Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 2006

[p. 3]

Klassieke reeksen en klassiekenreeksen Bij wijze van inleiding
Yves T'Sjoen, Universiteit Gent

In de literatuurwetenschap heeft zich de voorbije decennia een verschuiving voorgedaan van tekst en lezer naar context. De tekstgerichte analyse is onder impuls van onder meer de receptie-esthetica, de semiotiek en ook het new historicism verschoven naar een uitgesproken contextuele benadering van de tekst. Dat betekent dat het onderzoeksgebied verruimd is, dat het literaire werk in zijn bredere cultuurhistorische context wordt bestudeerd. De nieuwe bloei van het biografisch onderzoek, de belangstelling voor de ontstaans- en drukgeschiedenis van een literair werk, het receptieonderzoek en andere benaderingswijzen van literatuur zijn hieraan toe te schrijven.

Ook de boekhistorische wetenschap kende die accentverschuiving. Van een studie van het boek als object, met belangstelling voor de vormelijke, de druktechnische, de typografische aspecten, evolueerde de boekwetenschap naar een studie van de geschiedenis van het boek. Het functioneren van een boek in zijn historische context werd, onder impuls van de Franse ‘histoire du livre’, het nieuwe onderzoeksobject. Ik verwijs in die context - in de context dus van de cultuurhistorische aanpak van de boek-gerelateerde studie - en in het licht van de onderzoeksvragen die in dit dossier worden centraal gesteld onder meer naar Isabelle Olivero's studie L'invention de la collection. De la diffusion de la littérature et des savoirs à la formation du citoyen au XIX siècle (1999). Dat wil zeggen dat in de hedendaagse boekgeschiedenis productie, distributie en consumptie van het boek worden bestudeerd, dat het boek voortaan als verspreider van ideeën (‘des savoirs’) wordt beschouwd en niet louter als economisch product. Vandaar dat boekhistorisch onderzoek zich onder meer richt op de uitgeversgeschiedenis, op de reconstructie van een fonds, op de wijze waarop een lezerspubliek in de eigen tijd met boeken omging. Ook de ontwikkeling van de editiewetenschap sinds de jaren tachtig in ons taalgebied is een symptoom van die verbreding van de wetenschappelijke belangstelling voor het literaire werk. De genetisch-interpretatieve studie van een literair werk (met onder meer het oog op

[p. 4]

een (re)constructie van een auteurspoëtica), het editeren en annoteren van brieven, zijn voorbeelden van deze contextuele benadering van literatuur.

De verruiming van het onderzoeksdomein van de boekgeschiedenis kan dus verklaard worden vanuit die meer contextuele benadering van de literatuurwetenschap. Een uitgeversgeschiedenis of bijvoorbeeld een tijdschriftenstudie heeft ook alleen maar zin als het onderzoek in een bredere culturele, maatschappelijke en economische context wordt gesitueerd. De jongste jaren is er in Europees perspectief meermaals voor gepleit het boekhistorisch onderzoek in een literair-historisch licht te plaatsen. Niet het fonds van één bepaalde uitgever, of één reeks in het fonds, verdient aandacht. Het onderzoek is ermee gebaat te vertrekken vanuit een algemener vraagstelling. Dat is de literair-historische context die wordt bedoeld: hoe kan kennis van productie, verspreiding en ontvangst van boeken, hoe kan kennis van literaire instituties en van netwerkvorming in een literair veld inzichten opleveren die betekenis hebben voor de literatuurgeschiedenis?

De krijtlijnen voor de studiedag over ‘klassieke reeksen’ en ‘klassiekenreeksen’ (13 april 2005) zijn getekend door de boekgeschiedenis en de literatuurgeschiedenis. Omdat deze combinatie, blijkens onder meer studies van Lisa Kuitert over literaire series in de tweede helft van de negentiende eeuw in Nederland en van Sandra van Voorst over de vertaalde fondsen van vier Nederlandse uitgeverijen in de periode 1945-1970, de meest vruchtbare blijkt. Die combinatie kan grosso modo worden beschouwd als een koppeling van vorm (object van de boekgeschiedenis) en inhoud (object van de literatuurgeschiedenis).

De reeksformule in het fonds van de literaire uitgever, d.w.z. een aantal boeken dat onder één overkoepelende noemer wordt gepresenteerd en waarbij naast de hoofdtitel ook een titel wordt vermeld die van toepassing is op de groep publicaties waar het werk deel van uitmaakt, was het uitgangspunt voor het colloquium. Concreet betekent het dat de serie-uitgave in het Nederlandse en Vlaamse literaire veld, aan de hand van enkele gevallenstudies, vormelijk én inhoudelijk in een literair-historische context werd onderzocht. In vergelijking met Engeland en Duitsland is naar reeksuitgaven in de Nederlandstalige literatuur tot vandaag nog maar weinig wetenschappelijk onderzoek verricht: er zijn de vermelde studies, en daarnaast vooral bibliografische inventarissen van enkele negentiende- en twintigste-eeuwse reeksen. De bestaande studies richten zich vooral op de commercieel-lucratieve kant van de reeksuitgave, of op de cultuurhistorische studie (zoals in de uitgeversgeschiedenis).

[p. 5]

Het is niet zomaar de serie-uitgave die in dit dossier zal worden toegelicht. Het onderwerp is blijkens de samengestelde titel in twee richtingen gepreciseerd: respectievelijk de ‘klassieke reeks’ en de ‘klassiekenreeks’. Het onderscheid tussen beide typen van reeksuitgaven kan in grove trekken worden samengevat als het onderscheid tussen reeksen met contemporaine literatuur en de reeksen met niet-contemporaine literatuur. Een klassieke reeks is dan een reeks met werk van eigentijdse auteurs, een reeks publicaties die een in literair-historisch opzicht ‘klassieke’ status heeft verkregen. Het betreft reeksen die bijvoorbeeld poëticaal duidelijk geprofileerd zijn, die een volstrekt eigen stem hebben gekregen in het literaire landschap (of in het contemporaine literaire debat) door toedoen van (het eigenzinnig optreden van) een redactie, een redacteur of een uitgever. Het is geen reeks met wat we canonieke teksten zouden noemen.

Daarnaast is er de ‘klassiekenreeks’. Die reeks presenteert herdrukken van zogeheten meesterwerken, of beter: literaire werken die als ‘tijdloos’ worden beschouwd, die niet contemporain zijn. Gezien de variëteit aan klassiekenreeksen, bijvoorbeeld in de tweede helft van de negentiende eeuw in Nederland (Lisa Kuitert onderscheidt er een twintigtal), is de invulling van het begrip ‘klassiek’ nogal wisselend. Er bestaat geen eensgezindheid over welke werken tot het literaire erfgoed behoren. De canon ligt altijd weer onder vuur en is aan grote schommelingen onderhevig.

Het eerste samenstellende deel in de term ‘klassiekenreeksen’ heeft in de loop van de negentiende eeuw enkele opmerkelijke betekenisverschuivingen ondergaan. Kuitert heeft er al eerder in haar proefschrift op gewezen. Als uitgevers het label ‘klassiek’ gebruikten in de reekstitel of in prospectussen, dan werd daar in het begin van de negentiende eeuw iets anders mee bedoeld dan op het eind van de eeuw. In de eerste decennia werd met ‘klassiek’ het verschil tussen een (oorspronkelijk Franse) neoclassicistische en een toen nieuwerwetse romantische (en dus anticlassicistische) literatuuropvatting aangeduid. De klassieke literatuuropvatting sloot dus aan bij de neoclassicistische richting, en oorspronkelijk Griekse en Latijnse kunstopvattingen. Medio negentiende eeuw traden wijzigingen op in de connotatie van ‘klassiek’. Klassiek, in de betekenis van ‘zoals in de Oudheid’ en secundair ‘de beste’, weerspiegelde voortaan een waardeoordeel: wat beantwoordt aan de goede smaak, wat voortreffelijk en voorbeeldig is, de beste werken betreffend (die, zoals Marita Mathijsen aangeeft in haar studie over de romantiek in Nederland, de negentiende-eeuwers vooral in de - niet-contemporaine - gouden eeuw meenden aan te treffen). Later voegden uitgevers, die

[p. 6]

het vooral ook om de verkoop te doen was (naast het prestige), de betekenis ‘de meest beroemde’ en ‘de bekende schrijvers’ toe. Op die manier werden de connotaties ‘tijdloos’ en ‘populair’ met elkaar verbonden: klassiek waren die werken die als beroemd én veelgelezen gecatalogeerd werden. Klassieken werden vanaf dat moment vereenzelvigd met meesterwerken en het was voor uitgevers een prestigieuze aangelegenheid die klassieke werken uit te geven.

Ook vandaag rekent men tot de Nederlandse klassieken die werken die de Nederlandstalige cultuurgemeenschap moet blijven lezen, die behoren tot het literaire erfgoed van een natie of een taalgroep.

Gezien de al eerder aangestipte beperkte aandacht voor de reeksvorming in het fonds van literaire uitgevers in Nederland én in Vlaanderen, leek het de samenstellers van het dossier relevant enkele onderzoeksvragen te formuleren, zowel wat de klassieke reeksen als wat de klassiekenreeksen betreffen. Hoe zijn die reeksen samengesteld, wie was ervoor verantwoordelijk en welke was de inbreng van een redactie of een uitgever, welke was de bemoeienis met de teksteditie? Hoe functioneerde zo'n reeks in het eigentijdse literaire klimaat? En hoe is de reeks door het contemporaine publiek en de literaire kritiek onthaald? En voor klassiekenreeksen: waarom wordt een literair werk in een bepaalde periode, door een bepaalde groep, als ‘klassiek’ beschouwd, en een ander van de lijst afgevoerd? Had het alleen met de vrijstelling van auteursrecht te maken waarom uitgevers zich waagden aan klassiekenreeksen, naast de prestigieuze kant van deze onderneming? Of anders nog: welke was het canoniserende effect van een klassiekenreeks? Dit zijn maar enkele probleemstellingen waaruit de bredere cultuurhistorische benadering van de onderzoeksvragen blijkt. Het leek Liesbeth van Melle en mezelf dan ook voor de hand te liggen de literaire serie vooral als een literaire institutie te zien, met een eigen werking. Zoals de uitgeverij, de kritiek, het literatuuronderwijs en de literatuurwetenschap literaire instituties zijn. Immers, die reeksvorming heeft er ook toe bijgedragen wat een groep lezers en wetenschappers op een bepaald moment als ‘klassieke literatuur’ beschouwde. Een onderzoek naar de werking van instituties zorgt ervoor dat boekhistorisch onderzoek in een literair-historische context wordt geplaatst.

Met dit dossier spreken organisatoren en auteurs de hoop uit van een verdere kruisbestuiving van boekgeschiedenis, literaire historiografie en empirische literatuursociologie. Het model dat Lisa Kuitert heeft ontworpen voor de studie van Nederlandse negentiende-eeuwse literaire series, waarin voor die bredere cultuurhistorische benadering wordt gepleit, lijkt perfect bruikbaar voor vergelijkbaar onderzoek naar en van reeksen in het fonds van literaire uitgeverijen in Vlaande-

[p. 7]

ren. Een echo van het uitgangspunt voor deze uitgave ving ik recent nog op tijdens mijn lectuur van Kuiterts studie Het ene boek in vele delen. De Uitgave van Literaire Series in Nederland 1850-1900 (1993): ‘Er is nog geen onderzoek gedaan naar de manier waarop uitgevers met “klassiekenreeksen” omsprongen’ (p.21). Op metaniveau is over de problematiek nagedacht, zoals onder meer blijkt uit de publicatie van het Huygens Instituut Literaire Monumentenzorg: Theorie en praktijk van een klassiekenreeks (1997). En op 24 maart 1999 is in de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde een studiedag georganiseerd met als thema de ‘beschikbaarheid van klassieke teksten uit de Nederlandse letterkunde’. In de acta van die dag, ‘Klassieken op de markt’, kunnen vooral de bijdragen van Raymond Vervliet en E.K. Grootes worden nagelezen (ook Gillis Dorleijn refereert aan de bijdrage van E.K. Grootes); hun artikels handelen respectievelijk over de wijze waarop men in de negentiende en de twintigste eeuw met ‘klassieken’ omging en over canonvorming nadacht, én welke pogingen zijn ondernomen klassieke Nederlandstalige teksten in reeksen onder te brengen, van de twee niet-gerealiseerde pogingen een Bibliotheek der Nederlandse Letteren samen te stellen (zie H.T.M. van Vliets bijdrage in het dossier) tot de Delta-reeks van de Stichting Nederlandse Literaire Klassieken, die in september 1993 is opgericht (zie G.J. Dorleijn in het dossier). Dat overzicht hebben we, nu nog het fundamenteel onderzoek.

In dit themanummer worden aanzetten voor de studie van enkele klassieke reeksen in de twintigste-eeuwse Vlaamse literatuur gepresenteerd, met aandacht voor de uitgever, de reeksformule, de receptie van de reeks. Daarnaast hebben Liesbeth van Melle en ik literatuurwetenschappers en boekhistorici, editiewetenschappers en literatuurhistorici naar een bijdrage over een specifieke literaire reeks (al dan niet met vertaalde literatuur), een klassiekenreeks of een klassieke reeks gevraagd.

Tot slot van deze inleiding willen we in onze dankbetuiging Anne Marie Musschoot, voorzitter van de studiedag in de Academie, vermelden. Met haar spreken wij in de inleiding van de acta de hoop uit dat de (interdisciplinaire, multiperspectivische) aanpak van de boekhistorische studie, in de lijn van de Franse ‘histoire du livre’ en de praktijk in Duitsland, Engeland en sinds de jaren negentig in Nederland, ook in Vlaanderen tot nieuw wetenschappelijk onderzoek mag leiden.

Een laatste woord van dank is gericht tot Georges de Schutter, toen vast secretaris van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde die, samen met de Vakgroep Nederlandse Literatuur en Algemene Literatuurwetenschap van de Universiteit Gent, de studiedag organiseerde.