Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 2001

[p. 413]

Op zoek naar de ideale tekst¹
Jozef Van Loon, Universiteit Antwerpen (UFSIA)

1. De ‘prozaïsche’ ommezwaai in de medioneerlandistiek

De beoefening van de medioneerlandistiek was tot ver in de 19^de eeuw een exclusieve aangelegenheid van literatuurhistorici, historici, rechtshistorici en theologen. De eigenlijke medioneerlandici van toen hadden enkel oog voor de literaire werken, de theologen voor de geestelijke en mystieke literatuur, de historici en rechtshistorici voor documenten die licht konden werpen op belangrijke feiten uit de nationale geschiedenis, zoals kronieken, annalen, ordonnanties en plakkaten. Al snel deed de nood aan werkinstrumenten zich gevoelen. Daardoor werd niet de inhoud van de teksten maar het medium zelf het object van studie. De taalkundige medioneerlandistiek was geboren. Tijdens die vroege werkzaamheden aan woordenboeken en grammatica's werd men al snel geconfronteerd met het probleem dat geen van de tot dan uitgegeven teksten echt voldeed om het Middelnederlands als taal te gaan bestuderen. Dat is al te merken in de Inleiding op het Middelnederlandsch Woordenboek van 1885,² waar Jacob Verdam zijn voorganger-lexicograaf Oudemans het verwijt maakt dat in diens Bijdragen tot een Oud- en

1 De tekst van deze bijdrage ligt ten grondslag aan een project dat aan de Universiteit Antwerpen wordt uitgevoerd. Voor het editietechnische gedeelte van het project raadplege men het hierna volgende artikel van T. de Herdt. Ik dank G. de Schutter, S. de Vriendt, G. Geerts, J. Goossens, O. Leys, en W. Waterschoot voor hun kritisch commentaar bij een lezing over dit onderwerp op 19 december 2001 in de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Verder dank ik M. Limberger, G. Marnef, H. Meeus, Th. Mertens en F. Willaert (allen Universiteit Antwerpen-UFSIA), die me in een aantal kwesties de weg hebben helpen verkennen.

2 E. Verwijs en J. Verdam, Middelnederlands Woordenboek. 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff, 1885, VI.

[p. 414]

Middelnederlandsch Woordenboek in het geheel geen proza was opgenomen. Een Middelnederlands woordenboek moest volgens Verdam ‘de geheele taalschat’ omvatten, ook ‘de platte taal der klucht’ en ‘keukenwoorden’. Vandaar dat Verdam onder het bewerken van het derde en van de daarop volgende delen hoe langer hoe meer aandacht is gaan schenken aan niet-literaire werken en aan de 16^de eeuw.³

Maar ook die bronnen van Verdam bleken, vooral toen de Bouwstoffen van Willem De Vreese (1941), later G.I. Lieftinck (1952) verschenen,⁴ lang niet te voldoen als hulpmiddelen om het authentieke, ongedwongen Middelnederlands te achterhalen. De oorzaken zijn ons maar al te goed bekend: de meeste bronnen zijn niet in origineel bewaard maar in kopies of zelfs drukken van vaak veel latere datum; een precieze datering of lokalisering is vaak niet mogelijk; de kopies zitten vol corrupties; de taal van de literaire werken of de kronieken is gekunsteld of door het rijm geforceerd, enz. Daar kwam nog bij dat Verdam, die geen geschoold paleograaf was, vele bronnen niet uit de eerste hand heeft geciteerd maar naar bestaande uitgaven.

Het gevolg was dat een nieuwe zoektocht op gang kwam, nu naar ambtelijke teksten. Het materiaal dat zich bij die prozaïsche ommezwaai als vanzelf aandiende, waren oorkonden. Die hadden het voordeel massaal in origineel bewaard te zijn en zeer nauwkeurig te kunnen worden gedateerd en gelokaliseerd. Omstreeks het midden van de 20^ste eeuw zijn daaraan een aantal monografieën of verzamelingen gewijd, waarvan er sommige door hun omvang en kwaliteit een vaste plaats in de medioneerlandistiek hebben verworven: A. Van Loey 1937, H. Vangassen 1954 en 1964, J. Moors 1952, Van Haverbeke 1955, M. Hoebeke 1968 en ten slotte de kroon op het werk, het corpus maximum van M. Gysseling 1977 vv.⁵

De grootste inspanningen richtten zich op de oorkonden. Enkele onderzoekers hebben evenwel vanuit dezelfde bekommernis hun aandacht ook

3 Wouter Nijhof in het Voorwoord van de Bouwstoffen 1927: VII (zie noot 4).

4 Willem De Vreese en G.I. Lieftinck, Middelnederlandsch Woordenboek X: Bouwstoffen. Den Haag: Nijhof, 1927-1941 en 1941-1952.

5 Respectievelijk Adolphe Van Loey, Bijdrage tot de kennis van het Zuidwestbrabantsch in de XIIIe en XIVe eeuw. Fonologie. Brussel, 1937; Herman Vangassen, Bouwstoffen tot de historische taalgeografie van het Nederlands: Hertogdom Brabant. Brussel: BICN, 1954 en Herman Vangassen, Bouwstoffen tot de historische taalgeografie van het Nederlands: Noordhollandse charters. Brussel: BICN, 1964; Joseph Moors, De oorkondentaal in Belgisch-Limburg 1350-1400. Brussel: BICN, 1952; P. Van Haverbeke, De 13de-eeuwse oorkondentaal te Brugge en omgeving. Gent: Koninklijke Vlaamse Academie, 1955; Marcel Hoebeke, De Middelnederlandse oorkondentaal te Oudenaarde. Gent: KVA, 1968; en Maurits Gysseling, Corpus van Middelnederlandse teksten tot en met het jaar 1300. Reeks I: Ambtelijke bescheiden (9 delen). Den Haag, 1977; Reeks II: Literaire handschriften (2 delen). Den Haag, 1981. Voor het Duits en het Frans is die onderzoekstraditie al ouder. Duitstalige studies die van belang zijn voor het Nederlandse taalgebied zijn Tille 1925 over de oorkondentaal van het hertogdom Gelre (Edda Tille, Zur Geschichte der Urkunden des Herzogtums Geldern. Bonn-Leipzig: K. Schroeder, 1925), Van der Meer 1949 over Venlose stadsteksten (S. van der Meer, Venloer Stadttexte. Nijmegen, 1949). Een zeer lezenswaardig overzicht van de Franse onderzoekstraditie is Willy Van Hoecke, ‘De opkomst van het Frans in de oorkonden vanaf het einde van de twaalfde eeuw.’ in: Handelingen van de Koninklijke Zuid-Nederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis, LIII (1999), 55-79).

[p. 415]

gericht op andersoortige ambtelijke of zakelijke bronnen. Willemyns maakte voor zijn monografie over de Oudbrugse klankleer⁶ gebruik van zowat alle beschikbare zakelijke genres, zoals kronieken, dagboeken, reisjournaals, rekeningen, gerechtsstukken, maar ook van de taal van enkele rederijkers. Zeker niet te vergeten is het lijvige werk van V.F. Vanacker uit 1963,⁷ die zich voor zijn studie van de gesproken taal expliciet richtte op gerechtsstukken uit het Land van Aalst (cf. infra).

Misschien verwondert het in deze context ook het Repertorium van de Middelnederlandse Artes-literatuur van R. Jansen-Sieben uit 1989 te horen noemen.⁸ In het voorwoord van haar standaardwerk schrijft Sieben dat zij voor haar werk geen andere aanleiding had dan ‘mnl. Artes-teksten onderzoeken op hun taalgebruik, omdat ik dacht - en nog steeds denk - dat daar een kans voor het grijpen ligt om de ongedwongen taalvormen van de me. enigszins op het spoor te komen’ (X). Het merendeel van de door haar gerepertorieerde bronnen valt voor die bedoelingen echter tegen. Afgezien van enkele werken, zoals het reisverhaal van de Tilburgenaar Jan Want uit 1519, dat van de Bruggeling Willem Weydts uit 1564-61,⁹ het medisch handboekje van de Poperingse arts Jan Davidt uit 1529 of het notitieboekje van ridder

6 R. Willemyns, Bijdrage tot de studie van de klankleer van het Brugs op het einde van de Middeleeuwen. Tongeren, 1971.

7 Frits V. Vanacker, Syntaxis van gesproken taal te Aalst en in het Land van Aalst in de XVde, de XVIde en de XVIIde eeuw. Brussel: Belgisch Centrum voor Neerlandistiek, 1963.

8 Ria Jansen-Sieben, Repertorium van de Middelnederlandse Artes-literatuur. Utrecht, 1989.

9 Zie hiervoor R. Willemyns, ‘Een teruggevonden handschrift van de 16de-eeuwse kroniekschrijver en “poëet” Willem Weydts.’ in: Verslagen en Med. K. Vl. Academie, 1969, 1-41.

[p. 416]

Erard de Cotereau e.d. (Jansen-Sieben 1989: 268-272, 418, 454), moet bij nader toezien worden gezegd dat de artes-literatuur voor het achterhalen van het authentieke Middelnederlands niet het meest aangewezen materiaal is. Deze voor instructie bedoelde bronnen vertonen namelijk dezelfde of zelfs nog méér nadelen dan de literaire werken: originele handschriften zijn in de artes-literatuur zeer zeldzaam; er zijn soms talrijke, ongeveer gelijktijdige kopies (o.a. van de reisverhalen van Jan van Mandeville, Joos van Ghistele, van Tamminga,...), wat de keuze van een legger erg moeilijk maakt; sommige kopies zijn ook van erg late datum (zoals het reisverhaal van J. van Berchem, dat slechts is bewaard in een 19^de-eeuwse kopie). Bovendien staan zeer vele teksten, zoals medicinale of astrologische traktaten, almanachs, prognostica, herbaria, enz. met hun inhoud en hun terminologische woordenschat, wel ver af van het ongedwongen, courante Middelnederlands. Uit de vele corrupte transcripties blijkt trouwens dat ze vaak al door de middeleeuwse kopiisten zelf niet meer ten volle zijn begrepen.

De bezwaren die men van taalkundige kant tegen dit soort instructieve teksten kan inbrengen, zijn dan ook dezelfde als die tegen een aantal studies over de klank- of vormleer van bepaalde Middelnederlandse werken of auteurs, die vooral in de eerste helft van de twintigste eeuw tot stand zijn gebracht. Ik noem Kern 1891¹⁰ over de taal van de Limburgse Sermoenen (het betreft een vertaling uit het Middelhoogduits), Tiemeijer 1916¹¹ over de klankleer van Willem van Hildegaersberch (twee niet-eigentijdse handschriften, bovendien dichterlijk taalgebruik), Hofker 1908¹² over Melis Stoke, Allard 1937¹³ over de taal van Hadewijch, de lijvige studie van Van Ginneken en medewerkers 1938¹⁴ over de taalschat van het Limburgse Leven van Jesus e.a. Geen van de bestudeerde primaire werken is als autograaf overgeleverd, datering en lokalisering van de handschriften zijn niet exact te bepalen enz.

10 J.H. Kern (1891). Klankleer der Limburgsche Sermoenen. Groningen, 1989.

11 W. Tiemeijer, Klankleer der Gedichten van Willem van Hildegaersberch. Amsterdam, 1916.

12 S. Hofker, De taal van Melis Stoke. Groningen, 1908.

13 Elisabeth Allard, Een grammaticaal onderzoek van het proza van Hadewych. Amsterdam, 1937.

14 Jacques van Ginneken, De taalschat van het Limburgsche Leven van Jesus. Maastricht-Vroenhoven, 1938.

[p. 417]

Tot welke foutieve conclusies de keuze van instructieve of artes-teksten kan leiden, wil ik illustreren aan de hand van een nog recente, Amerikaanse studie over de taal van de Cyrurgie, het hoofdwerk van de Ieperse medicijnmeester Jan Yperman.¹⁵ Van Kerckvoorde baseert haar Descriptive Grammar op het beste van vier bewaarde handschriften, dat uit 1351 dateert (de overige drie zijn van de 15^de eeuw en blijkbaar onbetrouwbaar). Dat is dus zo'n twintig jaar na Ypermans dood, van wie men aanneemt dat hij leefde van ca. 1250 tot 1325. Yperman zou voor zijn medicijnenstudie even in Parijs hebben verbleven, waar hij in de leer ging bij de beroemde Lanfranchi van Milaan, maar woonde voorts zijn leven lang als stadschirurgijn in Ieper. Hij schreef zijn Cyrurgie ten behoeve van zijn nog jonge zoon en noemt zijn taal dietsch maar ook vlaemsch (110). Op grond van die realia zou men verwachten dat de taal van het handschrift echt Ieperse of alleszins West-Vlaamse kenmerken van omstreeks 1300 bevat. Wie dat veronderstelt, zit er echter letterlijk mijlenver naast. Om dat te bewijzen, volstaat het een aantal woordvormen uit het handschrift op een rij te zetten: dunne, stuc, luttel, zonne, volle, op, daeraf, geyten, beyde, ic heb, bracht, sachte, hi steet, hi sleet (met morfologische umlaut; daarnaast ook staet, slaet); als meervouden: appele, nagele, vingere, eyeren, kindere, cledren.

Wie enigszins met het Middelnederlands vertrouwd is, ziet ogenblikkelijk in dat deze taalvormen volslagen on-Iepers en zelfs on-Vlaams zijn.¹⁶ Mocht het handschrift West-Vlaams zijn geweest, dan zou men namelijk in de plaats van bovenstaande woorden vormen hebben verwacht als dinne, stic, lettel (ontronding), zunne, vulle, up (palatalisatie), daerof, ghete, bede, ic hebbe, brocht, sochte, naast vele meervouden op -s (nu enkel meesters, taelmans, en vreemde woorden als auctoers).¹⁷

15 Colette Van Kerckvoorde, A Descriptive Grammar of Jan Yperman's Cyrurgie. New York e.a.: Peter Lang, 1994.

16 Van Kerckvoorde zegt over de taal van de Cyrurgie enkel dat ‘it may be that it is not the true reflection of the dialect spoken in Ypres, but rather that it is representative of a more or less standardized written form of Middle Dutch’. Ze sluit niet uit dat kopiisten de taal zouden hebben aangepast. Uit de studie blijkt dat de auteur in het geheel niet vertrouwd is (gemaakt) met de filologische basisinstrumenten van het vakgebied, noch met de grondbeginselen van historische, sociolinguïstische of geografische taalvariatie. Het werk toont nog maar eens aan in welke bedroevende staat de historische taalkunde in het Nederlandse taalgebied door allerlei curriculaire hervormingen terecht is gekomen.

17 Ook in de vaste, ‘correcte’ spelling van de aangeblazen h- aan het begin van een woord toont het handschrift zich niet-West-Vlaams.

[p. 418]

Afgaand op de wel overgeleverde vormen lijkt het handschrift ergens in het Zuid-Brabants (Brussel, Mechelen, Aalst?) te zijn ontstaan. Ook andere alternatieven zijn niet uit te sluiten. Was Yperman van origine misschien een Brabander, die als chirurgyn door de stad Ieper werd aangetrokken? Er is ook wel gesuggereerd¹⁸ dat Yperman zijn Cyrurgie oorspronkelijk in het Latijn zou hebben geschreven. Het bewaarde handschrift zou dan een latere vertaling zijn. Die veronderstelling lijkt echter in tegenspraak met wat Yperman zelf schrijft over zijn dietsch of vlaemsch taalgebruik (cf. supra).

18 H. Haeser, Lehrbuch der Geschichte der Medizin und der epidemischen Krankheiten. Jena, 1875, 769.

2. Waarom oorkonden en welke?

Voor de taalkundige studie van het Middelnederlands zijn ambtelijke stukken veel betrouwbaarder. De grote aandacht die in het verleden aan het oorkondenmateriaal is geschonken, is dan ook terecht: behalve keuren en statuten zet geen enkele tekstsoort in origineel zó vroeg in, is geen enkele zó overvloedig en continu overgeleverd en dat voor bijna al onze lokale schepenbanken. Wil men een geografisch en chronologisch zo geschakeerd mogelijk beeld van het ‘ware’ Middelnederlands verkrijgen, dan zal men niet buiten dit materiaal kunnen. Hoe men daarbij te werk moet gaan, vraagt evenwel ernstig methodologisch overleg.

Het voornaamste probleem met oorkonden is het maken van een selectie uit een immense hoeveelheid materiaal. Als ik zelf een paar organisatorische aanbevelingen mag doen, zou ik de aandacht niet, of toch niet volledig concentreren op stedelijke kanselarijen, maar in eerste instantie beperken tot de landelijke schepenbanken. Dat betekent niet dat het stedelijke oorkondenmateriaal minderwaardig zou zijn. Integendeel, er mag van worden uitgegaan dat ook in het verleden de steden inzake taalstandaardisering, hetzij in innoverende hetzij in conserverende zin, normbepalend zijn geweest voor hun hinterland. Het excerperen van het stedelijke oorkondenmateriaal moet, zeker in het graafschap Vlaanderen, door de grote omvang van het materiaal noodgedwongen echter beperkt blijven tot het maken van arbitraire steekproeven en tijdcoupes. Een bijkomende moeilijkheid is dat in de grote stedelijke adminis-

[p. 419]

traties diverse, vaak anonieme schrijvershanden aan het werk zijn geweest, die soms moeilijk te onderscheiden zijn. Het resultaat zal daardoor nauwkeurigheid missen, in chronologisch, maar misschien nog meer in dialectgeografisch opzicht. Met de aldus gedane waarnemingen zal men namelijk slechts een zeer grofmazig net van punten (nl. enkel de steden) op de kaart van Vlaanderen kunnen opstellen. Beide laatste bezwaren heeft men niet bij de uitgave van oorkonden uit lokale schepenbanken. Het materiaal is per observatiepunt veel beperkter en overzichtelijker dan voor de steden. Daardoor kan men in relatief korte tijd een volledig en continu corpus aanleggen van een plaatselijke schepenbank over een relatief lange periode, met inbegrip van de Latijnse en eventueel zelfs Romaanse oorkonden. Ook het aantal scribentenhanden zal gemakkelijker te overzien en te onderscheiden zijn dan in de stedelijke kanselarijen. Door op die manier te werk te gaan, kan men op relatief korte tijd een vrij uitgebreid en fijnmazig net van waarnemingen verkrijgen. Niet onbelangrijk ten slotte is dat die aanpak - in tegenstelling tot het wat arbitraire werken met tijdcoupes in alleen maar stedelijke kanselarijen ook op de belangstelling en de medewerking kan rekenen van de historici, de rechtshistorici en, niet te vergeten, de tegenwoordig niet schaarse semi-professionals onder de lokale geschiedkundigen. Aan partiële edities van stedelijke oorkonden via steekproeven hebben de historici geen boodschap. Door de krachten te bundelen met de historische wetenschappen verhoogt men overigens de haalbaarheid van projectaanvragen bij de financierende instanties.

Aan oorkonden kleven taalkundig natuurlijk ook nadelen. Hun taalgebruik is stereotiep en dus relatief arm, het is formulair en daardoor vaak archaïsch. Ook gesproken taal zal men er niet in hoeven te zoeken. Het is typerend dat in de ongeveer tweeduizend ambtelijke documenten van het Corpus Gysseling amper zeven attestaties te vinden zijn van de tweede persoon enkelvoud (met het persoonlijk voornaamwoord du), weinig representatief overigens als men weet dat ze dan nog alle zeven voorkomen in één enkele oorkonde uit Holland.¹⁹

19 Amand Berteloot, ‘Wilst?-Du wilt! De uitgangen van de tweede persoon enkelvoud van het werkwoord in het dertiende-eeuwse Middelnederlands.’ in: E. Dijkhof e.a. (ed.). De verschriftelijking van het Nederlands (= Themanummer Taal en Tongval 12), 1999, 81-102 (86). Een ander nadeel van oorkondenmateriaal is gesignaleerd door Jacques Monfrin, initiatiefnemer en directeur van de reeks Documents linguistiques de la France (CNRS): ‘Mais la précision des résultats obtenus par une étude sur la provenance des actes est en quelque mesure illusoire. En effet, le personnage important, en toute cette affaire, est celui qui a tenu la plume. Et celui-là, quels que soient les renseignements sur l'élaboration de l'acte, nous ne le connaissons pour ainsi dire jamais’ (Jacques Monfrin, ‘Le mode de transition des actes écrits.’ in: G. Straka (ed.). Les dialectes de France au moyen age et aujourd'hui. Parijs: Klincksieck: 25-58 (41)). Zoals hierna blijkt, vervalt dit bezwaar bij egodocumenten.

[p. 420]

3. Processtukken

Bestaan er dan geen geschiktere soorten bronnen, waarmee we het authentieke, ongedwongen, gesproken Middelnederlands kunnen benaderen? Die zijn er inderdaad, maar ze hebben op een paar uitzonderingen na, nooit, noch bij de medioneerlandici noch bij de historici, vooraan in de belangstelling gestaan. Hier zijn in de eerste plaats de processtukken te noemen. Hun grote waarde voor de studie van het Middelnederlands ligt in het feit dat ze opnamen bevatten van mondelinge getuigenissen en bekentenissen. Het was wijlen Frits Vanacker, en voor zover ik weet is hij tot nu toe de enige, die in zijn lijvige werk over de syntaxis van Aalsterse gesproken taal van de 15^de tot de 17^de eeuw op het grote belang van dit materiaal heeft gewezen.²⁰

Vanacker excerpeerde voor Aalst alle documenten uit de periode 1409-1699 met taele ende wedertaele, waarin dus de directe rede werd gebruikt. Jammer genoeg geeft hij geen overzicht van zijn bronnen, waardoor men geen beeld krijgt van de continuïteit en de omvang van het materiaal per periode. Evenmin wordt ingegaan op handen of biografische gegevens van klerken. Als niet-historicus vond Vanacker zijn materiaal nochtans kwantitatief blijkbaar wat tegenvallen: “Voor bepaalde jaren was de oogst rijk, maar in het algemeen was het materiaal vrij schaars, zodat voor sommige periodes van enkele tientallen jaren uit de XVde of de XVIde eeuw de toestand niet voldoende kon worden geïllustreerd”. Toch is zijn oogst voor de eigenlijke Middelnederlandse periode relatief gesproken erg rijk. Voor Aalst is er continu materiaal van 1401 tot 1467 en van 1494 tot 1504. Ook in hoeveelheid valt het materiaal erg mee. Vanacker excerpeerde uit Aalsterse rechtsbronnen voor de periode 1409-1699 niet minder dan 4.000 zinnen alleen in de directe rede. Dat is zeer veel als men weet dat het totale aantal zinnen in twee bronnen die hierna nog ter sprake komen, het reisjournaal van de gebroe-

20 Vanacker, o.c., VII.

[p. 421]

ders Rijm²¹ en het Dagboek van pastoor Munters, respectievelijk 1013 en ca. 1200 bedraagt.

Er moet bij de studie van de taal van processtukken uiteraard met een zekere thematische eenzijdigheid van het bronnenmateriaal worden rekening gehouden. Vermeldingen van wapens, lichaamsdelen, eigendomskwesties e.d. voeren de boventoon. Het aantal zinnen alleen al geeft echter aan welke hoeveelheid interessant materiaal nog in onze archieven op taalkundige ontsluiting wacht. Het spreekt vanzelf dat dit laatste slechts via grootscheepse wetenschappelijke projecten realiseerbaar is. Ook hier ligt samenwerking voor de hand met de historici, voornamelijk dan met de rechtshistorici, die al over een zeer oude traditie in het editeren van dergelijke teksten beschikken, o.m. via het Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis (1918-) of de Werken der Vereeniging tot Uitgave der Bronnen van het Oude Vaderlandsche Recht enz.²² In dat verband moet nu recent ook worden verwezen naar elektronische tekstcorpora zoals Recht uit de Lage Landen <www.kulak.ac.be>, waar zeer vele rechtsteksten, weliswaar als platte tekst en zonder oog voor de taalkundige aspecten ervan, worden aangeboden. De historici hebben de laatste jaren bovendien, in het spoor van Duby, le Goff en le Roy Ladurie,²³ de kunst verstaan een groot publiek voor hun vakgebied te winnen, met onderhoudend geschreven historische relazen, o.m. aan de hand van de protocollen van spectaculaire rechtszaken als afzettingen van priesters²⁴ of heksenprocessen.²⁵

21 Sera De Vriendt, Reyse van Bruussele vut Brabant te Constantinopels in Thracyen. Gent: Koninklijke Academie, 1971, 118.

22 Zie o.m Van Vloten, Verzameling van Nederlandsche processtukken van 1229-1476. Leiden, 1851.

23 Zie o.m. Jacques le Goff, De woekeraar en de hel: economie en religie in de middeleeuwen. Amsterdam, 1987 en Emmanuel le Roy Ladurie, Montaillou. een ketters dorp in de Pyreneeën (1294-1324). Amsterdam: Bert Bakker, 1984.

24 Ludo Milis, De indiscrete charme van Jan Schuermans, pastoor van Ename (1645-1655). Antwerpen: Hadewijch, 1994.

25 Zie J. Monballyu, Van hekserij beschuldigd: heksenprocessen in Vlaanderen tijdens de 16de en 17de eeuw. Kortrijk-Heule: UGA, 1996 en Fernand Vanhemelryck, Heksenprocessen in de Nederlanden. Leuven: Davidsfonds, 1982, en in het algemeen Raoul Van Caenegem, Geschiedenis van het strafprocesrecht in Vlaanderen van de XIe tot de XIVe eeuw. Brussel: Koninklijke Vlaamse Academie, 1956.

[p. 422]

4. Egodocumenten

Ik zou ten slotte een pleidooi willen houden voor een soort teksten dat jammer genoeg zeldzaam maar daardoor ook zo kostbaar is voor een gedetailleerde studie van het Middelnederlands: de zgn. egodocumenten. Het betreft aantekeningen van privé-personen over eigentijdse feiten al dan niet uit de persoonlijke levenssfeer. Deze bronnen staan de laatste tijd in de belangstelling van de historici (en van het grote publiek) wegens hun grote waarde voor de studie van de mentaliteitsgeschiedenis en de geschiedenis van het alledaagse leven.²⁶ Getuigen van die belangstelling in het Nederlandse taalgebied zijn de recente Stichting Egodocumenten met zetel in Haarlem en de Reeks Egodocumenten van de uitgeverij Verloren, die sedert 1988 en blijkbaar met succes geregeld nieuwe bronnen het licht doet zien.²⁷

In Vlaanderen lagen de laatste jaren enkele van zulke persoonlijke dagboeken aan de basis van een aantal vlot geschreven biografische monografieën, o.a. over de koopman Pieter Seghers²⁸ en over de Brugse Italiaan Lowys Porquin,²⁹ enz. De teksten van de dagboeken zelf zijn in de bijlagen uitgegeven, maar jammer genoeg werden ze voor de verstaanbaarheid, en voor de betere verkoopcijfers, in modern Nederlands omgezet. Het bewijst nog maar eens hoe historici en taalkundigen vreemden voor elkaar geworden zijn en waartoe wetenschappelijke versnippering leiden kan.

De belangstelling voor egodocumenten is ook in de taalkunde niet nieuw. Ik denk met name aan de al geciteerde studies van Willemyns uit 1971 en van De Vriendt 1971. Dit laatste werk komt hierna nog ter sprake.

Niet alle egodocumenten voldoen aan onze eerder genoemde, strikte criteria (m.n. autografen, dateerbaarheid, afwezigheid van rijm e.d.), maar indien ze dat doen, zijn ze een onevenaarbare bron voor de studie van het Middelnederlands. Men moet er wel rekening mee houden dat het genre egodocument geen homogeen begrip is en diverse tekstsoorten omvat zoals o.m.

26 Georges Duby en Philippe Ariès, Histoire de la vie privée. Parijs, 1985-6

27 Een overzicht van wat er aan archivalia op dit gebied beschikbaar is, is o.m. Rudolf Dekker, Bibliografie Egodocumenten en Geschiedenis. Rotterdam: Stichting Egodocument, 1998.

28 Karel De Gryse, Pieter Seghers, Een koopmansleven in troebele tijden (1555-1621). Antwerpen-Baarn: Hadewijch, 1989.

29 Myriam Greilsammer, Een pand voor het paradijs. Tielt: Lannoo, 1989.

[p. 423]

privé-dagboeken, al dan niet berijmd, occasionele optekeningen, koopmansboeken, reisjournaals.³⁰ Niet al deze tekstsoorten komen in gelijke mate in aanmerking voor onze doeleinden. Deze onderlinge verschillen inzake taalgebruik wil ik in wat volgt toelichten aan de hand van een onooglijk klein egodocument van 10 bij 14 cm, dat nu als preciosum in de Koninklijke Bibliotheek Brussel wordt bewaard: het dagboekje (zakdagboekje) van een zekere Christiaan Munters, die in het begin van de 16^de eeuw pastoor was van Kuringen in Limburg.³¹ Men zou het notitieboekje dus met alle recht en reden het Dagboek van een Herdershond kunnen noemen, om de titel van een Nederlandse tv-reeks uit de jaren tachtig te plagiëren.

Het boekje van Munters stelt ons als geen ander in staat door te dringen tot de taal die toen in Kuringen moet zijn gesproken. Wat maakt de tekst in taalkundig opzicht nu zo bijzonder in vergelijking met andere bronnen? Ik heb het dan niet over het feit dat het handschrift een autograaf is die exact te lokaliseren en te dateren is. Die elementen zijn sowieso sine qua non's voor de taalkundige medioneerlandistiek.

Het boekje van pastoor Munters telt ca. 170 folio's. Die omvang maakt het mogelijk een vrij volledige en coherente grammatica van het Kurings van die dagen te schrijven, die alle verhoudingen in acht genomen, de kwaliteiten van een moderne dialectgrammatica benadert. Dat daarbij volledige onderdelen van de grammatica kunnen worden bestreken, wil ik illustreren met het voorbeeld van de persoonlijke voornaamwoorden. Het dagboek van Munters is daartoe vergeleken met een ander type egodocument, de reisjournaals van de gebroeders Karel en Lieven Rijm, die daarin verslag doen van hun reis van Brussel naar Constantinopel in het midden van de 16^de eeuw. De reisjournaals zijn in 1971 uitgegeven en bestudeerd door De Vriendt.³² Terloops mag hier worden vermeld dat daarbij een van de eerste keren gebruik is gemaakt van elektronische gegevenswerking.

30 Een bibliografische lijst van dit laatste genre is R. Lindeman, Y. Scherf en R.M. Dekker, Egodocumenten van Noord-Nederlanders van de zestiende tot begin negentiende eeuw. Rotterdam, 1993-7.

31 Editie Jan Grauwels, Dagboek van gebeurtenissen, opgetekend door Christiaan Munters 1529-1545. Assen: van Gorcum. 1972

32 Sera De Vriendt, o.c., 90-92.

[p. 424]

Het voorbeeld van de persoonlijke voornaamwoorden werd speciaal uitgekozen omdat deze categorie zich er als gesloten klasse bijzonder goed toe leent snel de grammaticale rijkdom van elektronische teksten te meten. Nu teksten in ‘plat’ formaat massaal beschikbaar worden gesteld via scanning of via het Net, is dat een uiterst efficiënte werkwijze. Met een eenvoudige zoekopdracht naar een vijftiental mogelijke verschijningsvormen van het persoonlijk voornaamwoord (ic(k), ich, gy, ghy, hem,...) in de ingescande tekst van het Dagboek van Munters werden onderstaande gegevens verkregen (de cijfers in het midden van elke kolom geven vormen aan die zonder context niet als subject- of objectvorm kunnen worden herkend; N betekent ‘zeer veel’; daaronder zijn ook samengetelde vormen als ze en haer opgenomen).

		Reisjournaals 1575-1585			Dagboek Munters (159 fo.) 1529-1545
1.	Ic, ich-my, mich	16		4	127		31
2.	Du		0			0
3.	Hij-hem	34		24	444		N
	Sij-se, haer	5		2		N
	Het		22			209
1.	Wy-ons	301		68	91		161
2.	Gy-u, uch	1			23		5
3.	Sy-se, hem (liden)	58		11		N

Figuur 1: Persoonlijke voornaamwoorden in resp. subject- en objectvorm (niet-enclitisch).

De tabel laat zien dat, in tegenstelling tot de Reisjournaals, alle persoonlijke voornaamwoorden zowel in subject- als in objectvorm in het Dagboek van Munters goed en in evenwichtige proporties vertegenwoordigd zijn. Daaruit mag worden afgeleid dat ook de morfologie van de werkwoorduitgangen vrij volledig kan worden beschreven. De verschillen tussen beide bronnen vallen vooral op m.b.t. de tweede persoon. De Reisjournaals bevatten slechts één voorkomen van de tweede persoon, het Dagboek van Munters telt er 23. Terloops kan hier worden opgemerkt dat het voornaam-

[p. 425]

woord du in het Kuringen van begin 16^de eeuw verrassend genoeg al niet meer voorkwam, hoewel het in de aanpalende Oost-Limburgse dialecten van nu, o.m. in Genk (weliswaar als dich), nog steeds bestaat.³³

Niet onbelangrijk is dat over de auteur van het dagboek ook biografische gegevens bekend zijn.³⁴ Naar ik vermoed, stelt dat ons in staat sommige idiolectische eigenaardigheden van zijn taal te achterhalen. Ik wil dat illustreren met de morfologie van het lidwoord.

33 Kaart 5 in Jan Goossens, Sprachatlas des nördlichen Rheinlands und des südöstlichen Niederlands. Fränkischer Sprachatlas 2. Lieferung. Textband. Marburg: Elwert, 1994, 45.

34 Zie ook noot 19.

[p. 426]

Den	Der
1 x legaet	biscop, bode, decker, dolfin, cappeteyn, cleersnyder, coninc, custer, drossaet, prins, biscop, heer, joncker, keyser, knecht, huysman, meester, priester, sceper, scholtes, smeet, Turck, vader, wen, weert, paus enz.
	der een, der ander, der deerde, der alste, der nieu heer, der wellich, der gene, Tybout der... (relativum),
afganck, aflaet, choor, dyck, enghelsche sweet, heylighen dach, huylick, lantdach, kerkhof, naem, peys, storm, struysvogel, toren, voetval, wyngaert, wyngaertrank e.v.a.	adler, lewe, olifant, 2x beyer
den kennep	4x der kennep, 3x der kennepsaet
den offer	2 x der offer
den dieren tyt	der tyt is nu hy dat...
	der clepel
	der sneuwe
	den wyn (dir. obj.), der daer verdroncken waert (relat.)

Figuur 2: Mannelijk lidwoord in onderwerpsfunctie (Munters 1529-1545).

[p. 427]

Het bepaald lidwoord van het masculinum verschijnt bij Munters in de nominatief in tweeërlei vorm: zaaknamen vertonen in de regel accusativisme, zoals in het Zuid-Nederlands nog steeds algemeen is: den afganck, den aflaet, den choor, den dyck... Persoonsaanduidingen vertonen echter de toen nog algemeen Limburgse vorm der. der bisschop, der bode, der decker, der dolfin,... Het zijn echter niet de enige. Tot de laatste reeks namen behoren ook enkele dierbenamingen: der adler, der leeuw, der olifant, der beer (mannetjesvarken)... We stoten hier op een taalkundig verschijnsel dat mutatis mutandis in alle talen van de wereld voorkomt: de zgn. animaatheidshiërarchie. Het gebruik van der of den is niet willekeurig, maar wordt bepaald door de graad van bezieldheid, agentiviteit, of belangrijkheid van de benoemde zaak of het benoemde wezen. Zulk dubbel gebruik van het lidwoord is in de taalgeschiedenis geen unicum. In het zuidwesten van het Nederlandse taalgebied werd aldus in de 14^de eeuw een gelijkaardig onderscheid gemaakt tussen de masculiene lidwoordvormen de (grave, man e.d.) vs. den (brief, stoel e.d.), dat pas in de 16^de eeuw verdween door de veralgemening van de accusatiefvorm.³⁵ Ook in de Franse taalgeschiedenis zijn sporen van het accusativisme aan te treffen, zoals nog blijkt uit de tegenstelling le fils (met bewaarde nominatief-s) en le mur (wat teruggaat op de oude cas oblique).³⁶

Merkwaardig is dat ook enkele zaaknamen, waarbij men als lidwoordvorm den zou verwachten, bij Munters de vorm der voor zich krijgen: der kennep, der kennepsaet, der offer, der tyt, der clepel, der sneuwe... Waarom dat zo is, wordt duidelijk wanneer we in de tekst bij herhaling vernemen dat voor pastoor Munters de genoemde begrippen, klepel, kennep, kempzaad, en zeker offer belangrijke zaken waren: het waren voor hem belangrijke bronnen van inkomsten of uitgaven. Ik acht het zelfs niet onmogelijk dat we hier idiolectische verschillen in het dialect van Kuringen van toen op het spoor zijn. Misschien zei Munters in zijn idiolect ‘der clepel is weder ontwee’ of: ‘der offer was vandaech zeer profytelyck...’, terwijl zijn parochianen diezelfde woorden met de accusatiefvorm den gebruikten (tenzij misschien dan weer in contacten met de pastoor). Men kan het enigszins vergelijken met de vrijheid waarmee een moderne Engelssprekende zich kan bedienen van de pronomina it of she bij het benoemen van levenloze dingen die hem na aan het hart liggen,

35 Zie daarover Jozef Van Loon, ‘Een peiling naar het ontstaan van het Zuidnederlandse accusativisme.’ in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 105 (1989), 209-223.

36 Zie Jozef Van Loon, Endogene factoren in de diachrone morfologie van de Germaanse talen. Tongeren: Michiels, 1996, 72-73.

[p. 428]

zoals in ‘isn't she beautiful!’, en het dan niet heeft over zijn geliefde maar over z'n pas gewassen auto.

Er is nog een laatste kenmerk waardoor het aantekeningenboekje van Munters zich gunstig onderscheidt van andere niet-literaire bronnen zoals processtukken of reisjournaals.

Niets wijst erop dat pastoor Munters zijn boekje in opdracht schreef of er een breder publiek mee wilde bereiken. Hij noteerde de gegevens minutieus (vaak met opgave van dag en zelfs uur), maar louter voor zichzelf. Dat heeft ook gevolgen voor het taalgebruik, dat er daardoor meer ongedwongen en authentieker uitziet dan dat van annalen of kronieken, die voor een ruime lezerskring bedoeld waren. Ik wil dat illustreren met een verschijnsel uit de syntaxis. Het geeft me ook de gelegenheid een vergelijking te maken met de eerder genoemde getuigenverklaringen in de processtukken die door Vanacker zijn onderzocht voor zijn studie over de syntaxis van het Aalsters. Vanacker koos dat soort bronnen omdat ze volgens hem het ongedwongen en gesproken Middelnederlands goed moeten hebben benaderd. Anderzijds moeten aan dat materiaal ook geen te hoge verwachtingen worden gesteld. Vanacker³⁷ heeft er zelf op gewezen dat de door hem onderzochte gesproken taal sporen van ambtelijk taalgebruik bevat. Hij citeert in dat verband het gebruik van woorden als voorseide, tselve, alhier, die in spontaan gesproken getuigenissen wel niet zijn voorgekomen. In de opgetekende verklaringen zoekt men bovendien tevergeefs naar typische spreektaalverschijnselen zoals anakoloeten, versprekingen, hernemingen e.d.³⁸ De uitgeschreven gesproken verklaringen munten integendeel zonder uitzondering uit door hun grammaticaliteit en een voldragen periodiciteit in de zinsbouw.

In de Aalsterse processtukken zijn een dertigtal verschillende voegwoorden vertegenwoordigd. Dat is niet weinig als men bedenkt dat de Middelnederlandsche Syntaxis van Stoett³⁹ er voor het hele Middelnederlands zo'n vijftigtal opsomt. Het hoge aantal voegwoorden bewijst dat de processtukken niet zonder meer als getrouwe weergaven te beschouwen zijn van de gesproken taal van die tijd of van ‘praat op heterdaad’ om het met de woorden van Uijlings te zeggen. De gesproken taal van de getuigenissen is in vele gevallen verschriftelijkt en gestandaardiseerd. In dat opzicht is er een opval-

37 Vanacker, o.c., X, 535-.

38 Wel interjecties, Vanacker, o.c., 487.

39 Frans Stoett, Middelnederlandsche spraakkunst: syntaxis. Den Haag, 19773, 220.

[p. 429]

lend verschil met het Dagboek van Munters. Dat wordt duidelijk wanneer men enkele van de vele samengestelde zinnen uit de gerechtelijke getuigenissen vergelijkt met een tekst uit het Dagboek van Munters:⁴⁰

-	Munkzwalm 1497: ‘wy zulle(n) den paix make(n) zo datmer niet afhoore(n) en zal’.
-	Aalst 1640: ‘ghy moet commen herpachten, overmits uwen pacht te kersmisse toecommen(de) expireert’.
-	Aalst 1643: ‘dat den heesschere de hoppe sal sacken, mits dat hij mij de volle somme aen de questieuse hoppe dependerende sal betaelen’.
-	St.-Lievens-Esse 1694: ‘Ick hebbe dry a vier daeghen wegh geweest, daer ick nochtans soo langhe niet en hadde vermeynen wegh te sijn’.

De voegwoorden lijken eerder schrijf- dan spreektalig, ook de woordenschat (men lette op de vreemde woorden expireert, questieus, dependerende) vertoont duidelijke ingrepen van de kanselarij.

Ook pastoor Munters schuwt in zijn dagboek de langere zinnen niet, maar het valt op dat hij daarbij graag gebruik maakt van polysyndetische zinnen zoals in volgende tekst uit 1532:⁴¹

...syn comen van Romen Willeken der Guld ende Maria Somers
ende sy hebben malcanderen te Romen getrout in Sinte Peters kercke
ende sy en gaven voer dy dispensatie may eenen brabants gulden,
ende sy en maeckden te Romen nyet veel wercx dat ten vierden leede was
ende sy en hadden verteert int opgaen ende int wedecoemen xvi oft xvii gulden
ende sy brachten bescheyt van daer sy ghetrout waeren
ende sy bichden hen ende ginghen ten heyligen sacrament eer dat sy getrout woerden

Het veelvuldige gebruik van ende zal wel meer stroken met de echte spreektaal van de gewone man van die dagen. Men lette in dat verband ook op de anakoloet ‘ende sy en maeckden te Romen nyet veel wercx...’, waar sy, in tegenstelling tot de andere zinnen, niet verwijst naar het Kuringse echtpaar, maar naar het kerkelijke overheidslichaam in Rome dat huwelijksdispensa-

40 Vanacker, o.c., 355, 283, 278-80.

41 Editie Grauwels, o.c., 14-15.

[p. 430]

tie moest verlenen. De slotsom is dan ook duidelijk. Processtukken zijn een eersterangsbron voor de studie van het synchrone Middelnederlands, maar egodocumenten van het type Munters staan nog hoger op het verlanglijstje van de medioneerlandistiek.