Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 2006

[p. 129]

Duitse woorden en wendingen in Noord en Zuid Een onderzoek a.h.v. de zoekmachine Google.
Siegfried Theissen, lid van de Academie

Een tiental jaren geleden, gedurende een interland tussen Nederland en Duitsland, interland die in Duitsland gespeeld werd, zoomde de camera van de Duitse TV plotseling op een spandoek in waarop stond: ‘Oma, ik heb je fiets gevonden.’ De Duitse commentator kon er geen touw aan vastknopen. Hij wist waarschijnlijk niet dat heel wat Duitse soldaten aan het eind van de oorlog uit Nederland gevlucht zijn op de fiets die ze ergens te pakken hadden gekregen.

Nog zestig jaar na de oorlog zijn de Nederlanders de Duitse bezetting niet vergeten en zijn de Duitsers in Nederland nog altijd een beetje verdacht.

Het mag dus eigenlijk verwonderlijk heten dat heel wat Duitse woorden en wendingen zo gebruikelijk zijn en enkele zelfs helemaal in het Nederlands geïntegreerd zijn, denk maar aan überhaupt en sowieso.

In het novembernummer van Onze Taal 2003 stelde Ad Foolen zich in een artikel getiteld ‘Van Realpolitik tot Totalversexung’ de vraag of het Duits nog salonfähig is. Ruim een jaar heeft hij bijgehouden wat hij zoal aan Duitse uitdrukkingen tegenkwam. De selectie uit zijn verzameling, gesprokkeld in NRC-Handelsblad, bevat een dertigtal woorden, waaronder oude bekende zoals Alleingang, Angstgegner, kaltstellen en Realpolitik, die ikzelf al vaak ontmoet heb, maar ook woorden die ik nog niet was tegengekomen, zoals Ankeiler, Totalversexung en übercool.

Over de representativiteit van de selectie uit zijn verzameling zegt Foolen zelf: ‘Ik geef grif toe, een objectieve doorsnee van het Nederlandse taalgebied vormt mijn lectuur niet, en ik kan dan ook niet garanderen dat andere teksten eenzelfde bloemlezing aan Duitse uitdrukkingen zal opleveren.’ (Onze Taal, 2003, 11, p. 303).

Een klein onderzoek in november 2005 a.h.v. de zoekmachine Google heeft uitgewezen dat een aantal door Foolen aangehaalde Duitse woorden inderdaad slechts heel sporadisch voorkomen: van vijf ervan (Ebenbürtigkeit,

[p. 130]

Intimfeind, letzten Endes, nicht zu haben en standesgemäss) waren er op Google NL niet meer dan 5 voorbeelden, op Google BE nog minder of helemaal geen. Trouwens, het verschil tussen de twee delen van het taalgebied behandelt Foolen helemaal niet. Van het in de titel van zijn artikel als Ankeiler voorkomende Totalversexung was er niet alleen op Google NL en Google BE geen enkel voorbeeld te vinden, behalve dat van Foolen zelf, maar ook op Google DE werd slechts Foolens citaat aangehaald. Dus ook in het Duits is dit woord niet erg gebruikelijk.

De selectie van Foolen, die gebruikelijke woorden zoals Angstgegner en helemaal ongebruikelijke, zoals standesgemäss naast elkaar citeert, is dus inderdaad geen representatieve doorsnee van het Nederlandse taalgebruik.

Nu heb ikzelf, op een meer systematische wijze, het gebruik van Duitse woorden en wendingen in de Nederlandse en de Vlaamse pers al enkele keren onder de loep genomen.¹

De laatste keer was het onderzoek gebaseerd op twee omvangrijke krantencorpora (NRC, circa 36 miljoen woorden en Knack, circa 25 miljoen woorden), corpora die echter lang niet omvangrijk genoeg gebleken zijn om een representatief aantal voorbeelden te vinden van Duitse woorden en wendingen die iets minder gebruikelijk zijn.

Gelukkig is er nu Google met zijn enorme corpora die miljarden woorden bevatten. Google heeft echter nog een ander voordeel: je vindt er niet alleen krantentaal in, maar ook alle mogelijke andere taalregisters t.e.m. spreektaal.

Het leek me dus interessant de vorige onderzoeken nog eens over te doen om te proberen een antwoord te geven op de volgende vragen:

-	Wat zijn de meest gebruikelijke Duitse woorden en wendingen in Noord en Zuid?
-	Zijn er verschillen tussen de twee delen van het taalgebied?
-	In welke context worden de Dww's gebruikt?
-	Komen ze altijd in dezelfde betekenis voor als in het Duits?
-	Zijn er aanpassingen aan het morfologische systeem van het Nederlands?
-	Tot welke woordsoorten en welke taalsfeer behoren de Dww's?
-	Wat zijn de motieven voor het gebruik?

Maar eerst moeten er enkele problemen met het gebruik van de zoekmachine Google aan de orde komen.

1 Zie de bibliografie.

[p. 131]

Ik heb er al eens op gewezen² dat statistisch onderzoek a.h.v. Google een aantal moeilijkheden met zich meebrengt. Ten eerste levert elke zoekopdracht heel wat ruis op: als je bv Schwung intikt, krijg je voor NL 14.000 voorbeelden. Als je die dan nader bekijkt, constateer je dat de overgrote meerderheid daarvan naar een rockfestival verwijst. Gefundenes Fressen, Spielerei en Untermensch zijn namen van toneelgezelschappen of van een toneelstuk. Hinterland is een platenlabel, Zeitgeist een speciale pagina van Google, Blitzkrieg verwijst naar een computerspelletje en Feindbild en Nacht und Nebel zijn namen van popgroepen.

Je kan echter niet telkens duizenden of zelfs tienduizenden voorbeelden lezen om de echte Duitse woorden en wendingen eruit te filteren. Je moet dus soms de zoekopdracht verfijnen: i.p.v. Schwung zoek je dan bv ‘de/veel Schwung’, i.p.v. Spielerei ‘een/deze/gene/ die/als/is/van/wat Spielerei’.³

Het voordeel is dat je op die manier niet alleen de ruis uitschakelt maar ook de vele Duitse zinnen die ook op de site NL te vinden zijn. Het nadeel is echter dat voor enkele Dww's het aantal gevonden voorbeelden lager is dan het echte totaal, want de zelfstandige naamwoorden die niet door een van de genoemde voorbepalingen voorafgegaan zijn, zullen door de mazen van de zoekopdracht glippen. Dit doet echter niets af aan de betrouwbaarheid van de vergelijking tussen Noord en Zuid.

Er is nog een tweede probleem: bij Google moet je rekening houden met de vreemde verhouding van het aantal bruto voorbeelden tot het aantal netto voorbeelden. Voor sowieso zijn de bruto cijfers voor NL en BE respectievelijk 1.100.000 en 233.000 en de netto cijfers 740 en 773. Aan het eind van de 740 voorbeelden (NL) zegt Google: ‘Om de meest relevante voorbeelden te tonen, hebben we een aantal weggelaten die heel sterk lijken op de reeds weergegeven 740.’ Dit zou dan betekenen dat 1.099.000 voorbeelden met sowieso herhalingen zouden zijn van de eerste 740. Dit kan gewoon niet kloppen, want elk van de 740 NL voorbeelden zou gemiddeld 1.600 keer herhaald zijn, terwijl elk van de 773 BE voorbeelden slechts 300 keer herhaald zou zijn. Het is dus onmogelijk dat er vijfmaal zoveel bruto NL voorbeelden zouden zijn en dat tegelijkertijd het aantal netto voorbeelden in België hoger zou liggen. Het is gewoon zo dat Google nooit meer dan

2 Zie: ‘De zoekmachine Google en de zelfstandige naamwoorden met een dubbel de/het genus.’ in Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 2005, p. 113-133.

3 In het bijvoegsel staat het Duitse woord met zijn specifieke zoekopdracht.

[p. 132]

duizend voorbeelden geeft. Is het aantal bruto voorbeelden dus kleiner dan duizend, dan zijn de netto resultaten wél betrouwbaar. Gelukkig was dit voor de meeste Duitse woorden en wendingen het geval (ook al omdat ik de zoekopdracht soms heb moeten verfijnen), zodat het mogelijk was slechts met de netto resultaten rekening te houden.

De meest gebruikelijke Duitse woorden en wendingen⁴

a)	Meer dan 1.000 voorbeelden: In het Noorden: heikel, Heimat, Mannschaft In het Zuiden: heikel
b)	Tussen 501 en 1.000 voorbeelden: In het Noorden: an sich, Bühne, Einzelgänger, Leitmotiv, rücksichtslos, Schlager, Übermensch, unheimisch In het Zuiden: an sich
c)	Tussen 100 en 500 voorbeelden:^5 In het Noorden: Aha-Erlebnis, Alleingang, Angstgegner, Anschluss, Ausputzer, Befehl ist Befehl, Berufsverbot, Bildungsroman, Blitzkrieg, Blut und Boden, Endlösung, Fingerspitzengefühl, Fremdkörper, gefundenes Fressen, gemütlich, Gemütlichkeit, Gesamtkuntswerk, gesundes Volksempfinden, gründlich, Gründlichlichkeit, Herrrenvolk, hineininterpretieren, Hinterland, ins Blaue hinein, kaltstellen, Kindergarten, Krimi, Kulturkampf, Lebensraum, Ordnung muss sein, Ossies, Ostpolitik, Quatsch, Realo, Realpolitik, salonfähig, schluss, Schwung, Spielerei, Streber, Sturm und Drang, übercool, Umfeld, Umwelt, Umwertung aller Werte, unheimlich, Untermensch, unverfroren, Verelendung, Weltanschauung, Weltschmerz, Wende, Werdegang, Wessies, Wiedergutmachung, Wiedervereinigung, Wille zur Macht, wir haben es nicht gewusst, Wirtschaftswunder, Zeitgeist, zum Kotzen.

4 Ik vermeld ze in de oorspronkelijke Duitse spelling. Woorden die tot de vaktaal van de taalkunde behoren, zoals anlaut, umlaut enz. heb ik niet opgenomen.

5 De minder vaak voorkomende Dww's staan in de bijlage.

[p. 133]

In het Zuiden: Aha-Erlebnis, Anschluss, Bühne, Einzelgänger, Endlösung, Gemütlichkeit, Gründlichkeit, Heimat, Hinterland, Lebensraum, Leitmotiv, Mannschaft, Quatsch, Realpolitik, rücksichtslos, salonfähig, Schlager, Schwung, Spielerei, Streber, Sturm und Drang, Untermensch, unheimlich, Weltschmerz, Wirtschaftswunder.

Verschillen tussen de twee delen van het taalgebied

Omdat het NL-corpus circa driemaal zo omvangrijk⁶ is als het BE-corpus moet een Dww, om in aanmerking te komen voor de reeks ‘Vaker in het Noorden’, ten minste viermaal zo vaak voorkomen als in het Zuiden en voor de reeks ‘Vaker in het Zuiden’, ten minste (bijna) even vaak in het BE-corpus als in het NL-corpus.

a)	Vaker in het Noorden: ausradiert, affengeil, Alleingang, angehaucht, Angstgegner, Ankeiler, Ausdauer, aus einem Guss, Chefsache, des Pudels Kern, Dritte im Bunde, Draufgänger, gesundes Volksempfinden, Fehlleistung, Fingerspitzengefühl, freischwebende Intelligenz, Fremdkörper, Fundgrube, Götterdämmerung, gründlich, hineininterpretieren, in Frage kommen, ins Blaue hinein, kaltstellen, keine Ahnung, Kindergarten, Krimi, Lebensraum, Macher, Machtübernahme, Mannschaft, mir nichts dir nichts, Mittelstand, Nachwuchs, Ordnung muss sein, Ossies, Prinzipienreiter, rücksichtslos, schluss, schmieren, Schöngeisterei, Seelenmassage, Spielmacher, Steigerung, tüchtig, Tüchtigkeit, Umfeld, Umwelt, unheimisch, unverfroren, Verelendung, weltfremd, Wende, Werdegang, Wichtigmacher, Wiedergutmachung, Witz, Zivilcourage.
b)	Vaker in het Zuiden: alte Kameraden, an sich, Aufklärung, Bundestreue, des Guten zuviel, ebenbürtig, Ersatz, Hinterland, kurieren am Symptom, Mitbestimmung, Spielerei.

Zelfs als er rekening wordt gehouden met het verschil in omvang tussen de twee corpora zijn er dus zesmaal meer Dww's die vaker in het Noorden

6 Dit blijkt uit de verhouding van woorden zoals ‘maar’: Noorden: 11.900.000, Zuiden: 3.250.000.

[p. 134]

voorkomen dan Dww's die men vaker in het Zuiden aantreft. Nu geloof ik niet dat het schoolvak Duits in Nederland populairder is dan in Vlaanderen, maar de bijzondere haat-liefde verhouding t.o.v. de Duitsers is toch meer een Nederlands dan een Vlaams verschijnsel.

Het valt op dat er onder de Dww's die vaker in het Noorden voorkomen twee voetbaltermen zijn: Angstgegner en Mannschaft. Verder zijn er nog de bekende negatief geladen woorden kaltstellen, Ordnung muss sein, rücksichtslos (een van de toppers), unverfroren en Wichtigmacher, die in Nederlandse ogen zo typisch zijn voor de Duitse volksaard. Deze woorden scoren in Vlaanderen relatief laag. Er zijn echter ook positief gewaardeerde Dww's bij zoals Ausdauer, Gründlichkeit en Fingerspitzengefühl.

De Duitser is voor de Nederlander, ondanks de Europese eenmaking, nog altijd een beetje unheimisch (hij bedoelt natuurlijk unheimlich).

Onder de Dww's die (relatief) vaker in Vlaanderen voorkomen vallen er twee op: alte Kameraden (een allusie op de nostalgici van het nazisme) en Bundestreue (wat in een federaal land als België niet verwonderlijk mag heten).

De context

Je zou verwachten dat deze Dww's voornamelijk in een Duitse context voorkomen of als het om culturele woorden gaat, i.v.m. het tijdperk (Sturm und Drang) of de persoon (Übermensch) in dit geval Nietzsche- waarmee ze normaliter in verband worden gebracht. Meestal is dit ook zo, maar vaak vind je ze toch in een heel andere context. Zo worden Chefsache, drüben, Gründerzeit (tussen 1880 en 1900), Historikerstreit (over de relatie tussen de holocaust en de bolsjewistische massamoorden), Krimi (het prototype is ‘Tatort’), Kulturkampf (Bismarcks strijd tegen het katholicisme), Wiedergutmachung, Wiedervereinigung en Wirtschaftswunder, die naar typisch Duitse situaties verwijzen, ook vaak buiten een Duitse context gebruikt. Enkele voorbeelden:

-	Maar Balkenende zou de herstichting van de Nederlandse democratie tot hoofdzaak en Chefsache moeten promoveren. (NL)
-	Je vrienden drüben in Jerusalem bouwen een muurtje van 9 meter om zichzelf. (NL)

[p. 135]

-	Rotterdam leefde toen in de sfeer van een Gründerzeit. (NL)
-	...Australische Historikerstreit ...dat de feiten betreffende de moorden op ‘aborigines’.. (NL)
-	...drie Vlaamse krimi's.. (BE)
-	...Israels kulturkampf tegen een multiculturele samenleving. (NL)
-	(Grote Moskee) die door de Hollanders rond 1900 werd gebouwd als Wiedergutmachung (de Duitse term is niet geheel toevallig gekozen) voor de bevolking van Aceh, na de Aceh-oorlog... (NL) -Hier dus een Wiedergutmachung avant la lettre!
-	...de kampioen van een langverbeide christelijke Wiedervereinigung.. (NL)
-	Hoe duurzaam is het Wirtschaftswunder in China? (NL)

Dww's die betrekking hebben op de Duitse cultuur, zoals Dritte im Bunde (Schiller), Fehlleistung (Freud), Sturm und Drang, Umwertung aller Werte (Nietzsche), Verelendung (Marx), Weltanschauung, Weltschmerz, Wille zur Macht komen eveneens in een context voor waar je ze eigenlijk niet verwacht:

-	Er is echter nog een derde factor van belang, een Dritte im Bunde, en dat is de westerse publieke opinie. (NL) -Normaliter verwijst Dritte im Bunde naar een persoon.
-	Tegenwoordig is er een neiging een ongewenste zwangerschap te beschouwen als een Fehlleistung... (NL) -Hier zijn we nogal ver van de oorspronkelijke Freudiaanse verspreking.
-	...dat de voorbije vijfentwintig jaar ‘Sturm und Drang’ het Universitair Ziekenhuis Antwerpen heeft gekenmerkt. (BE)
-	...mededingingsrecht zal nooit meer hetzelfde zijn, nadat de inwerkingtreding van Verordening 1/2003 een ware Umwertung aller Werte heeft teweeggebracht. (NL)
-	Nagenoeg alle oorlogen in Afrika zijn het gevolg van de verelendung van de Afrikaanse bevolking. (BE)
-	Onderzoek in biomedische Weltanschauung (BE) -Whatever that may be! Op een Belgische site was er zelfs sprake van een ‘muzikale Weltanschauung’, waar ik me nog minder bij kan voorstellen.

Weltschmerz dat normaliter met Goethes Werther geassocieerd wordt, kwam zelfs in een niet-europese context voor waar je het nu helemaal niet verwacht: op een Nederlandse site was er sprake van een ‘Arabische Weltschmerz’, bien étonnés de se trouver ensemble!

-	Der Wille zur Macht van sommige mensen stelt andere mensen voor problemen. (NL)

[p. 136]

Het zijn echter vooral de Dww's die zo duidelijk met het nazisme verbonden zijn (en die vooral Nederlanders in hun haat-liefde verhouding tot Duitsland graag gebruiken) die in een andere context vreemd aandoen. Dit is het geval met alte Kameraden, Anschluss, ausradiert, Blitzkrieg, Blut und Boden, Endlösung, Gleichschaltung (vanaf 1933 de nazificatie van het maatschappelijk en openbaar leven), Herrenvolk, innere Emigration, Lebensraum, Nacht und Nebel, Untermensch, wir haben es nicht gewusst:

-	De eerste 300 kilometer gaan over asfalt...een kwart eeuw geleden door de alte Kameraden uit China aangelegd. (NL) -Hier wordt de nazistisch angehauchte Duitse wending op communisten toegepast!
-	...de Anschluss van Polen tot het europäischen (sic!) Reich. (NL)

Venijnig doet het gebruik in de twee volgende voorbeelden aan:

-	Sinds 1990, en vooral na de Anschluss van de DDR... (NL)
-	De Anschluss van Vlaamse gemeenten bij de hoofdstad. (BE)

Een keer kwam het zelfs voor in zijn algemene neutrale betekenis:

-	Ik probeerde Anschluss te krijgen via een drankje en een babbeltje. (NL)
-	...dus wordt Pronk ausradiert oftewel uitgewist... (NL)
-	Carrefour is bezig met een blitzkrieg in de Belgische distributiesector. (BE)
-	‘Blut und Boden’ Het nieuwe Vlaanderen is in aantocht. Houzee! (BE)
-	Westduitse Endlösung van het antifascisme op het grondgebied van de DDR. (BE)

Soms betreft het een Endlösung avant la lettre:

-	Toen de Hunnen hun raids op Chinees grondgebied hernamen, droomde Wang Mang van een militaire Endlösung. (BE)

In het volgende voorbeeld wordt de oorspronkelijke betekenis van uitroeiing op het eerste gezicht helemaal losgelaten, maar er zit toch een venijnig negatief reukje aan:

-	De Wibaut-achtige Endlösung van het gemeentelijk kantoorprobleem... (NL)
-	Gaan we naar een nieuwe Gleichschaltung? Het spreken van meerdere talen is slechts uitdrukking van tolerantie voor de diversiteit in Europa. (NL)

Ook Herrenvolk heeft heel wat succes; het wordt gebruikt i.v.m. de blanken in Zuid-Afrika, de Britten, de Japanners, de Turken en, horresco referens, de Franstaligen in België:

[p. 137]

-	Dat is enkel voor de Vlamingen; bij het Franstalig ‘Herrenvolk’ mag dat niet... (BE)

De Walen krijgen er ook van de Nederlanders van langs:

-	En de Walen gedragen zich wel degelijk als een Herrenvolk... (NL)

Een gebruik avant la lettre vinden we in het volgende voorbeeld:

-	Volgens hen was het ‘populus Romanus’ een soort Herrenvolk... (NL)
-	Dus zweeg de meerderheid en vond er een innere Emigration plaats, waaruit ze pas bij Fortuyns optreden in het najaar van 2001 terugkeerde. (NL)
-	Vlaanderen als Lebensraum voor de Franse Gemeenschap. (BE)

Dat dit nazistisch geladen woord in het volgende voorbeeld op Israël wordt toegepast, is een Umwertung aller Werte:

-	...best wel balen als je Lebensraum in de Sinaï moet opgeven. (NL)

Eén keer ben ik dit Duitse woord in een niet-historische, volledig neutrale ‘umfunktionierte’ betekenis tegengekomen:

-	Toch is het met de ‘Lebensraum’ van de Nederlandse kantoorklerk nog niet zo slecht gesteld. (NL)
-	De discussie met een Zeebrugse kruisridder wiens website bij ‘nacht und nebel’ geannexeerd is. (BE)
-	De Waalse hypocrieten die Vlamingen nog steeds de ‘Untermensch’ vinden. (BE)
-	Mevrouw Verdonk kan niet zeggen: ‘Wir haben es nicht gewusst’, dus is ze schuldig aan schendingen van de rechten van de mens. (NL)

Ik heb er niet aan kunnen weerstaan een paar leuke voorbeelden te vermelden van drie algemene Duitse woorden en wendingen: Gründlichkeit, kaltstellen en Ordnung muss sein. Gründlichkeit wordt weliswaar meestal met Duitsland geassocieerd, maar nu is er echter op verschillende sites sprake van ‘Aziatische Gründlichkeit’. Voorbeelden van Nederlandse of Vlaamse Gründlichkeit ben ik niet tegengekomen, wel was er soms sprake van ‘met de Franse slag’.

-	De astma heeft hem voor de oorlog uitbrak kaltgestellt. (NL)
-	Ik wandel met mijn favoriete ex (Ordnung muss sein, dat weet een kind: hoofd-ex, bij-ex, ex-ex-ex) naar huis... (NL)

[p. 138]

Aanpassingen aan het Nederlandse taalsysteem

Over de spelling kunnen we kort zijn: de Duitse substantieven kom je tegen met grote en met kleine beginletter. Soms is er echter een duidelijke voorkeur: hinterland wordt bijna altijd klein geschreven (waarschijnlijk omdat het min of meer ingeburgerd is), maar Wende vind je meestal met een hoofdletter. Uit de aan- of afwezigheid van aanhalingstekens en cursivering kun je geen conclusie trekken over de inburgeringsgraad van een Dww, want er valt geen systematiek te ontdekken in het gebruik ervan.

De meervoudsvormen worden doorgaans vernederlandst: zo krijgen de substantieven op -er, die in het Duits onveranderlijk zijn, een Nederlandse s-uitgang: Einzelgängers, Draufgängers, Prinzipienreiters, Strebers, Wichtigmachers; ook het meervoud Halbstarken is een aanpassing aan het Nederlandse systeem. Als het genus van het Duitse substantief afwijkt van het genus van het Nederlandse pendant, zoals in der Befehl / het bevel of in das Aha-Erlebnis / de belevenis, gaat de voorkeur altijd uit naar het Nederlandse genus: de Aha-Erlebnis kwam tienmaal zo vaak voor als het Aha-Erlebnis. Geerts heeft er al op gewezen dat de interne systematiek van de taal sterker is dan de invloed van de vreemde taal.⁷ Een uitzondering hierop vormt de Duitse uitgang -los die in rücksichtslos niet vervangen wordt door het Nederlandse -loos.

Andere afwijkingen van het Duitse origineel vind je in datzelfde rücksichtslos, waar nogal eens de tussen-s wil ontbreken, en verder in Machtsübernahme waar er dan soms weer een s teveel is, en in im Frage kommen dat eigenlijk in Frage kommen moet zijn.

Hybride vormingen schijnen weinig succes te hebben: voor Leitmotiv bv vind je veel vaker de oorspronkelijke Duitse vorm dan de (half) vernederlandste vormen leitmotief of leidmotief.

De voorkeur voor het Duitse origineel constateer je ook in de zeldzame vervoegde vormen (het gaat dan meestal slechts om het voltooid deelwoord of de derde persoon van het presens) van de enkele werkwoorden die overgenomen zijn: er zijn bv veel meer voorbeelden met kaltgestellt dan met de hybride vorm kaltgesteld.

7 In ‘De nominale klassificatie van ontleningen’, De Nieuwe Taalgids (1970).

[p. 139]

Woordsoorten

Zoals te verwachten was, zijn 70% van de Duitse woorden substantieven. De adjectieven en de bijwoorden vertegenwoordigen 10%. Opmerkelijk is dat in 15% van de gevallen hele woordgroepen overgenomen worden. Duitse werkwoorden hebben niet veel succes: ik heb slechts voorbeelden gevonden van hineininterpretieren, in Frage kommen en kaltstellen.

Taalsfeer

Ruim 10% van de Dww's vindt zijn oorsprong in de sfeer van de Tweede Wereldoorlog en dan meer specifiek in de woordenschat van de nazi-ideologie. Bijna 20% komt uit de culturele wereld en 70% behoort tot de algemene woordenschat.

Motieven voor het gebruik

In het boven geciteerde artikel zegt Ad Foolen: ‘Wat me wel opvalt, is dat nogal wat woorden niet neutraal zijn maar juist een oordeel met zich meebrengen.’ Nu is dit natuurlijk wel waar voor de nazi-woordenschat en ook voor de enkele woorden met een positieve (Ausdauer, Fingerspitzengefühl, gründlich, tüchtig) of een negatieve (Berufsverbote, kaltstellen, Ordnung muss sein, Prinzipienreiter, rücksichtslos, Streber, unverfroren) gevoelswaarde, maar dit geldt zeker niet voor de overgrote meerderheid van de Dww's.

In zijn ‘Duitse invloed op het Nederlands’ (1909) had De Vooys het over twee uitersten: aanstellerij en fijn taalgevoel. In 1987 interpreteerde Kuitenbrouwer⁸ het veelvuldig gebruik van Duitse woorden als Wichtigmacherei en ook Foolen denkt dat die trend beslist nog levendig is, maar misschien is er toch soms meer aan de hand. Ik zou een onderscheid willen maken tussen vijf categorieën: ten eerste, algemene Duitse woorden die helemaal ingeburgerd zijn, zoals hinterland, sowieso en überhaupt; hierbij sluiten ook heel

8 Van de 15 Duitse woorden en wendingen die Kuitenbrouwer signaleert, zijn er twee, Abnabelung en Augenweide, waarvan ik op Google geen enkel voorbeeld gevonden heb. Van twee andere (Anklang en Urheber) waren er minder dan 20 vindplaatsen. Een eigenaardige selectie!

[p. 140]

wat vaktermen van de linguïstiek aan (die ik hier niet behandeld heb), zoals auslaut en umlaut. Ten tweede, woorden die tot de Duitse cultuur (literatuur, filosofie, kunst) behoren, zoals der Dritte im Bunde, an sich en Bühne. Ten derde, woorden die betrekking hebben op een typisch Duitse situatie, zoals Wiedervereinigung; hierbij hoort natuurlijk ook de hele nazi- woordenschat. Ten vierde, woorden die in Nederlandse ogen typisch zijn voor het Duitse volkskarakter, meestal met een pejoratieve bijbedoeling, zoals rücksichtslos, maar ook soms met een positieve connotatie, zoals tüchtig. Ten vijfde, woorden die slechts zeer omslachtig te vertalen zijn, zoals hineininterpretieren (‘door vertolking of verklaring een bedoeling in iets leggen die er niet in zit, die de auteur niet gewild heeft’, GVD), of woorden waarvan het Nederlandse equivalent net niet de betekenis van het Duitse origineel dekt: gemütlich (trouwens vaker in verband gebracht met Oostenrijk dan met Duitsland) is nog iets gezelliger dan ‘gezellig’ en gründlich is nu eenmaal nog grondiger dan ‘grondig’. Natuurlijk wil men ook soms een beetje couleur locale geven aan een bericht over Duitsland en natuurlijk wil men ook soms laten zien dat men iets afweet van de Duitse cultuur, maar in ieder geval is er tussen de twee uitersten die De Vooys signaleert ruimte voor heel wat schakeringen.

Vergelijking met het onderzoek uit 2000⁹

Het spreekt vanzelf dat je in een miljardencorpus meer en andere voorbeelden vindt dan in een miljoenencorpus dat dan ook nog alleen maar krantentaal bevat. Het is ook normaal dat je heel wat eendagsvliegen in het ene corpus wel tegenkomt en in het andere niet (Ad Foolen weet er alles van!), maar wat uit de vergelijking van de twee onderzoeken duidelijk blijkt, is dat een aantal Duitse woorden en wendingen die in 2000 niet vaak of helemaal niet in de krantencorpora voorkwamen nu tot de toppers behoren. Waarschijnlijk valt dat te verklaren door de ruimere taalregisters die je op Google vindt.

In het Noorden kwamen de volgende Dww's in 2000 minder dan 10 keer of helemaal niet voor (en daarmee behoorden ze tot de categorie met de laagste frequentie), nu heb ik ze op Google meer dan 200 keer gevonden (en daarmee behoren ze tot de categorie met de hoogste frequentie): Aha-Erlebnis, gefundenes Fressen, Gründlichkeit, kaltstellen, Krimi, Lebemann, Quatsch,

9 Zie de bibliografie.

[p. 141]

Streber, Sturm und Drang, unheimisch, unheimlich, Untermensch, Weltschmerz. Ook in het Zuiden waren er nieuwe toppers (maar hier heb ik, wegens het verschil in omvang tussen de twee Google-corpora, rekening gehouden met Dww's die in 2005 vaker dan 100 keer voorkwamen): Aha-Erlebnis, Anschluss, Gründlichkeit, Lebensraum, Mannschaft, Quatsch, rücksichtslos, Schlager, Sturm und Drang, unheimlich, Weltschmerz.

Omgekeerd valt op dat vaakgenoemde Duitse woorden en wendingen in beide delen van het taalgebied relatief gezien (in het Noorden minder dan 50 keer en in het Zuiden minder dan 25 keer) weinig gebruikelijk zijn (de cijfers verwijzen naar de frequentie in Noord en Zuid):

Ausdauer (37/4), Chefsache (26/3), des Guten zuviel (10/21), Ersatz (7/12), Fehlleistung (30/3), in/im Frage kommen (5/2), Prinzipienreiter (39/16), schmieren (34/2), tüchtig (8/0), Wichtigmacher (19/0). Daarbij komen dan nog, alleen voor het Zuiden: Alleingang (22), angehaucht (7), Angstgegner (22), Ausputzer (7), ausradiert (3), Draufgänger (8), Dritte im Bunde (5), freischwebende Intelligenz (3), gesundes Volksempfinden (21), Götterdämmerung (13), hineininterpretieren (18), Historikerstreit (23), ins Blaue hinein (9), kaltstellen (8), Macher (7), Realpolitiker (24), Spielmacher (12), Umfeld (15), unverfroren (10), Verelendung (22).

Duitse woorden en wendingen in de Grote Van Dale (veertiende uitgave 2005)

De meeste Duitse woorden en wendingen staan in de Grote Van Dale. Behalve in enkele citaten worden de substantieven altijd klein geschreven. In enkele gevallen wordt ook de periode vermeld waarin het Duitse woord voor het eerst in het Nederlands gebruikt is: zo lezen we dat Witz al in 1840 en Weltschmerz al in 1880 bekend waren, dat Bühne, Ersatz, Quatsch, Schlager en Streber uit de eerste helft van de 20^ste eeuw dateren, dat angehaucht, heikel, Krimi en weltfremd pas na 1950 in zwang zijn gekomen en voor ausputzer krijgen we zelfs een precieze datum: 1973.

In het Huldealbum Rijckeboer (2000) had ik een tiental (relatief) vaak voorkomende woorden geciteerd die in de 13^de druk van de Grote Van Dale ontbraken. Daarvan staan er nu zes in de jongste uitgave: historikerstreit, kulturkampf, ossi, ostpolitik, wessi en zeitgeist, maar Befehl ist Befehl, Gemütlichkeit, gründlich, Mannschaft, übercool, Umfeld, Untermensch,

[p. 142]

Weltanschauung, Wiedervereinigung en Wille zur Macht, om slechts de frequentste te noemen, worden nog (steeds) niet gehonoreerd. Als ze ook in de volgende uitgave niet gehonoreerd worden, kunnen ze bij Van Dale niet zeggen: wir haben es nicht gewusst, dat er trouwens ook niet in staat.

Daarentegen vind je er wel heel wat woorden en uitdrukkingen in waarvan Google geen enkele vindplaats heeft opgeleverd, o.a. angeheitert, blinder Eifer schadet nur, burschikos, glänzendes Elend, grober Unfug, Schicksalsstunde, Treppenwitz, trotz alledem, Überschwenglichkeit en het totaal verouderde Valutaschwein. Maar Van Dale is nu ook eenmaal een historisch woordenboek.

Conclusie

Met behulp van de zoekmachine Google werden er in totaal voorbeelden van zo'n 170 Duitse woorden en wendingen gevonden. Daarvan kwam in het Noorden iets meer dan een derde vaker dan 100 keer voor; in het Zuiden was dit 15%. Er zijn dus heel wat Dww's die her en der wel geciteerd worden, maar die je in de praktijk niet vaak zult tegenkomen.

Er zijn belangrijke verschillen aan de dag gekomen tussen de twee delen van het taalgebied: het gebruik van Duitse woorden, soms in een verrassende context, is populairder in het Noorden dan in het Zuiden.

In vergelijking met de honderden Franse en vooral Engelse woorden die je in het Nederlands tegenkomt, stellen de Duitse woorden weinig voor. Men kan ze daarom ook zeker niet als een bedreiging voor het Nederlandse taaleigen beschouwen. Trouwens, een tiental van de Nederlandse toppers ben ik ook op Engelse/Amerikaanse, en in mindere mate op Franse sites, tegengekomen: je vindt er inderdaad honderden voorbeelden, niet alleen van Anschluss, Bildungsroman, Blitzkrieg, Herrenvolk, Hinterland en Weltschmerz maar ook van algemene woorden, zoals gemütlich, Schadenfreude, Wunderkind en Zeitgeist.

Duitse woorden kom je ook in talen tegen waar je ze niet altijd verwacht: het Bulgaars kent zifferblatt, het Deens salonfähig, het Fins besserwisser, het Italiaans strudel, het Japans arubaito (deeltijdwerk), het Koreaans autobahn, het Pools hochstapler, het Russisch butterbrot, het Turks schnitzel en het Zweeds streber.

[p. 143]

Het gebruik van Duitse woorden en wendingen is dus geen zuiver Nederlands verschijnsel en het relatief kleine aantal waarvan er in de reusachtige corpora van Google meer dan 100 voorbeelden gevonden zijn, bewijst dat het dus zeker niet des Guten zuviel is.

Bibliografie

De Vooys (1909), Duitse invloed op het Nederlands, Verzamelde taalkundige opstellen II.

De Vooys (1946), Duitse invloed op de Nederlandse woordvoorraad, Amsterdam.

Foolen, Ad (2003), Van Realpolitik tot Totaalversexung, Onze Taal, 11.

Geerts, G. (1970), De nominale klassificatie van ontleningen, De Nieuwe Taalgids.

Kuitenbrouwer, J, (1987), Turbotaal, Aramith, Amsterdam.

Sijs, van der N. (1996), Leenwoordenboek, Sdu, Den Haag.

Theissen, S. (1976), ‘Van Aha-Erlebnis tot Zwangswirtschaft’. In: Handelingen der Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis.

Theissen, S. (1992), ‘Des Guten zuviel?’ Duitse woorden in het hedendaags Nederlands. In: Acta Universitas Wratislaviensis.

Theissen, S. (1995), ‘Duitse woorden en wendingen in weekbladen en woordenboeken’. In: Album Goossens, Münster.

Theissen, S. (2000), ‘Duitse woorden en wendingen in de nieuwe Woordenlijst, in de nieuwe Grote Van Dale (13^de druk) en in twee omvangrijke corpora uit Noord en Zuid’. In: Huldealbum Ryckeboer, Gent.

Van Dale (Groot Woordenboek van de Nederlandse Taal, 14^de uitgave, 2005)

[p. 144]

Bijlage

Alfabetische lijst van de Duitse woorden en wendingen. De cijfers hebben betrekking op het aantal gevonden voorbeelden in Noord en Zuid.

affengeil(40/5)

Aha-Erlebnis(434/168)

Alleingang(254/22)

alte Kameraden,de-(17/13)

angehaucht(97/7)

angeheitert(0/0)

Angstgegner(404/22)

Ankeiler(70/3)

Anklang(18/0)

Anschluss,de-(194/123)

an sich(807/516)

Aufklärung,de-(72/65)

Ausdauer,de-(37/4)

aus einem Guss(37/2)

Ausputzer(185/7)

ausradiert(80/3)

Befehl ist Befehl(321/90)

Berufsverbot(136/50)

Bildung, de-(63/34)

Bildungsroman(155/44)

blinder Eifer schadet nur(0/0)

Blitzkrieg,een-(214/98)

Blut und Boden(192/84)

Bühne,op de-(725/222)

Bühnenfieber(2/0)

Bundestreue(8/40)

burschikos(0/0)

Chefsache(26/3)

des Guten zuviel(10/21)

des Pudels Kern(75/2)

Drang nach Osten(39/32)

Draufgänger(81/8)

Dritte im Bunde(93/5)

ebenbürtig(11/0)

Ebenbürtigkeit(4/1)

Einzelgänger(949/240)

Endlösung(315/137)

entartete Kunst (95/85)

Ersatz,de-(7/12)

Ewigweibliche(1/0)

Fehlleistung(30/3)

Feindbild,het,een-(4/2)

Fingerspitzengefühl(360/90)

freischwebende Intelligenz(78/3)

Fremdkörper(270/30)

Fundgrube(75/2)

Fundi(40/50)

gänzlich abgeneigt(1/0)

gefundenes Fressen(200/96)

gemütlich(152/54)

Gemütlichkeit(170/110)

Gesamtkunstwerk(199/48)

gesundes Volksempfinden(133/21)

glänzendes Elend(0/0)

Gleichschaltung(93/35)

Götterdämmerung,een,de-(53/13)

graue Eminenz(0/1)

grober Unfug(0/0)

Gründerzeit(15/4)

gründlich(195/34)

Gründlichkeit(278/132)

Halbstarke(69/18)

heikel(1577/1038)

Heimat(1020/445)

Heimatfilm(17/15)

Heimatroman(3/6)

Herrenmoral(6/5)

Herrenvolk(119/79)

hineininterpretieren(147/18)

Hinterland,het-(138/347)

Hintertreppenroman(1/0)

Historikerstreit(79/23)

in/im Frage kommen(5/2)

im grossen und ganzen(15/2)

[p. 145]

innere Emigration(25/7)

ins Blaue hinein(207/9)

Intimfeind(4/0)

kaltstellen(242/8)

keine Ahnung(84/8)

komische Alte(2/0)

Kindergarten,de-(161/29)

Krimi(251/46)

Kulturkampf(149/72)

kurieren am Symptom(47/58)

Lebemann(19/4)

Lebensraum(342/124)

Leitmotiv,een,het-(747/452)

letzten Endes(5/0)

Macher,een,de-(60/7)

Macht(s)übernahme(47/5)

Mannschaft, de, die(zonder ‘deutsche’) (1097/282)

mir nichts dir nichts(15/0)

Mitbestimmung,de-(3/13)

Mittelstand(52/1)

Nachwuchs,de-(56/1)

nicht zu haben(1/0)

Ordnung muss sein(137/30)

Ossies(214/42)

Ostpolitik(134/46)

Planwirtschaft(1/1)

Prinzipienreiter(39/16)

Prinzipienreiterei(59/6)

Quatsch(346/133)

Realo(120/42)

Realpolitik(229/106)

Realpolitiker(66/24)

Riesenerfolg(2/0)

rücksichtslos(938/114)

Rufmord(10/1)

salonfähig(476/200)

Schadenfreude(94/42)

Schicksalsstunde(0/0)

Schlager(710/257)

schluss(226/24)

Schmiere(12/2)

schmieren,het-(34/2)

schneidig(5/0)

Schöngeist(5/1)

Schöngeisterei(7/0)

Schreibtischmörder(15/1)

Schund(5/1)

Schwamm drüber(4/0)

schwärmerisch(9/1)

Schwung,de,veel-(460/199)

Seelenmassage(11/2)

Sehnsucht,de-(22/12)

Spielerei,de-(321/443)

Spielmacher(93/12)

Steigerung(67/0)

Streber(380/111)

Sturm und Drang(277/125)

Torschlusspanik(11/0)

Treppenwitz(0/0)

tüchtig(8/0)

übercool(130/60)

Überfremdung(30/6)

Übermensch,een,de-(652/262)

Überschwenglichkeit(0/0)

Umfeld(304/15)

Umwelt, de-(112/28)

Umwertung aller Werte(106/42)

unbedingt(7/2)

und kein Ende(54/43)

unheimisch(567/47)

unheimlich(281/165)

Untermensch(255/92)

unverfroren(116/10)

unzeitgemäss(14/1)

Urheber(10/2)

Valutaschwein(0/0)

Verelendung(232/22)

Verschlimmbesserung(2/1)

V-Mann(12/5)

Weltanschauung(160/65)

weltfremd(35/0)

Weltschmerz(353/131)

Wende, na, voor de-(350/62)

[p. 146]

Werdegang(220/48)

Wessies(106/39)

Wichtigmacher(19/0)

Wichtigmacherei(22/0)

Wichtigtuer(1/0)

Wiedergutmachung(243/66)

Wiedervereinigung(122/44)

Wille zur Macht(149/66)

wir haben es nicht gewusst(190/75)

Wirtschaftswunder(297/110)

Witz,een-(60/13)

Wunderkind(50/15)

Zeitgeist(101/56)

Zivilcourage(80/3)

zum Kotzen(170/60)