepping en b) instandhouding van de wereld, d.i. van de stoffelijke wereld (der zonnen zon, de geest, het leven), van de verstandelijke wereld (de ziel van alles wat gij kunt bevroên of nimmermeer bevroeden) en van de zedelijke wereld (het hart, de bronâar, de oceaan en oorsprong van zoovele goeden).

Immers's menschen wil streeft naar het goede en God is de oorsprong van alle ‘goeden’.

Vondel stemt hier overeen met den H. Augustinus, die drie zaken in het noodwendig wezen onderscheidt: finem boni, causam rerum, ratiocinandi fiduciam.

c) goedheid (bij zijn genade); d) almacht (en alvermogen); e) wijsheid (die hun 't wezen schonk, uit niet eer dit in top voltogen paleis, der heemlen hemel, blonk).

De Tegenzang antwoordt, dat het volmaakt

(1) De alomtegenwoordigheid is eigenlijk eene betrekkelijke eigenschap, doch is hier op hare plaats als onderdeel van Gods onmetelijkheid.

[p. 286]

begrip van het oneindige wezen buiten het bereik der schepselen ligt:

1^o	God te willen verklaren is heiligschennis, daar men aan zijne onmetelijke grootheid geen recht kan laten wedervaren.
2^o	God kent zich zelf alleen.
3^o	De volmaakte kennis van Gods natuur is ons door zijne genade weggelegd.

Wij herinneren er nog eens aan, dat de weinige verzen, die wij over het hoofd hebben gezien, aan de H. Schrift zijn ontleend en geene nadere opheldering vereischen.

D^r L. Simons.