Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1891

[p. 471]

Ontdekking van een onbekend Middelnederlandsch Gedicht.
‘Spiegel der sonderen’

Wanneer ik, in zitting van 21 October jl., de beschrijving gaf van het zoogezegde ‘Rijselsch fragment van een didactisch werk der school van Boendale’, eerst aan de Academie door onzen collega Stallaert bekend gemaakt en mij later tot uitgave overgemaakt (Verslagen 1891, blz. 336, 282 en 399), was ik ver van te vermoeden dat ik dan reeds de middels ter hand had om het belangrijk, onbekende gewrocht aan te duiden, waarvan het deel heeft gemaakt, terwijl ik tevens in bezit was van een tweede onuitgegeven mnl. berijmd fragment, en twee andere reeds bekende als tot hetzelfde werk behoorende met zekerheid kon te rechtwijzen. Immers, in het kostbare vijftiend'eeuwsche handschrift, mij door den heer burgemeester van Oudenaarde toevertrouwd, en waarvan tot nog toe slechts de nieuwe redactie van Broeder Gheeraert's Natuurkunde van het heelal mijne aandacht had gevestigd (Verslagen, 1891, blz. 401), ontwaarde ik in een zwaarlijvig prozawerk over de zeven hoofdzonden, titels van kapittelen, die juist overeenkwamen met degene van het Rijselsch fragment; van eenen anderen kant kon ik welhaast bestatigen dat twee

[p. 472]

fragmenten, het eene, van 28 verzen, door den heer J.-J. van Nieuwenhuyzen ten jare 1855 in de Dietsche Warande (d, I. blz. 240) bekend gemaakt, het andere, van 271 verzen, Over Woeker, onlangs door D^r Moltzer, in het Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde Leiden, 1887) 7^e jaargang, blz. 293-302 medegedeeld, beide nog niet te recht gewezen (Petit, Bibliographie, n^r 582 en 578), tot dezelfde prozabewerking te huis hoorden; en eindelijk, gold juist hetzelfde voor een ander fragment van 60 verzen, tot nu toe geheel en gansch onbekend en onbeschreven, dat ik in mijnen sedert jaren verzamelden voorraad mnl. fragmenten uit het Staatsarchief te Gent had opgedolven.

Deze drievoudige bestatiging leidde mij dus tot het onbetwistbaar - zelfs voor dilettanten als ik niet te versmaden - gevolg, dat er eens een groot, nu verloren gedicht bestaan had, waarvan wij slechts onbeduidende fragmenten in rijm, doch tevens de geheele omwerking in onrijm van de XV^e eeuw bezitten, en aldus den schat onzer mnl. letterkunde met een nieuw, belangrijk gewrocht werd verrijkt.

Het zij mij dus veroorloofd, vooraleer bedoelde fragmenten ter perse gaan, eene korte beschrijving daarvan, alsook van de geza mentlijke bron derzelve, het Oudenaardsch Handschrift, hier mede te deelen. Deze beschrijving zal mogelijk tot nieuwe ontdekkingen nopens schrijver en tijd der ver-

[p. 473]

vaardiging van het deels onbekende gedicht leiden.

Het Oudenaardsch Hs. is een 4^o boek van 0,23 hoog en 0,20 breed, van 190 bladeren, op papier, (ter uitzondering van het eerste en het laatste onbeschrevene blad, die perkament zijn), met bruin leder op hout gebonden, in schrift der XV^e eeuw, op twee kolommen ter bladzijde, ieder van ongeveer 35 tot 40 regels. Het behelst drie tractaten: Het eerste, zonder titel, dient de Spieghel der Sonderen te heeten, daar op het einde te lezen staat: Explicit iste liber; Speculum peccatorum; het behelst 103 bladeren (f^o 2-104), en is verdeeld in 197 hoofdstukken, waarvan de titels tevens in de voorafgaande tafel zijn vermeld f^o 2-5); deze kapittels behandelen opvolgenlijk de zeven hoofdzonden, dat is: Gulsicheit (cap. 5-17), Onsuverheit (18-45), Vrecheit (45-107), Traeccheit (108-131), Hoverdie (132-159), Nydicheit (160-163) en Toernicheit (164-197); zij behelzen menigvuldige leeringen, redeneeringen en Exempels.

Het overige van het Hs. behelst eene mnl. prozabewerking van De quatuor novissimis (Petit, Bibliographie, n^o 957), en beslaat 61 bladeren (f^o 108-169), terwijl de reeds meermalen besprokene Natuurkunde er slechts 19 behelst (f^o 170-189) en het handschrift sluit.

Welnu, in den zoogenaamden Spieghel der Sonderen komen de vier door mij hooger vermelde fragmenten in deze orde, hoewel dikwijls zeer omgewerkt, vermeerderd of verminderd, vóor: het

[p. 474]

Gentsch fragment, over de Gulsicheit, f^o 11 v^o, de twee Hollandsche, over de Vrecheit, f^o 33 vlg. en 38 vlg., en het Rijselsch, over de ‘bedinghen’ tusschen dit en de Traecheit, f^o 55 vlg.⁽¹⁾

Het zal volstaan hier het begin en het einde van gemelde prozabewerking te doen kennen om een gedacht van het werk te geven, en om nieuwe opzoekingen uit te lokken nopens schrijver en tijdvak. De vergelijking tusschen rijm en onrijm verschuiven wij tot aan de uitgave der fragmenten.

Als lude besmet sijn in hoeren aensichte, soe gaen si hoer besien in haren spiegel, ende die toent hem dan waer si besmet sijn: Wolde alsoe die sunder hem gaen spiege-

(1) De overeenkomende hoofdstukken met dit fragment, te vergelijken met de titels in de Verslagen, blz. 383, heeten: (f^o 3 v^o, in de tafel).
Bedingen is zeer profitelic den kirsten minschen, Dd.
Bidden moeten wij (1) altijt ende meest in tijden van noeden, De.
Beden sullen hem (2) die werlike lude des sonnendages ende op die hoechtiden, Df.
Bedingen sal sijn geoefent in allen steden (3), Dg.
Bedingen moeten geschien (4) uyt der herten des bidders, Dh.
Bedingen en (5) hoert Got niet van den sunder bi vij reden. Dj.
Varianten.

(1)

Tot alre tijt ende meest in der noot (f^o 55 v^o).

(2)

Die ghemeyn lude des heiligen dage (f^o 55 v^o).

(3)

Tote Gade, (f^o 56).

(4)

Uuter herten d.b. (f^o 56 v^o).

(5)

Hoet Got niet bi seven reden, (f^o 56 v^o).

[p. 475]

len in dit boeck ende een besueck in sinen gronde doen, hij sal vijnden in curter tijt off hi sunden heeft in sijnre consciencien. Mer, och leider! der en wil men nu niet plegen, elc merct wael eens anders quaet, ende wilt in eens anders spiegel sien, mer dat sijn, leider! hij onbesien leet. Die aen wil sien sijn selves sunden, dit boeck salse hem wael ontdecken, ende bi der heiliger Scrifturen bewisen, hoe hij se verwijnnen sal mogen. Ende omdat sommige leken te swaer weer te vijnden daer sij geern aff lesen wolden, soe sal ic hier een tafel maken bi den ABC etc., daer si in soelen mogen vijnden, van allen sunden wat sunden si willen.
1. Sunden sijn bequaem den duvel, A.
2. Sunden deren den minsche zeer, B.
3. Sunden trecken ses guede werken van den minsche ende uren salse schuwen ende ontsien boven den duvel off enich dier dat deren mach, C.
4. Vanden vegevuer, woe grote pijn die zielen daerin hebben, ende hoe grote blijtscap inden paradise hebben, D.
5. Gulsicheit⁽¹⁾ sal men haten ende vlien om XIIII reden wil, E.

En na het einde der tafel (Hd. folio 5 verso):

Miserêre mei, Deus. Och! dat ic in ledicheiden, aldus jamerlic ende aldus onnuttelic heb versleten mynen tijt, dat mach ic wael bitterliken clagen; het is groet tijt dat ic wederkere en segge: Ontfarmt mijns, Got, almechtige Vader, van allen dat ic tegen U misdaen heb, ende wilt mi voert meer in hulpen staen, soe dat ic alle mijn boesheit moet laeten, ende mi moet onledich maken mit dingen die nut ende orberlic my wesen moeten, ende daer mijnre zielen salicheit in sij gelegen. Des geven mij die heilige Drievoldicheit een simpel wesen, in welken drie persoen gescheiden sijn: die Vader van hem selven, die Soen van den Vader, ende die heilige Geest van hem beiden, nochtant maer een Got, etc.

(1) Op den rand: Gula; gelijk verder Luxura voor Onsuverheit, enz.

[p. 476]

Het eindigt (folio 104 verso) met:

Een gebet

Here Got, op wies troest ic dit grote werck begonste, ic dancke U, want ic een simpel clerck bijn, dattu mij geweerdigest hebste te maken dijn instrument, bi wien dine graci dijn werc heeft voldaen. Nu bidde ic dat die leser^s ende hoerres verstaen moeten den sijnne, bi welken si U dienen moeten. Ende ic, diet bi uwer hulpen hebbe gescreven, bid dat mi uwe genade daerom werde gegeven, soe dat ic na dit corte leven mit U si in dat hemelrijc, daer ict irst om hebbe begonnen op uwe ontfermherticheit. Amen.
Explicit iste liber
Speculum peccatorum.

Deze uittreksels, die bewijzen dat men hier te doen heeft met eenen Spieghel der sonderen geheel en al verschillend met den Nieuwen Doctrinael of Spieghel der sonden, of der Leecken van Jan de Weert (zie Petit, Bibliographie, n^r 572), hoewel de schrijver zich ook slechts eenen simpelen clerck noemt, laten ook zien dat het niets gemeens heeft met de menigvuldige bekende Spieghels (der Wijsheit, der Jonghers enz.), sedert Maerlant's Spieghel's in gang gezet, noch zelfs met eenig ander tot nu toe in 't licht gegeven leerdicht.

Het handschrift, dat volgens eene oude nota van wijlen den archivaris Van de Velde gekocht werd voor de stadsbibliotheek van Oudenaarde, ten jare 1849, in eene boekverkooping te Gent, draagt overigens kostbare sporen van oorsprong en herkomst, die wij gaan mededeelen.

[p. 477]

Op het laatste papieren blad (f^o 189) draagt het de aanteekening, in ietwat nieuwer schrift dan de tekst zelve:

Dyt boeck hoert toe Gheertken Lauerens:
Die dit vvyndet, die ghevvet hoir weder
Om Gads wyl. Anno Dⁿⁱ Dusent vyff hondert.

Op de beide perkamenten vellen aan de vooren achterplanken geplakt komen drie, vermoedelijk oudere, opschriften, doch gansch uitgekrabd, van vorige bezitters, waar niets uit te maken is dan: Dit boeck hoirt toe...

Doch. veel gewichtiger zijn de twee volgende lange aanteekeningen, die schijnen van de hand zelve der afschrijvers uit te gaan, en ons kostbare inlichtingen geven op den eersten bezitter van het Handschrift en de geboorte zijner kinderen, waarvan ik de jaartallen in huidige cijfers stel. Zij staan, de eerste op de keerzijde van het 179^ste blad, midden in de Natuerkunde, de tweede op het laatste papieren blad.

Folio 179 verso:
6 nov. 1426. Item, Dirck erat natus anno Domini M^oCCCCXXVI des sesten dag in november opten guedensdach, opten avont bij, horâ septimâ, opten sevenden dach van der manen
8 mei 1428. Item, Henrick erat natus anno Domini M^oCCCC^oXXVIIJ^o op sunte Victors dach, op enen sonnendach bij den avont, inter sextam et septimam horam, 2^â die lune.
25 oct. 1430. Item, Alit erat nata anno Domini M^oCCCC^oXXX^o, op sunte Crispinns ende Crispinianus dach, opten woensdach, horâ XI^â ante meridiem, opten achten dach van der manen.

[p. 478]

24 juni 1431. Item, Margrita erat nata anno Domini M^oCCCC^oXXXI^o, feriâ sextâ post festum sancti Marci et festum sancti Martini, erat opten vridach, inter viij et ix horâ ante meridie, xij^â die lune.
12 nov 1432. Item, Mechtelt erat nata M.CCCC.XXXII, op sunte Cunibertus en trepasse (?)
22 feb. 1434. Item, Petrus erat natus anno MCCCCXXXIIIJ, in den sporkel, op sunte Peter ad cathedram, opten manendach, horâ tertiâ voer den middach, opten XIIJ^ste lune.
23 feb. 1435. Item, Mechtelt erat nata in sporkel, op sunte Mathijs avont, opten guedensdach ante meridie, inter tertiâ et quartâ horâ, opten XXV^o die lune, anno XXXV^o.
22 juli 1436. Item, Elisabet erat nata anno Domini M.CCCC.XXXVI, den anderen dagh post festum sancte Margarite, opten saterdage, inter XI et X (sic) horâ ante meridie, primâ die lune.

En, folio 189 verso:
xxj torins (?) maken i R. gulden.
Item, te Erevelt is men sculdich van een tolber voder wijns, xxxij torins, ende men siet...
Item, te Bacheraf is men sculdich ij Rijnsche guldine ende ij torins, ende men besiet twe voer (een).
Item, te Koeff, xxxiiij torins, die maken v. witd. meer (?) dan iij R. guldine, ij voer een.
Item, te Sunte Gueer is men sculdich j R. guld. van een tolber voder, ende men besiet ij voer een.
Item, te Boberden, xx torins, ende men besiet twe voer een.
Item, te Laensteen, iij R. guld. iiij widten, ij voer een.
Item, te Kovelens besiet men x amen voert foder, dat is sculdich j R. guld.
Item, te Ingers, ij voer een, dat is sc. ij R. guld. ende i aert.
Item, te Lijns is men sculdich iij torins ende men siet ix amen.
Item, te Bon is men sculdich ij R. guld., ende men besiet ix amen.
Item, te Soens siet men ix amen, ad j ald. schilt op ij R. guld. leet men ij witden, comt den foder...

[p. 479]

Item, te Duceldarp enen schilt, ende men siet ix amen voer voder.
Item, te Keysersweerde besiet men x amen, dat is sculdich tij R. guldine.
Item, te Orsoy, ix amen, dats sculdich ij R. guld., ende iij witden ende j ald. sc. te...
Item, te Barck, x amen, dats sculdich ij ald. scilt ende j scilt te voertol.
Item, te Lobit, ix amen, dat is sculdigh j ald. scilt, ende dat scip is sculdich datter niet geweest en heeft j Wilhelmus scilt ende ij aldebras d. te veergelt.

Deze aanteekeningen geven ons den geheelen staat der Nederrijnsche familie van den eersten bezitter te kennen, namelijk zijner acht kinderen, geboren van 1426 tot 1434: Dirk, Hendrik, Aleid, Margriete, Machteld, Pieter, eene andere Machteld en Elizabeth, en tevens zijn vermoedelijk bedrijf, daar hij, bekend staande met de tollen van den Rijn, een koopman of schipman blijkt te wezen, die dikwijls dien stroom op en afvaarde, van Lobith (bij Kleef), waar hij vermoedelijk woont, opwaarts door de nu Duitsche havensteden, waarvan wij de mnl. namen leeren kennen: Büderich (bij Wesel), Borth, Orsoy, Kaiserswerth, Dusseldorf, Zons, Bonn, Linz. Ingers, Coblenz, Lahnstein, Boppart, Sanct-Goar, Caub, Bacharach en Ellfeld (bij Wiesbaden).

Jammer maar dat in die twee lijsten geen familienaam voorkomt, daar de Kleefsche doopregisters of schepenenboeken waarschijnlijk niet tot het begin der XV^e eeuw opklimmen; toch worden deze opzoekingen ten hoogste aan de

[p. 480]

Noordnederlandsche en Nederrijnsche geleerden aanbevolen.

Eene duistere aanteekening op het perkamenten rugblad zou misschien tot eenigen uitslag kunnen leiden; uit eene hand tusschen die des eersten en des tweeden bezitters schijnt er te staan: Do Mergerithen hoc (?). En in dit geval, zou misschien het Geertken Lauereins van 1500 in de Mergriete geboren in 1431 te hervinden zijn, die het handschrift van haren vader had gekregen; alhoewel ik weet dat Geertgen liever Gertrudis of Gerarda is (Serrure, Vaderlandsch Museum, d. III, blz. 210), en de verkorting van Margriete Grietken, - en ik zeer voorzichtig wil wezen zelfs voor gissingen, die door kwadertrouwige tegenstrevers als verzekeringen aan gefopte lezers worden voorgesteld.

Overigens behelst het handschrift van latere en verschillende hand twee namen, op den rand van folio 57: Heren Heldrich de Mol (?) en verso: Wynnocus van Nouwen (?).

Ik ben voornemens de vier bovengemelde fragmenten in den bundel Mnl. gedachten op te nemen, en ze diplomatisch uit te geven tegenover de overeenkomende deelen der prozabewerking, al moesten de zeer jonge en onbehendige benijders der Koninklijke Vlaamsche Academie die wijze van uitgave gebrekkig vinden. Met deze kostbare mededeeling mijnen bundel sluitend, zal ik mij vergenoegen met de vleiende woorden van D^r Verdam over de door mij ontworpen verzameling: ‘Al deze nieuwe

[p. 481]

vondsten en aanwinsten’, zeide hij in de Koninklijke Academie van Amsterdam, in januari jl., nadat hij het meestendeel mijner nieuwe stukken had opgesomd (Verslagen, dl. VIII, blz. 26), ‘zullen ongetwijfeld eene verrassing zijn voor allen die zich op de Mnl. taal- en letterkunde toeleggen of er belang in stellen’.

Ik verlang deze mededeeling niet te sluiten vooraleer ik hier nog een zestiental onuitgegevene verzen bekend gemaakt hebbe, alhoewel het geene Middelnederlandsche, maar zeventiend'eeuwsche zijn, en dat de openbaring ervan minder eene verrassing dan om zeggens eene eerherstelling moge heeten.

In zitting van 21 October jl. (Verslagen 1891, blz. 385) sprak onze achtbare collega Jan Broeckaert over een zeer eigenaardig rijmdichtje van Erasmus Quellijn, ter gelegenheid des huwelijks van zijnen zwager David III Teniers, ‘schilder ende edelman van het geschut te Dendermonde’ met jonkvrouw Anna-Marie Bonnarens, weduwe van den griffier van den Lande van Dendermonde, Barthel-Alexander van Goethem. Doch om den lossen inhoud der verzen meende hij het gedicht zelf niet te mogen bekend maken. Daar het nu de tweede maal is dat er van dat rijmpje geheimzinnig wordt gesproken, zonder het te durven drukken⁽¹⁾, zou men op den duur wel beginnen

(1) De Vlaminck. Geslachtsboom der familie Schellekens, met zestig wapenschilden, getrokken uit het Guldenboek van Dendermonde (1872), blz. 21.

[p. 482]

te gelooven dat dit onnoozel versje de grofste onzedelijkheid tentoonstelt. Ik heb dus aan mijnen schoonvader, jhr Jan Schellekens, eere-voorzitter der rechtbank van Dendermonde, wien het kostbare schetsje van den grooten schilder David Teniers, waarop deze verzen staan, behoort, verlof gevraagd om dit huwelijksdichtje voor te lezen, ten einde een onzer gezamentlijke voorouders in zijne eer te herstellen, en, deze bemachtiging bekomen hebbende, heb ik de eer u zelven te laten oordeelen of zij wel zoo los zijn dan dat zij niet zouden mogen aan het publiek medegedeeld worden. Gelijk de heer de Vlaminck het zegde, geldt het in het tafereel ‘eene koddige familiegrap, gansch in den zin der oude vlaamsche zeden; de magen en vrienden sloten de jonge vrouw op hare kamer, en den man in den hof, zoodat hij tot middernacht moest wachten, en bij zijne vrouw op eene ladder door de venster binnenkomen’.

Het opschrift, nu, van het schilderschetsje, luidt:

Al het bidden en helpt hier niet,

De bruyt is binnen, Teniers buyten op een leêr staet en siet.

J.S.

Stemme: Ach françon que je sent de doleur.

Bruygom, laet u bruydt gherust,

'k Weet, sy wenscht te syn ghecust,

Schoon dat sy alleen nu moet slaepen;

Nemt u vertreck, want twordt so laet,

En siet dat morgen beter gaet;

Daelt, bruygom heer,

Vry van de leer

Voor desen keer!

[p. 483]

 

Siet, men heeft wat nieuws bedacht:

 

't Is nu veer genoegh ghebracht;

 

Dicht aen de deur van u beminde,

 

Smeecken en bidden en helpter niet,

 

Schoon dat men u vol leyden siet

 

M'hebben bedacht

 

T'houden de wacht

 

Tot middernacht.

 

1671.

 

 

 

I.E.Q.

Hetwelk ik, niet zonder eenige huivering (horresco referens) voor gelijkvormige kopie teeken.

1891.

N. de Pauw.