Logo DBNL
Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 2001 (2001)

Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 2001

(2001)– [tijdschrift] Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Der vrouwen heimelijcheit als secundaire bron in de Zuid-Nederlandse bewerking van de ‘Chirurgia magna’ van Lanfranc van Milaan
Joris Reynaert, Universiteit Gent

Ter inleiding: Lanfranc en zijn ‘Chirurgia magna’

Toen Lanfranc, nadat hij om politieke redenen uit Milaan verbannen was, in 1295 in Parijs neerstreek, heerste daar voor de ontplooiing van de chirurgie als wetenschap een bijzonder klimaat. Aan de universiteit zelf was voor het onderwijs in de praktische chirurgie geen plaats. In de ogen van de geleerden van de medische faculteit, die zoals hun collega's in de artes en in de theologie pure wetenschap wensten te beoefenen, was het pragmatisch karakter van de chirurgie, het feit dat deze discipline (zoals haar naam etymologisch al aangaf) ‘met de hand’ - niet met de geest - werd beoefend een onoverkomelijk odium. Het Lateraans Concilie van 1215 had de uitoefening van de chirurgie voor clerici vanaf de orde van subdiaken bovendien expliciet tot verboden domein verklaard. Maar ook andere factoren, met name de statusstrijd tussen chirurgen en doctores, hebben tot het uiteengaan van (toegepaste) chirurgie en (academische) medicina bijgedragen. Het onderwijs in de toegepaste chirurgie werd in Parijs dan ook niet door de universiteit, maar door een leken-instituut georganiseerd, het Collège de St. Côme et St. Damien, waarvan de oprichting, vermoedelijk in de zeventiger jaren van de dertiende eeuw, volgens sommige bronnen aan de koning van Frankrijk in hoogsteigen persoon te danken zou zijn. Wat ongetwijfeld waar is, is dat de Franse koningen - maar daarnaast ook de Parijse stedelijke autoriteiten - in die periode blijk hebben gegeven van een aanhoudende bekommernis om de kwaliteit en het niveau van de plaatselijke heelkunde. Het Collège, dat tevens een emanatie was van het reeds vóór de medische faculteit bestaande gilde der chirurgen, vormde slechts één van de uitdrukkingen van deze bezorgheid bij de wereldlijke autoriteiten. Daarvan getuigen verder bijvoorbeeld een aantal reglementen en edicten die de uitoefening van het beroep aan vrij strenge voorwaarden en aan het gezag van controlerende instanties onderwierpen. Voorlopig niet zo overigens dat vrouwen van de professie werden uitgesloten: de teksten geven integendeel uitdrukkelijk aan

dat vrouwen tot het métier behoorden. Ook in dit opzicht brak dus de universitaire geneeskunde, ten gevolge van haar exclusief clericale, dus mannelijke recrutering, met de sociale realiteit van de geneeskunstbeoefening tot dan toe.1

Toch heeft voor het gilde der chirurgen en meer bepaald voor het Collège de St. Côme het prestige van de medische faculteit, hoe onpraktisch en wereldvreemd de nieuwe instelling in zekere zin ook was, een fascinerende aantrekkingskracht uitgeoefend. Van meet af aan heeft het Collège zijn onderwijs naar het universitaire model ingericht: men wilde aan echte wetenschap doen, m.a.w. niet alleen de praktijk van de chirurgie, maar ook de zoveel nobeler theoria van de geneeskunde onderwijzen in de ruime context van de fysica en in het verlengde van het artes-curriculum. Wat de veelzijdige geleerde Lanfranc van Milaan - als chirurg een leerling van de grote Willem van Saliceto - in dit brede wetenschappelijk perspectief te bieden had, beantwoordde perfect aan de noden die in Parijs op het einde van de dertiende eeuw bestonden. Dat Lanfranc aan het Collège de St. Côme heeft gedoceerd, is archivalisch niet bewezen, maar ligt, rekening houdend met de hier in het kort geschetste historische context, zonder meer voor de hand.

 

Het is ook in dit historisch klimaat dat omstreeks 1300 zijn hoofdwerk, de Chirurgia magna, ontstond (een Chirurgia parva had hij kort voor zijn overkomst naar Parijs in Lyon voltooid). Vanuit de gegeven context te begrijpen is onder meer de aandacht die in dit voor het overige vrij technisch-pragmatisch compendium aan zaken van algemeen-wetenschappelijk en theoretisch belang wordt besteed. Bij het begin wordt bijvoorbeeld uitvoerig ingegaan op het probleem van de ‘definitie’ van de chirurgie, op de afbakening van haar werkterrein, op wat wij nu de deontologie of de ethiek van de geneeskunde zouden noemen, op een aantal basisbegrippen omtrent menselijke anatomie en humoraalpathologie én op de ruimere wetenschappelijke ken-

nis die voor het beoefenen van de chirurgie noodzakelijk is. Wat dat laatste betreft, is het programma vrij ambitieus: de goede heelmeester moet (ik parafraseer de Middelnederlandse vertaling) alle consten beheersen: niet alleen de medicine, maar alle onderdelen van de philosophie (in de Middeleeuwen zowat een verzamelnaam voor het geheel van de wereldlijke kennis), in het bijzonder logike, gramarie en retorike.2 Dat de chirurg tevens een ‘theoreticus’ is, beklemtoont het preliminair gedeelte van de Chirurgia met een uitvoerige toelichting van het syllogisme: ‘Omnis practicus est theoricus: omnis cyrurgicus est practicus: ergo omnis cyrurgicus est theoricus’.

Lanfranc heeft met zijn onderwijs en zijn geschriften niet alleen de leidinggevende rol die Italië op het gebied van de chirurgie tot dan toe had naar Frankrijk overgebracht, maar vervolgens vanuit Parijs ook de verdere ontwikkeling van de geneeskunde in heel West-Europa gestimuleerd. Vertalingen van zijn werk zijn bewaard gebleven in het Frans, het Italiaans, het Spaans, het Hebreeuws, het Duits, het Engels en het Middelnederlands. In Frankrijk, Engeland, Duitsland en de Nederlanden zijn van sommige werken zelfs twee of drie van elkaar onafhankelijke vertalingen gemaakt. Belangrijke chirurgische auteurs uit de eerste helft van de veertiende eeuw als Henri de Mondeville (Montpellier en Parijs), Jan Yperman (Ieper) en Thomas Scellinck (Tienen) hebben hem vermoedelijk in Parijs nog als leermeester gekend en blijken hoe dan ook door zijn onderwijs geïnspireerd de zijn.3

De Zuid-Nederlandse vertaling van de ‘Chirurgia magna’

Opmerkelijk is bij dit alles toch vooral de weerklank die Lanfrancs chirurgische geschriften in de Zuidelijke Nederlanden hebben gevonden. Daarvan getuigen, naast Yperman en Scellinck, de Middelnederlandse vertalingen die, niet later dan omstreeks het midden van de veertiende eeuw (en daarmee komen de Nederlanden in de volkstalige verspreiding helemaal vooraan) zowel van de Chirurgia parva als van de Chirurgia magna zijn gemaakt. De oorspronkelijke (Vlaamse of Brabantse) vertaling van de Chirurgia parva is in één handschrift bewaard (Londen, British Library, Harley 1684); bewerkingen van deze vertaling zijn onder meer in een tweede handschrift (Parijs, Bibliothèque de l'Arsenal 8216) en in een wiegendruk (Conraed Braem, Leuven 1481) teruggevonden.4 Opvallend, maar ook typisch, is dat de bewerkingen telkens op vrij bedenkelijke wijze afbreuk doen aan de inhoudelijk-wetenschappelijke kwaliteit van de oorspronkelijke vertaling. Hetzelfde verschijnsel zien we, enigszins anders maar analoog, optreden in de overlevering van de (Vlaamse) vertaling van de Chirurgia magna.5 Hiervan zijn twee tekstgetuigen bewaard: een handschrift van omstreeks

1350, dat in de zestiende eeuw werd ontmanteld en waarvan uit een aantal boekbanden achttien fragmenten tevoorschijn zijn gekomen, en een volledig bewaard afschrift in een manuscript van omstreeks het midden van de vijftiende eeuw. Hoewel het in dit laatste geval dus om een kopie gaat, niet om een bewerking van de oorspronkelijke vertaling, moet ook hier een beduidende achteruitgang worden vastgesteld wat het wetenschappelijk inzicht en de inhoudelijke getrouwheid aan de bron betreft.

Zoals ik in een eerdere publicatie al heb aangestipt, is het verregaande tekstbederf dat in zowat alle takken van de Lanfranc-overlevering te constateren is, ook in de verspreiding van andere medische geschriften terug te vinden. Waaraan dit verschijnsel precies toe te schrijven is, is op dit moment nog een open vraag; wellicht zijn diverse factoren in het geding.6 Maar wat Lanfranc betreft, is het hoge, welhaast academische niveau van het origineel voor latere kopiisten en bewerkers ongetwijfeld een deel van het probleem geweest. Voor wie niet zelf aan het Collège de St. Côme had gestudeerd, waren met name de theoretisch-wetenschappelijke aspecten van Lanfrancs leer zeer hoog gegrepen. Des te merkwaardiger dan ook dat - zo meen ik althans uit de bewaarde teksten te kunnen opmaken - de oorspronkelijke vertalingen zelf al bij al vrij getrouw en van een zeer bevredigende kwaliteit zijn. De auteur van met name de veertiende-eeuwseVlaamse Chirurgia magna-vertaling lijkt me een geleerde te zijn die zich inzake medische competentie niet ver onder het niveau van een Jan Yperman bevond.

Meer dan een overtuiging op grond van betrekkelijk onsystematische waarnemingen kan ik hieromtrent, bij de huidige stand van zaken, echter niet formuleren: noch van de Latijnse Chirurgia magna, noch van de veertiende-eeuwse Middelnederlandse vertaling bestaan op dit moment moderne kritische edities. Wat de Latijnse tekst betreft, moet men een beroep doen op een van de (weinige) in de literatuur gerepertorieerde handschriften of vroege drukken.7 Voor de vertaling is men aangewezen op het handschriftelijke materiaal zelf,

dat wil zeggen op de over drie Duitse bibliotheken verspreide fragmenten van het veertiende-eeuwse handschrift en op het volledige, maar late en vrij corrupte afschrift in het manuscript Gent, Universiteitsbibliotheek Hs. 1272.8 De preliminaria in het eerste traktaat van de vertaling zijn in de fragmenten bovendien niet bewaard; voor dit in algemeen-historisch opzicht interessantste deel van de overzetting in het Middelnederlands is men dus uitsluitend op het Gentse handschrift aangewezen. Ondanks de vele corrupties die het op veel plaatsen welhaast onleesbaar maken, laat (zoals ik in een eerdere publicatie al kort heb aangegeven9) dit late afschrift een vrij volledige, solide oorspronkelijke vertaling op een hoog wetenschappelijk niveau doorschemeren. Maar zolang de bronnen zelf niet in wetenschappelijke edities ter beschikking liggen, is het verder voorbarig om uitspraken te doen over de verhouding van de Middelnederlandse vertaling tot het Latijnse origineel.

Dat we hier met een interessante vertaler te maken hebben, blijkt echter ook - geheel afgezien van de kwaliteit van het vertaalwerk zelf - uit het feit dat hij, naast Lanfrancs Chirurgia, nog gebruik gemaakt heeft van een tweede informatiebron. De vertaling blijkt namelijk een interpolatie te bevatten uit Der vrouwen heimelijcheit, de Middelnederlandse versie van het dertiende-eeuws gynaecologisch traktaat Secreta mulierum. Misschien toevallig, maar toch wel een vermelding waard, is dat dit anonieme Latijns traktaat wellicht uit dezelfde Parijse sfeer afkomstig is als de Chirurgia van Lanfranc, al vertegenwoordigt het dan veeleer de ‘oude’, theoretische geneeskunde, zoals die aan de universiteit werd gedoceerd: het wordt namelijk doorgaans aan Albertus Magnus of iemand van zijn omgeving toegeschreven.

In een eerdere publicatie heb ik terloops al enkele essentiële aspecten van de Vrouwen heimelijcheit-interpolatie in de Chirurgia magna-vertaling aangestipt.10 Dat de interpolator niet rechtstreeks van het Latijnse Secreta, maar van de Middelnederlandse versie gebruik heeft gemaakt, leert reeds een eerste vluchtige verkenning van de tekst: hier en daar in de interpolatie duiken immers rijmen uit Der vrouwen heimelijcheit op. Ook lijkt van meet af aan wel zeker dat de interpolatie door de vertaler zelf, en bijvoorbeeld niet door een latere bewerker of kopiist, is ingevoegd.11 Ik spits hier nu verder de aandacht toe op de inhoudelijke relatie tussen de Lanfranc-vertaling en Der vrouwen heimelijcheit (hierna: Vr. heim.)12.

De interpolatie uit ‘Der vrouwen heimelijcheit’

Het eerste traktaat van de Chirurgia magna handelt, wat de eigenlijk chirurgische inhoud betreft, over de verzorging van wonden in het algemeen (in het tweede traktaat zullen de wonden in de afzonderlijke lichaamsdelen ter sprake komen). Aan dit technische gedeelte gaan, afgezien van de proloog en de inhoudsopgave, een aantal kapittels vooraf waarin achtereenvolgens de ‘definitie’ van de chirurgie, de eigenschappen, de geleerdheid en het gepaste gedrag van de chirurg, de ‘bedoeling’ van de chirurgie en de basisbegrippen van de menselijke anatomie worden besproken. Het is in het kapittel over de anatomie dat we de Vr. heim.-interpolatie aantreffen. Daar

wordt zowel in de titel als in de introducerende tekst al naar verwezen. Het hoofdstuk over anatomie heeft namelijk, in afwijking van het Latijnse voorbeeld, een tweeledige titel die meteen ook naar de Secreta-bewerking verwijst: Vander anathomien ende tsecreet. Het tweede substantief is, vanzelfsprekend, door de titel van de secundaire bron ingegeven

‘Omdat het noodzakelijk is dat de chirurg de menselijke anatomie kent, zodat hij een onderscheid kan maken tussen vliesjes, ligamenten, pezen en zenuwen’, aldus het begin van Lanfrancs hoofdstuk in vrije vertaling, ‘daarom heb ik besloten daaraan een apart kapittel te wijden’; de Middelnederlandse vertaling voegt toe: ‘ende dair in tontdeckene van secreten dinghen’ - een tweede aankondiging van de interpolatie die zal volgen. De toevoeging uit Vr. heim. was, het blijkt uit deze anticiperende aanpassingen tegenover het Latijn, een bewust geplande, weloverwogen ingreep. Een indicatie te meer, lijkt me, dat we niet met een min of meer geïmproviseerde toevoeging door een latere kopiist, maar met een ingreep door de vertaler zelf te maken hebben.

Hoewel Lanfrancs oorspronkelijke tekst voor het bespreken van de conceptie en de ontwikkeling van het embryo heel expliciet een ‘filosofische’ motivatie formuleert - volgens Aristoteles kan men de dingen pas echt kennen via hun oorzaken - blijft de behandeling van deze materie in de Chirurgia al bij al vrij kort. Nadat hij de vier opvattingen (Aristoteles, Averroes, Galienus, Avicenna) over het al dan niet actieve aandeel van het mannelijk en het vrouwelijk sperma (of menstruum) heeft weergegeven, schetst Lanfranc in enkele zinnen de evolutie van het embryo en gaat dan over tot het eigenlijke onderwerp van het kapittel: de aard en de functie van de diverse ledematen en bestanddelen van het menselijk lichaam. De Middelnederlandse bewerker heeft om een of andere reden - uit zijn verdere vertaling blijkt niet, voorzover ik op dit moment kan zien, dat hij meer bepaald gynaecologisch geïnteresseerd was - de informatie over conceptie en zwangerschap aanzienlijk uitgebreid met gegevens uit Der vrouwen heimelicheit.

De interpolatie volgt direct op Lanfrancs bespreking van de filosofische visies op het aandeel van de vrouwelijke elementen bij het ontstaan van het leven - die de vertaler overigens, naar de inhoud correct, tot drie posities reduceert. De overgang zelf doet, zowel naar de inhoud als naar de formulering, onbeholpen aan, ten minste in de tekst die het Gentse handschrift overlevert. Avicenna's vergelijking van mannelijk en vrouwelijk sperma met respectievelijk het stremsel (als actief principe) en de melk (als passief bestanddeel) bij de vorming van kaas, transformeert de bewerker tot een

vergelijking met de dooier en het wit in het ei, waarbij hij dan met een parafrasering van de verzen 956-971 van Vr. heim. bij het andere traktaat kan aanknopen: zoals de schaal het ei beschermt, zo ligt het embryo in de baarmoeder tegen het ‘giftige’ menstruum beschermd door een vellekijn secondine.

Selectie en bewerking

Hoewel een aantal passages vrij woordelijk zijn overgenomen, soms met inbegrip van een rijmpaar, bestaat de interpolatie in de Chirurgia (die in een moderne editie zowat twee à drie bladzijden zou beslaan) uit een vrij selectieve en sterk bewerkende weergave van Der vrouwen heimelijcheit. Van de 1782 verzen die Vr. heim. in zijn geheel telt, zijn er een 278, met zeer wisselende getrouwheid, in de Chirurgia-interpolatie overgenomen. In zeer veel gevallen gaat het om een drastische samenvatting in enkele korte zinnen van wat in de Vr. heim., mede ten gevolge van de versvorm, al gauw enkele tientallen regels in beslag neemt. De hierboven vermelde plaats over het vellekijn secondine luidt in de interpolatie bijvoorbeeld als volgt:

... een vellekijn secondine, dat bescermt embrio vanden venijnden overtullighen datter op drupen soude: dat valt op dat vellekijn ende maect den kinde sproeten, die nemmermeer af en gaen. Nochtan orbormen dair toe bloeysel van bonen ende het scoenter mede.

 

Hiermee wordt de volgende, vrij omvangrijke, passage in Vr. heim. weergegeven:

 
Die heimelike boeke ons orconden
 
Dat dat vel heet die secundinne
 
Daer 't in leghet in die moeder sinne.
 
Dat vel behoedet 't kint, alsic besach,
 
Dat hem niet toecomen en mach
 
Dat hem deere, ende en dade oec dat
 
't Kint soude dickewile op de stat
 
Doot bliven, als menstrua vloien
 
Die dat kint so seere moeyen.
 
So hoedet vel jeghen dat bloet
 
Dat meneghen kinde quaet doet;
 
Alse dat drupet op die secundine
 
So hevet dat kint dicke grote pine.
 
Doch bliven daer sproeten, als wi verstaen
 
Die men niet lichte en mach afdwaen
 
En ware met boenen bloemen bestreken. (Vr. heim., 956-971)

Ook op het hogere niveau van de inhoudelijke selectie beweegt zich de interpolator zeer vrij tegenover zijn bron. Zo volgen bijvoorbeeld op de hierboven geciteerde passage over het vellekijn secondine enkele mededelingen over de plaats waar precies in de baarmoeder jongens en meisjes geconcipieerd worden (respectievelijk nl. rechts en links), die geïnspireerd zijn door een uiteenzetting die zich een goede 250 regels verder in Vr. heim. bevindt (v. 1237-1258); en daarop volgt dan weer een korte samenvatting van een inhoudelijk verwante passage uit een veel vroeger deel van de brontekst (v. 576-618).

Toch concentreren zich de ontleningen aan de Vr. heim. in een welbepaald deel van dit gynaecologisch traktaat: dat deel namelijk waarin conceptie en zwangerschap aan de orde zijn. Meer bepaald vanaf v. 235 gaat de Vr. Heim., na enkele algemene uiteenzettingen over vrouwelijke fysiologie en temperament, over tot de kwestie ‘Hoe elc mensche zijn lijf ontfeet’. Vanaf hier en tot en met v. 389 vinden we zowat alle informatie uit de Vr. heim. in een of andere vorm terug in wat we het middengedeelte van de interpolatie kunnen noemen. Dat de bewerker zijn aandacht vooral op dit tekstgedeelte heeft gericht, mag ook blijken uit het feit dat vijf van de zeven overgenomen rijmparen hieruit afkomstig zijn.13

Voor een deel wordt bij dit alles de oorspronkelijke volgorde aangehouden, voor een deel ook niet. Zo komt bijvoorbeeld wat in Vr. heim. in het deel v. 235-389 voorop staat, nl. dat vrouwen ‘bloemen’ (maandstonden) moeten dragen, vooraleer ze vruchten kunnen voortbrengen (v.235-249), in het middengedeelte van de interpolatie helemaal achteraan, na mededelingen die overeenkomen met andere passages in het voorbeeld. Afgezien van het feit dat het gedeelte v. 296-389 vrij volledig en in de ‘juiste’ volgorde wordt weergegeven, zijn ook hier heel wat teksten ‘verplaatst’. De omschikking ziet er in dit centrale gedeelte meer bepaald als volgt uit:

illustratie

Zowel passages uit wat aan de verzen 296-389 voorafgaat als ‘latere’ passages worden hier ver- en tussengeschoven. De interpolator moet om met de tekst van Vr. heim. zo vrij te kunnen omspringen met dit traktaat grondig vertrouwd zijn geweest.

Zijn selectie is vanzelfsprekend door inhoudelijke criteria bepaald. Het deel van Vr. heim. (v. 235-389) dat de kern levert van zijn interpolatie heeft het achtereenvolgens over: maandstonden, de opeenvolgende stadia van het embryo in de eerste veertig à vijfenveertig dagen van de zwangerschap, de voeding van het kind via de navelstreng, de vorming van moedermelk, de komst van de ziel in het lichaam, de diverse duurtijden die een zwangerschap zal hebben zoals men die kan afleiden uit het tijdstip van de eerste beweging in de moederschoot, en de invloed van de planeten op de geestelijke eigenschappen van het zich ontwikkelende kind. Opvallend is dat het hierop volgende deel van Vr. heim., dat vrij uitvoerig handelt over de invloed van de sterrentekens (v. 390-449) in zijn geheel wordt overgeslagen. De interpolator

neemt de draad weer op waar Vr. heim. naar de planeten terugkeert, met name naar de invloed die de planeten hebben op de lichamelijke ontwikkeling van het kind tijdens de zwangerschap (v. 450-518). Dat de interpolator meer fiducie had in planeten dan in sterren(beelden) als determinerende factoren bij de ontwikkeling van het embryo kan ook blijken uit de wijziging die hij op Vr. heim. v. 365 heeft toegepast: wordt Saturnus daar, mede met het oog op het rijm, een sterre genoemd, de interpolator heeft het, juister, over een planete. Ook in de tweede passage over de planeten volgt hij overigens zijn voorbeeld hier en daar vrij woordelijk; ook daar vinden we enkele rijmparen uit het origineel terug14.

Wat in Vr. heim. op vers 518 volgt, vertoont enige honderden verzen lang weinig samenhang, noch intern, noch ten opzichte van het centrale gynaecologisch gegeven. De volgende items komen hier achtereenvolgens aan bod: de invloed van de maan (in het algemeen, niet specifiek met betrekking tot de zwangerschap: v. 519-575), hoe een vrouw meer dan één kind tegelijk kan dragen (v. 576-618) en iets over complexiën en lichaamsbouw in het algemeen (v. 619-642)15. Zoals hierboven reeds aangegeven heeft de interpolator de inhoud van de verzen 576-618, ‘juister’ in overeenstemming met de chronologie van de zwangerschap, naar voren verplaatst. Voor het overige slaat hij dit hele gedeelte vanaf v. 518 over, om dan heel even weer aan te knopen bij de verzen 716-738, waar Vr. heim. het heeft over de normale en de afwijkende duurtijden van de menselijke zwangerschap. De mededeling waarmee deze passage eindigt, namelijk dat de zwangerschap bij dieren in tegenstelling tot de mens steeds een welbepaalde termijn bedraagt, brengt de interpolator vervolgens op

twee voorstellingen die hem door ‘vroegere’ plaatsen in de Vr. heim. zijn ingegeven: dat ‘en es ghene beeste die haer laet ghenoten na den ontfanc dant twijf’ (‘en de merrie’ stond er in Vr. heim.: v. 204-206) en dat de vrouw niet bevrucht kan worden zolang ze (na de zwangerschap, zal in de interpolatie wel bedoeld zijn) geen maandstonden heeft (v. 245-249).

Uit het op v. 738 volgende deel van Vr. heim. neemt de interpolatie, afgezien van de enkele zoals hierboven al aangegeven naar voren geschoven details (v. 956-971 en 1237-1258), om zo te zeggen niets meer over. In dit gedeelte is ook nog maar weinig te vinden wat met conceptie en zwangerschap als dusdanig te maken heeft: het betreft hier vooral obstetrische en andere pragmatische kwesties omtrent zwangerschapsonderbreking, het bepalen van het geslacht van het ongeboren kind, complicaties bij de geboorte e.d. Wel is de interpolator blijkbaar getroffen door wat helemaal op het einde van Der vrouwen heimelijcheit te lezen staat over de welhaast magische, kwalijke krachten die aan het menstruaal bloed worden toegeschreven. Hoewel ook dit niet echt met zijn onderwerp stricto sensu te maken heeft, vond hij het daar meegedeelde blijkbaar verbazend of interessant genoeg (‘Ic sach oec wonder vanden menstruonichen bloede...’) om het opmerkelijkste uit deze passage (v. 1526-1597) op zijn eigen wijze en in zijn eigen (afwijkende) volgorde kort weer te geven.

Conclusies

Afgezien van de laatste passage over de kwalijke werkingen van het menstruaal bloed, vormt de door Vr. heim. geïnspireerde interpolatie in de Chirurgia magna-bewerking een vrij pertinente selectie in functie van wat in het betreffende kapittel van de Chirurgia aan de orde is (conceptie en zwangerschap). Vooral de delen v. 235-389 en 455-516 zijn naar de inhoud vrij getrouw gevolgd. Dat de interpolator het tussenliggende gedeelte over de invloed van de sterrenbeelden heeft overgeslagen, geeft wellicht een welbepaalde visie op de verhouding tussen geneeskunde en astronomie weer. Dat verband nam in de late Middeleeuwen steeds meer aan belang toe, maar werd door sommige praktijkgerichte meesters, onder meer op gezag van Avicenna, van de hand gewezen.16 Of hierbij mogelijk meer scepticisme

bestond tegenover de eigenlijke astrologie in de zin van sterrenwichelarij dan tegenover de invloed van de planeten, is mij niet bekend; maar men zou het zich wel kunnen voorstellen. De kwestie had voor onze interpolator mogelijk meer ‘wetenschappelijke’ betekenis dan wij op dit moment kunnen navoelen.

Hoewel hij vrij gericht selecteert, bloemleest de bewerker anderzijds ook opmerkelijk ‘breed’. De ‘vroegste’ passage die hij uit Vr. heim. overneemt begint bij v. 202, de laatste eindigt met v. 1597 (Blommaerts editie telt 1782 verzen). Het gaat in totaal om een twintigtal tekstgedeelten van zeer wisselende omvang (2 tot 62 v.), die niet alleen intern meestal sterk worden bewerkt en bekort, maar die hij ook naar eigen inzichten, met name rekening houdend met logica en chronologie, herschikt.

Hij geeft bij dit alles blijk van zo veel kennis van zijn brontekst dat men uiteindellijk, natuurlijk met de nodige reserves, de hypothese in overweging zou gaan nemen dat hij tevens de vertaler van Der vrouwen heimelijcheit is geweest. Zoals gezegd is het Secreta mulierum vermoedelijk, evenals Lanfrancs Chirurgia, uit het Parijse (para)universitaire milieu afkomstig. En beide traktaten moeten in de eerste helft van de veertiende eeuw in het Middelnederlands zijn vertaald. Jammer genoeg beschikken we voor beide teksten slechts over vrij late en corrupte afschriften, zodat nadere toetsing van deze hypothese, mede door gebrek aan betrouwbare kritische edities, vooralsnog onmogelijk is.

Dat de bewerker zijn interpolatie niet zonder meer als een aanvulling beschouwde bij wat in dit hoofdstuk van de Chirurgia over anatomie, meer bepaald met betrekking tot conceptie en zwangerschap, te vernemen was, maar er in enige mate ook zelfstandige betekenis aan toekende, blijkt uit de wijze waarop hij de rubriek van het kapittel heeft aangepast (Vander anathomien ende tsecreet). Naar het waarom van zijn interpolatie hebben we verder het raden. Voorzover ik zie is de Middelnederlandse bewerking van de Chirugia niet meer dan het Latijnse origineel op gynaecologie of obstetrica gericht. Wat hij in Der vrouwen heimelijcheit over conceptie en zwangerschap had aangetroffen was voor de bewerker in algemeen-medisch opzicht blijkbaar relevant of fascinerend genoeg om daarvan via een vrij intensief bewerkingsproces het belangrijkste mee te nemen in zijn chirurgisch compendium.

Bijlagen

1. Het kapittel over anatomie en over de vorming van het embryo in Lanfranc van Milaan, Chirurgia magna (partim)17.

Doctrina secunda tractatus primi: que18 vna summa et vnum capitulum de anothomia forma et complexione et iuuamento omnium membrorum consilium19: et de generatione embrionis [fol. 168voa-b]

 

Quoniam ut dicit Galienus: Necessarium est cyrurgico scire anathomiam: ne credat latum ligamentum esse pelliculam: et rotundum ligamentum esse nervum: et in suis operationibus cadat in errores: proposui de natura formis iuuamentis: et de complexione membrorum consilium20 proprium facere capitulum ¶ Et quoniam ut dicit Avicenna: Notitia rei que causam habet non potest haberi: nisi per suas causas sciatur. Oportet nos igitur considerare causas membrorum consimilium propter hoc sumendo summas creditas super principiis medicinalibus secundum quod medici crediderunt. Ponam in principio generationem embrionis prout esse creditur: et ab auctoribus medicine traditur. Et si quis altior quam21 medicus plus voluerit inquerere: pro me laboret: et aliis qui contenti sumus illa credere: que nos medicinalis scientie auctores docuerunt. De generatione embrionis quattuor sunt positiones: alias intentiones: apud rerum certitudinem inquerentes: quarum tres quamquam in verbis videantur aliqualiter discordare: tamen in una conveniunt veritate. Alia quidem in verbis penitus et in veritate discordat. Nam philosophorum summus .i. Aristoteles dicit quod embrio generatur ex viri spermate et sanguine menstruoso mulieris: et quod sperma viri se habet per modum factoris: et sanguis menstruus per modum materie. Hoc quidem taliter intellexit Averoys: quod sperma viri nullo modo staret in substantia

embrionis: et quod sperma mulieris ad generationem nullo modo intraret. ¶ Galienus vero ponit: ex duobus spermatibus viri scilicet et mulieris adinvicem agentibus et patientibus: ita quod unumquodque ipsorum ageret in alio: et pateretur ab alio: fieret embrionis generatio: ita tamen fit quod ex spermate viri fieret actio fortior: minor autem ex spermate mulieris. ¶ Avicenna vero qui in dictis pro me physicis laboravit Galieni sequens opinionem cassat omnino Averoys dictionem: dicens quod ex duobus spermatibus fit generatio embrionis: ita quod si mulier non spermatizat: non fit filius neque filia. Et quod sicut coagulus se habet in caseo per viam coagulationis active: et lac se habet per vias coagulationis passive: ita sperma viri ad embrionis generationem se habet per viam coagulationis active: et sperma mulieris per viam coagulationis passive. Et quemadmodum unumquodque duorum coaguli scilicet et lactis est pars substantie casei: quod fit ex eis: ita unumquorumque duorum spermatum est pars substantie embrionis: nec istud verbum discordat a philosopho. Nam sperma mulieris non est: adeo a natura sanguinis elongatum propter mulieris frigiditatem non valentis illud bene decoquere: et propter vicinitatem vasorum spermatis et matricis: quod non est dignum vocari sperma. Et propter hoc voluit philosophus ipsum sanguinem menstruum appellare. Et etiam licet ex duobus spermatibus fiat embrionis prima generatio: ex quibus omnia membra consi[mi]lia: excepta carne et pinguedine generantur: tamen ad ipsorum augmentum et ad carnis generationem et pinguedinis sanguis pervenit menstrualis ¶ Matrix vero mulieris que forma habet naturaliter complexionem aptam ad conceptionem: sicut quelibet membra formam habent convenientem ad eorum proprias actiones: cum transglutit spermata ad ipsius matricis profundum: totam se naturaliter colligit circa illud: suumque taliter claudit orificium: quod non posset illo modo intrare stillus.

2. De Chirurgia magna-bewerking en Der vrouwen heimelijcheit

De Middelnederlandse vertaling van Lanfrancs Chirurgia magna naar handschrift Gent, Universiteits-bibliotheek Hs. 1272 Der vrouwen heimelykheid, dichtwerk der XIVe eeuw [ed. Ph. Blommaert], Gent (1846)4.
 
[fol. 6ro, r. 23]  
¶ Vander anathomien ende tsecreet OMme dat noetzakelijc es den cyurgijn de anathomie, dat hij niet en wane dat .j. breet bant si .j. vellekijn ende trouwen dat ware een corde of zenuwe, dat hij niet en valle in dolinghe, daer omme voirmickic te makene .j. proper capittel dair of ende dair in tontdeckene van secreten dinghen. Auicenna seit dat men die kennesse der dinc niet en mach hebben dan bij haren zaken. Dair omme moet men mercken die zake der ghelike leden, dair omme nemt die some medicinen. Ick sal setten inden winninghe van embrio, als de auctoers van medicinen gheloefden, vanden welken al eest soe datter .iij. sijn. inde woerde si scinen scillende, Nochtan comen si te gader in ene waerede. Ende some scillen  
[fol. 6vo] in worden ende in waereden. Bedi, die vppersten vanden filosofen seit dat embrio wert ghewonnen vanden sperma ende vanden  

menstruonschen bloede des wijfs.  
Ende dat hem sperma vanden man  
hebben in manieren vanden sterc-  
sten, ende tmenstruosche bloet in  
den name vander materien. ende des  
mans sperma staet altoes om winnen  
embrio. Ende galienus gheloefde dat  
beede, sperma des mans ende des  
wijfs, te gader werkende ende ghe-  
doghende, soe dat elck werct ende  
ghedoghet, ende dat dair af comt die  
winninghe van embrio. Ende dan  
vanden man worden die sterctste  
wercke ende tminste in tsaet vanden  
wiue. Auicenna, die langhe tiden  
pijnde in natueren, volghes, Ende  
seit dat die man spermatiseert, wert  
als rensele inde melck dair of comt  
die case dat hem heuet bij werking-  
hen vergadert, ende alsoe comter aff  
embrio, ende vanden wiue bij ghe-  
doghene vergadert, ende om wim-  
pelt al omme ende omme. alse twitte  
vanden eye om wimpelt den dodre Heim. 957-971
ende die scalen buten strecken, Heim. 957-971
strect een vellekijn secondine, dat Heim. 957-971
bescermt embrio vanden venijnden Heim. 957-971
ouertullighen, datter op drupen  
soude: dat valt op dat vellekijn ende  
maect den kinde sproeten, die nem-  
mermeer af en gaen. Nochtan orbor- Heim. 1237-1254
men dair toe bloeysel van bonen Heim. 1237-1254
ende het scoenter mede. Die filosofe Heim. 1237-1254

seit dat knapelijn leghet in die rech- Daeromme alse men wille ghenoeten
ter side ende tmeysken in die slinc- / Sal men dwijf ter nederstoeten /
ker zide. Dair omme helpt alsmen Metter rechter ziden neder ter erden
ghenoet heeft, dat twijf leghet ouer / So sal dat kint een sone werden.
die rechter zide. (Heim. 1255-58)
¶ Weet dat ic in naturen sach ghes- Heim. 593-601
creuen dat ene vrouwe .vij. kindre Heim. 593-601
draghen mach: in elke zide drie, in Heim. 593-601
die middewart spadoen. ende weet: ?
so dat kint narder der leueren leghet, ?
soet heeter es bi naturen, want al Heim. 296-307
tfoetsel dat tkint ontfaet is bi eere Heim. 296-307
adren ende heet neruis Ende comt Heim. 296-307
vander leueren ende steect in tkinds Heim. 296-307
nauele, Ende dair of werdet Heim. 296-307
gheuoedt inder moeder buuc, Ende Heim. 296-307
ten monde niet, vanden bloede dat- Heim. 296-307
men ouer menstrua heet. Ende vte Twee clene aderen, dat verstaet /
diere adere neruis, soe spruten .ij. Gaen uter leveren, sonder waen /
cleene aderkine, die nemen in die Ende nemen in de borst haer gaen /
borsten haren ganc. Ende vten Doer die aderen gaet uter leveren
adren gaet vter leueren dat bloet bloet / Dat daer te melke werden
daer doere ende wert melc. alst eene moet / Alst daer eene wile heeft ghe-
wijle in heuet gheweest, wert het wit. sijn. (Heim. 313-318)
Ende die ghelike, dedelste ende ?
tsuuerste bloet vanden man verkeert ?
in witheden in die cullen. weet dat Wet oec wat ic ghesceven sach / Dat
ict ghescreuen sach dat sperma niet sperma niet verrisen mach (Heim.
vervriesen en mach. Ende ic wille 1270-71)
voert leeren: als tkint wordt ontfaen, Alse tkint ierst wert ontfaen / So eist
soe eest als melc ghedaen .vij. daghe, .vij. <daghe> als melc ghedaen / Alse
een ander .vij. daghe <alse bloet>. bloet dander .vij. daghe / Met orlove
Die derde .vij. daghe maken dbloet dat ics ghewaghe. / Dan commen die
  derde .vij. daghe echt. / Wat die maken,

teenen sticke ront vleeschelijc Die dat es recht / Dat ic u dat make cont: /
vierde .vij. dage for Si maken dit bloet teenen clote ront /
[fol. 7ro] formereret, die .v.7. daghe Eenen stucke vleesch ghelike; / Die
<wassen> hem been ende aderen an. vierde .vij. daghe sekerlike / Gheven
Die .vj.7. daghe vleesch ende kenlike ghesceppenesse den kinde,/ Nadien dat
huut. Dan sijn die .xl. dage wt, dair ict ghescreven vinde. In die vijfte .vij.
die vrouwen ghemeenlike of spre- daghe dan / Wassen hem aderen ende
ken, dair wert .j. kint in .xl. daghen been daer an / Ende vleesch ende ken-
wl wassen. Nv so willic den vrouwen leke huut. / Dan zijn die .xl. daghe uut.
setten: als tkint voetsel ontfaet, so / Maer alle wive ghemeenlike /
nutte elcs morgens hiet, want vasten Spreken, des ic hem volghe sekerlike /
deert den kinde zeere. Hoe die ziele Dat es dat in .xl. daghen / Na dien dat
comt int kint: bider gracien ons ment begint draghen / Volwassen es
heren ende sekere van hem ghesent, een kint. (Heim. 262-282)
Maer .xl. daghe of .L. in dat kint. ?
Als het gaet ten ontfanghe vanden ?
lieue ende het sijn lijf ontfaet, soe Hets goet dat ic voert ontbinde / Die
heeft die moeder in al haer lijf .j. redene voert hoe den kinde / Die
domende roet ende beuen met allen ziele word van gode ghesint / Na .xl.
leden ende een verscudden met allen daghe of na .xlv. in tkint. (Heim.
leden. 323-326)
¶ Kinder die hem verbaren ten .xxx. ?
dage, en sal waer .vij. maent drag- ?
hen. Ende die hem te .xl. daghen ?
verroeren, sullen ten .viij. maenden ?
worden gheboren. Ende die hem te ?
.L. daghen verroeren, en sullen Kinder die leven te .xxx. daghen / En sal
bouen negen maenden niet draghen. men maer .vij. maent draghen / Ende
Nv weet, kinder die ter .vij. maent die te .xl. daghen lijf ontfaen / Moeten
worden gheboren, moghen wel in die .vij. maent voert gaen / Ende die
leuen. Maer die ter .viij. maent wor- te .xlv. daghen rueren / En selen over
den gheboren, sijn zeker ant lijf ver- .ix. maent niet dueren / Sij en selen ter
loren, want si in die .vij. maent had- werelt comen. (Heim. 329-335)
  Ende wet wel al onghewaent / Dat kin-
  der die ter .vij. maent / Gheboren wer-
  den, moghen wel leven. / Maer wet wel
  dat men vint bescreven / Wat kinde in
  die .viij. maent wert gheboren / Dat es
  an dat lijf verloren, / Want hem in die

den ghepijnt soe zeere omme voert .vij. maent eer / Verpijnt hadde te zeer
te gane, dat hem rusten behoeft in / Hoet ter werelt comen mochte, / Des
.viij. maent. .ix. maent es die tijt. waest vermoeyt harde onsochte, Ende
¶ Vanden planeten willic verclaren, daer omme behouet ruste wale / In die
dair die mensche of ontfaet sine .viij. maent al te male. / Ende wordet in
nature ende sine zeeden, alst is vol- die .viij. maent gheboren / So es zijn lijf
comen van allen leden. Saturnus is verloren. (Heim. 337-350)
.j. planete die gaet bouen der zonnen Trouwen, mi ware goet gheseit / Hoe
verre, Na alsoe verre als van hier tkint van den planeten ontfeit / Sine
toter zonnen. soe gheeft den kinde natuere ende sine seden / Alst volco-
bescheedenheit ende redene. Jupiter men es van sinen leden. / Saturnus
gheeft hem goeden moet. Maers dats eene sterre / Die hooghe staet
gheeft den kinde erren moet ende ende verre / Boven die sonne, dats
verwoetheit. Venus dan comt ende waer / Alse verre alse van hier tote
gheeft hem luxurien den wille. Die daer. / So ghevet den kinde bescee-
zonne gheeft den kinde scoenheit denheit / Van redenen, alst bescreven
van onthoudene, vordachtegeit. steit. / Jubiter, die volghet daer na, /
Mercurius gheeft den kinde blijscap Sine spere gevet... / Groeten moed
ende groten lust van eertschen den kinde / Ende overmoedeghen als
saken. Die mane maket kint snel ict vinde. / Mars, dat es die derde pla-
ende behendich. nete, / Die maect dat kint erre ende
¶ Tkint, daert meest of ontfaet van wreet. / Dan comt Venus ende ghevet
desen, dair na heuet vele gheliken. den kinde / Begerte .../ Van luxurien
Deerste maent settic tsaet te gader ende van spele... So comt die sonne
hout bij siere naturen ende es cout daer na gheronnen / Ende ghevet den
ende droghe. Dander maent Jupiter kinde lichtichede / Van onthoutdene
formeret met siere hitten ende con- ende van ghedachtichede. / Mercurius
forteret. Maers settit been ende .../ Sint den kinde bliscap inne / Ende
thouet vanden scouderen. Sol for- groten lost van eerdschen saken. / Die
meret die dracht ende maect hem mane can wel die kinder maken / Snel
  ende besich in haren wesen. (Heim.
  361-389)
  Deerste maent mach men gheven /
  Saturnus, als men vint bescreven, /
  Die dat saet te gader hout. / Maer
  siere nature die es cout / Ende droeg-
  he... / Dander maent gheven wi
  Jubiterre: / Formeringhe van leden
  gevet die sterre / Ende conforteert
  met ziere hitten / .../ Daer na Mars te
  comen pleghet / Ende sceedet die

therte ende gheeft hem leuen. Die scenen van den siden / Ende die in
filosofe seit dat therte es deerste dat haer tiden / Ende den hals ende oec
leuet ende tachterste dat steruet als dat hoeft / ... / Sol comt dan met siere
tmenschen lichame bederuet. Venus cracht / Ende ghevet forme der
doet formeren nese ende mont, ving- dracht / Ende maect dat herte, ende
here, teen ende die scamelhede. ghevet dleven. / ... / Dat seit
Marcurius maect des menschen Aristoteles / Die philosophie bescre-
stemme soete ende ven heeft / Dat dat herte eerst leeft /
[fol. 7vo] claer, wintbrauwen, oghen Inden mensche, ende alderleest
ende die nagle. Dan comt die mane steerft / Als des menschen lijf
ende bedecket al tkint met eere huut. bederft. / Hier na comt Venus ghe-
Dan comt Venus ende Marcurius wout / Die oeren, nase ende mont
weder ende gheuen den kinde voch- behout / In den mensche, ende ander
teit, daer sijn voetsel bij ontfaet. lede / Van des menschen scamelhede
Indie .ix. maent comt Saturnus / Ende daer toe voete ende teen /
weder ter vrucht dat hijt vercout soe Ende die vingers sceedt van een. /
zeere ende verdroghet, dat lecht Ende daer na comt Mercurius / Daer
ende wint, ende wort dan gheboren, wi af vinden ghescreven aldus / Dat
sijn lijf ware of dat onlange leuen hi des menschen stemme maect /
soude. Oec eist vrese ghewont te sine Soete ende claer of ongheraect, /
int led der[dair?] die man in teeken Wincbrauwen, haer ende oeghen /
des leets. Die filosofe seit: ter .ix. Ende nagle als wij betoeghen. /
maent wert kint gheboren of ter .vij. Dalder leste, dats die Mane / ... /
es goet, waer ter .viij. of ter .5.1 es Ende bedect al uut ende uut / Al de
sorghe. men heefter ghesien draghen lede metter huut / ... / Daer na comt
.ij.2 maent ende dair bouen niet. Venus ende Maecurius weder / Ende
  ghevet de kinde voeticheit / Daert
  sijn voetsel bi ontfeit. / In dachtende
  maent comt Saturnus weder ten
  kinde .../ Ende vercout dat kint so
  zeere / Ende verdroeghet .../ Ende
  bedwinghet .../ Dat zulke astronomine
  saghen / Worde dan een kint
  gheboren / Dat zijn lijf es verloren /
  Of dat onlanghe leven mach.
  Verstaet .../ Dat anxtelijc, sijt seker
  des / Eens menschen let ghequetst es
  / Alse de mane in teeken des leede
  zij. (Heim. 455-516)
  Die philosophen doen ons verstaen /
  Dat in die .ix. maent voeert mach
  gaen / Dat kinder natuerlijc werden
  gheboren / Oft in die .vij. maent .../

Nochtan seit Auicenna dat hij ver- Oft in die .viij. maent .../ Oft in die
nam .j. kint ten .ix. maenden ghebo- .x. te menegher ure. / Ende sulc vint
ren ende hem begonsten te wassene men ... / Gheboren in die .xi. maent
tande, ende bleef oec te liue. Ende / Ende emmer der boven niet / ...
alle beesten hebben haren naturliken Nochtan segghet Avicenne /.. Dat hi
tijt. vernam .../ Een kint in de .xiiij.
some baren si niet. ende oec en es maent gheboren / Ende hem begon-
ghene beeste die haer laet ghenoten ste te wassene tande / ... Ende dat
na den ontfanc dan twijf. Oec seit kind bleef wel te live. / ... Alle diere
plinius die vroede dat twijf nichte- in dese werelt wijt / Hebben haren
mer vrucht draghen en mach, sonder gherechten tijt / Hare dracht te vul-
hare bloeme te doen risene, dan .j. bringhene voert /...Sonder die men-
boem vrucht draghen en mach son- sche alleene (Heim. 716-738)
der bloyen. Ic sach oec wonder van- Gheen dier ghenoet na dontfaen /
den menstruonichen bloede: gote- Sonder dwijf ... / Ende die merie
ment anden wortel van een bome, (Heim. 204-206)
hij soude verdroghen. Oec vandic, Ghelijc dat gheen boem vrucht en
waer men name .j. haer vter porten mach / Hebben sonder bloeme .../
van .j. wiue ende leids diepe onder Sone moghen de vrouwen twaren /
perds mes met .j. luttel menstruoni- Gheene vrucht peenbaren / Sine
chen bloede, datter af soude wassen moeten eerst hare bloemen risen.
ene maniere van enen serpentkine. (Heim. 245-249)
Ende aensaghe soe .j. kint inden tijt .../ Oft diet op die wortele leide / Van
vander purgacien, soe sout beulec- eenen boeme .../ Al ware hi groene,
ken, Ende een spiegel die zuuer es hi soude verdroeghen (Heim. 1584-
ende niewe. Ende oec daret den man 1586)
  Die haer name uut eens wives poert

dat hij haere naerstelike siet an of / Ende maket nat in menstrua voert
dat soe hem siet naerstelike in sijn / Ende leit onder mes daer naer / ...
aensichte. Oeck hebben si den lust Men soude vinden daer / Een groet
som soe groet ten mannen wert in serpent (Heim. 1588-1593)
desen noet, dat hem helpt dat si den Heim. 1526-1536 [kind]
  Heim. 1552-1561 [spiegel]
  ? (Heim. 1594-1597) [man]
  Sulke wive hebben den lost so groet
  / Ten mannen wert, in deser noet
  (Heim. 116-117)
man sien of horen. Ende aristoteles  
seit: omme dat comt vte alle den  
lichame, dair omme maket formacie  
ghelijc die leeden, wt ghenomen  
vleesch ende vetheden. Nochtan  
commet menstruoniche bloet ter  
winninghen vanden vleesche ende  
ter vetheden. Dair omme, twijf die Heim. 62-69 [maar de voorstelling
bequame tontfane, alsoe ghenoet komt ook in de Chirurgia-tekst
ende ontfaet tsaet vanden man te voor; hier keert m.a.w. de interpola-
hare diepten, dan luuct soe so vaste, tor naar zijn primaire bron terug]
datter niet niene3. come die point van  
ere naelden.1.2.  


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

titels


auteurs