Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1991

[p. 116]

Domien sleeckx (1818-1902) en Vlaemsch Belgie (1.1.1844-22.11.1844)
door Marc Carlier

1.1. Het idee

Zowel te Antwerpen als te Gent realiseren de Vlaamsgezinden zich al snel dat ze niet via de literatuur alleen de brede massa kunnen bereiken. Daarvoor is dit medium te elitair. Om reële impact op het volk te krijgen, is een leidinggevend Vlaams dagblad in de hoofdstad noodzakelijk. Met de algemene goedkeuring van de commissiespelling op 23 oktober 1841 is al een eerste belangrijke hinderpaal daartoe uit de weg geruimd.

Tot 1 januari 1844 verschijnt in Vlaanderen geen enkel dagblad in de moedertaal. Natuurlijk zijn er wel enkele weinig succesvolle Nederlandstalige kranten op de markt die drie, twee of één maal per week van de persen rollen. Te Gent vinden de Gazette van Gent, Den Vaderlander, Den Vlaming, Den Gendschen Mercurius enz. een beperkt lezerspubliek. Antwerpen moet het in hoofdzaak stellen met het Antwerpsch Nieuwsblad, Den Antwerpenaer en De Postryder, Brugge met De Standaerd van Vlaenderen. Tegenover deze weinig ontwikkelde Nederlandstalige pers staan professioneel opgestelde Franstalige dagbladen als L'Indépendance Belge, L'Observateur en de Journal de Bruxelles te Brussel, Le Précurseur te Antwerpen en Le Messager de Gand te Gent.

Pieter Ecrevisse somt in september 1843 een reeks oorzaken op voor de achterstand van de Nederlandstalige pers in Vlaanderen. Hij wijst vooral op het kleine, weinig aantrekkelijke formaat, de gebrekkige periodiciteit, de eenmansredacties en het beperkte lezerspubliek. Bovendien is niet het Nederlands maar wel het superieure Frans de taal van de besluitvorming⁽¹⁾. Daarbij komt nog dat door het dagbladzegel de Belgische kranten zeer duur zijn. Nederlandstalige, sociaal lager gesitueerde lezers kunnen zich een abonnement op een dagblad niet veroorloven. De gegoede Franstalige burgerij kan dat wel. De gevolgen liggen voor de hand: de Franstalige dagbladen houden het vol, terwijl de Vlaamse kranten zich genoodzaakt zien slechts enkele malen per week in een beperkte oplage

(1) Piet regt door zee (ps. van Pieter Ecrevisse) in het Kunst- en Letterblad IV (1843), p. 89-90. De bijdrage is gedateerd op 31.9.1843.

[p. 117]

voor een klein lezerspubliek te verschijnen. Een Vlaams dagblad op touw zetten is dus een riskante onderneming; anderzijds is het toch ook de enig mogelijke uitweg voor een ruimere verspreiding van de Vlaamsgezinde idealen.

Het is de journalist en historicus Karel Lodewijk Torfs (Antwerpen, 1808-1868), hoofdredacteur van het Antwerpsch Nieuwsblad, die al op het eind van augustus 1842 aan Snellaert en Willems voorlegt of ‘eene Courant, in de gezuiverde spelling opgesteld, en alle dagen (zon- en feestdagen uitgezonderd) te Antwerpen verschynende, en den zelfden dag te Gendt, te Brussel, te Leuven enz. rondgedeeld’ kans heeft ‘om wel te slagen’. Het voorstel moet voorlopig wel geheim blijven ‘om in het kamp der vlaemsche gazettiers geenen alarm te verwekken’⁽²⁾.

Snellaert heeft Torfs' idee vanaf mei 1843 in zijn Kunst- en Letterblad gepropageerd⁽³⁾. Toch geeft hij de voorkeur aan een dagblad, gevestigd te Brussel, waar het politieke nieuws wordt gemaakt. In augustus gaat hij Pieter Frans van Kerckhoven te Antwerpen en Michiel van der Voort te Brussel hierover polsen. Beiden vinden het een uitstekend en noodzakelijk initiatief maar financieel volstrekt onhaalbaar⁽⁴⁾. Snellaerts eis maakt in het Kunst- en Letterblad wel een discussie los over de lamentabele toestand van de Vlaamse pers⁽⁵⁾.

Snellaert formuleert zijn opvattingen over een Vlaams dagblad in de hoofdstad nooit scherper dan in oktober 1843. Voor hem is het duidelijk dat de krant onder geen beding kan worden opgesteld door een letterkundige vereniging. Hij pleit daarentegen voor een onafhankelijke en bezoldigde redactie die permanent te Brussel verblijft. Het kapitaal voor de krant moet via het plaatsen van aandelen samengebracht worden⁽⁶⁾. Bij de uiteindelijke realisatie van het project hebben de initiatiefnemers duidelijk met Snellaerts eisen rekening gehouden.

(2) K.L. Torfs aan F.A. Snellaert, [Antwerpen, na 24.8.1842], U.B.G. Hs. G 15765/11 (33).

(3) [Ferdinand Snellaert], Waerde vriend, Kunst- en Letterblad IV (1843), p. 37-38; [Ferdinand Snellaert], Mynheer, ibidem, p. 45-46; [Ferdinand Snellaert], ibidem, p. 89-90.

(4) P.F. van Kerckhoven aan F.A. Snellaert, [Antwerpen], 15.8.1843, U.B.G. Hs. G 15758/19 (13); M. van der Voort aan F.A. Snellaert, [Brussel], 20.8.[1843], U.B.G. Hs. G 15766/1 (37).

(5) Een krantsnuffelaer, De Vlaemsche periodieke drukpers, Kunst- en Letterblad IV (1843), p. 87; Piet regt door zee (ps. van Pieter Ecrevisse), ibidem, p. 89-90.

(6) [Ferdinand Snellaert], ibidem, p. 89-90.

[p. 118]

1.2. Het plan neemt concrete vormen aan: de Hermans stichten Vlaemsch Belgie

Te Antwerpen wil men na de ruzies in de zomer van 1843 de geschokte eenheid opnieuw herstellen. Op initiatief van Conscience wordt in oktober een geheim en eendrachtig broederschap onder de Vlaamse vrienden opgericht. Rik probeert ook ‘wachthuizen’ op te richten te Gent via Snellaert en te Brugge via Serweytens, de voorzitter van de toneelvereniging Kunstliefde. Midden november hebben de ‘broeders’ een naam gekozen. Voortaan noemen ze zichzelf ietwat geheimzinnig de ‘Hermans’. Conscience heeft te Gent voorlopig twee vertegenwoordigers gevonden: Ferdinand Snellaert en Philips Marie Blommaert⁽⁷⁾. Te Antwerpen bestaat de groep uit zeven man. Theodoor van Ryswyck en het driemanschap Conscience, De Laet en Van Kerckhoven zijn er zeker bij⁽⁸⁾. De andere namen blijven open. Schmook vermoedt hier (de onpartijdige) Hyacinth Colins, Vlaamsgezind provincieraadslid en ondervoorzitter van de Olijftak, en de Van Ryswyckgetrouwen Ed. ter Bruggen en Domien Sleeckx. Dat Sleeckx al in november 1843 Herman is, is vrij onwaarschijnlijk⁽⁹⁾. Hij treedt wellicht pas de volgende maand toe.

De Hermans stellen zich tot doel de ‘public relations’ van de Vlaamse Beweging beter te verzorgen. Aan elk Vlaams initiatief moet zoveel mogelijk ruchtbaarheid gegeven worden. Ze ‘laken nooit - nooit wat voor de tael der vaderen werd gedaen’ want ‘by hen zyn niets dan Broeders’. De leden zijn volstrekt vrij in hun politieke overtuiging. Allen voeren echter het nationale principe hoog in het vaandel. Met de enge partijpolitiek laten ze zich niet in.

Om hun doel te bereiken gaan de Antwerpse Hermans de media bespelen. In Franstalige en Nederlandstalige kranten protesteren ze tegen de discriminatie van het Nederlands. Met Snellaert wordt een overeenkomst gesloten: het Kunst- en Letterblad zal naar Antwerpen worden overgebracht, waar het ‘het orgaen van (...) de verbroedering’ zal worden.

Maar Conscience en zijn vrienden, plots weer sterk in hun hervonden maar zo kortstondige eenheid, willen meer dan een cultureel-informatief tijdschrift alleen. Een dagblad in de moedertaal zou voor de verspreiding van hun ideologie pas doeltreffend zijn! De Hermans kennen Snellaerts voorstel en grijpen het nu met beide handen aan. Wat enkele maanden

(7) Later zal ook Frans Rens toetreden.

(8) H. Conscience aan F.A. Snellaert, Antwerpen, 21.11.1843, U.B.G. Hs. G 15754/16 (13), A. Jacob, Briefwisseling van, aan en over Hendrik Conscience, Gent, [1919], II, p. 138-142.

(9) Ger Schmook, Hendrik Conscience c.s. schrijven aan Zijne Majesteit Leopold I: 10.10.1846, Gent, 1984, p. 18.

[p. 119]

voordien nog onrealiseerbaar leek, kan nu plots wel: met trots kan Conscience Snellaert op 21 november 1843 melden dat ‘nog misschien voor Nieuwjaer te Brussel’ ‘een groot dagelyksch vlaemsch dagblad’ ‘Vlaemsch Belgie’ ‘zal’ ‘verschynen’ ‘uitsluitelyk ten voordeel der Hermanische beweging’⁽¹⁰⁾. Snellaert zal van dan af bij de onderhandelingen betrokken worden⁽¹¹⁾.

(10) H. Conscience aan F.A. Snellaert, Antwerpen, 21.11.1843, U.B.G. G 15754/16 (13), A. Jacob II, p. 138-142.

(11) H. Conscience aan F.A. Snellaert, [Antwerpen, 5.12.1843], U.B.G. Hs. G 15754/16 (14), A. Jacob II, p. 142-143. Snellaert zal ook trouw alle vorderingen in zijn Kunst- en Letterblad (IV (1843), p. 96 en p. 100) melden.

1.3. Praktische voorbereidingen

1.3.1. Het samenstellen van de redactie (december 1843)

Dat Jan de Laet hoofdredacteur van Vlaemsch Belgie wordt, staat al snel vast. Van de Antwerpse Hermans is hij degene met de grootste journalistieke ervaring aangezien hij regelmatig aan o.a. de Brusselse krant L'Emancipation heeft meegewerkt. Bovendien kent hij de Brusselse context goed. In de eerste helft van de jaren '30 heeft hij er in de Franstalige culturele middens vertoefd.

De redactie zal overeenkomstig Snellaerts voorstel onafhankelijk zijn en uit drie man bestaan. De Laet mag zijn ‘eerste opsteller’ vrij kiezen en hem tot het Hermanschap toelaten. In december 1843 benadert De Laet zijn vriend Sleeckx met het voorstel om samen naar Brussel te vertrekken. Sleeckx heeft geen journalistieke ervaring maar zijn Vlaamsgezindheid is oprecht en zijn werkkracht spreekwoordelijk. Dat heeft hij in de Olijftak al bewezen. De Laet belooft hem een fabuleuze jaarwedde van 2000 fr.⁽¹²⁾. Daar heeft Domien wel oren naar. Als onderwijzer heeft hij het financieel immers niet breed. Zijn vrouw verwacht sedert oktober 1843 een tweede kind. Op de Lagere Hoofdschool verdient hij maar 600 fr. per jaar en de verdubbeling van zijn jaarloon laat op zich wachten. Hij hakt de knoop gauw door. Op 23 december 1843 verhuizen De Laet en Sleeckx met hun gezinnen naar Brussel⁽¹³⁾. Ook Geraard Jan Dodd reist met hen mee. Hij zal de Brusselse drukker Wouters behulp-

(12) F. van Veerdeghem, Levensbericht van J.L.D. Sleeckx, Levensberichten der afgestorven medeleden van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden. Bijlage tot de Handelingen van 1901-1902, Leiden, 1902, p. 209-210.

(13) J.A. de Laet aan F.A. Snellaert, Brussel, 23.12.1843, U.B.G. Hs. G 15759/3 (43), A. Jacob II, p. 143-144. Sleeckx wordt bij ministerieel besluit van 13.1.1844 als onderwijzer van de Lagere Hoofdschool vervangen door Constantyn van Lippeloy (Vlaemsch Belgie I (1844), nr. 14, 15/16.1.1844).

[p. 120]

zaam zijn bij het zetten van de krant. De Laet heeft als redactiebureau een pand gehuurd in de Kanselarijstraat nr. 17, dicht bij de Sint-Michielskathedraal.

Jaak Frans van de Velde (Hamme, 20.3.1817 - Parijs, 6.10.1893) uit Dendermonde maakt daar enkele dagen later als derde lid van de redactie zijn opwachting⁽¹⁴⁾. Hij is wellicht door Snellaert als redactielid voorgesteld⁽¹⁵⁾. Van de Velde is een jongeman van gegoede liberalen huize. Zijn vader Jan Lieven is notaris te Dendermonde, zijn broer Hippoliet Frans (1805-1872) vrederechter te Veurne. Van de Velde is misschien nog beter dan De Laet op zijn nieuwe taak voorbereid. Samen met zijn broer Juliaan (1815-1869) heeft hij immers tussen 15 november 1833 en 2 maart 1838 de Courrier de la Dendre uitgegeven, waaraan o.a. zijn stadsgenoten Prudens van Duyse en Leo de Burbure meewerkten⁽¹⁶⁾.

Volkskunde is naast toneel⁽¹⁷⁾, muziek en poëzie, één van Jaaks voornaamste liefhebberijen. In 1839 debuteert hij met een opstel ‘Over de benaming van Makeleters van Dendermonde’ in Willems' Belgisch Museum⁽¹⁸⁾. In 1840 komt hij in contact met Snellaert die van hem geregeld sagen uit het land van Hamme en Dendermonde in het Kunst- en Letterblad opneemt. In ruil ronselt Jaak abonnees⁽¹⁹⁾. Hij onderhoudt te Gent ook vriendschappelijke contacten met Prudens van Duyse, baron Jules de Saint-Genois⁽²⁰⁾ en Frans Rens aan wiens Nederduitsch Letter-

(14) In zijn brief van 23.12 aan Snellaert rept De Laet nog met geen woord over Van de Velde. Zijn naam valt pas in Consciences brief van 26.12 (H. Conscience aan F.A. Snellaert, Antwerpen, 26.12.1843, U.B.G. Hs. G 15754/16 (16), A. Jacob II, p. 144-146).

(15) Misschien alludeert Van Kerckhoven op Van de Velde in zijn brief aan Snellaert van 17.11.1843: ‘Conscience heeft my gezegd dat gy reeds een vriend hadt aengewonnen welke in journalen de zaek ten dienste zou kunnen staen. Ware het niet goed hem, by deze gelegenheid, eenig werk te zoeken, zonder hem nogtans het fyn van het oogmerk te doen kennen, indien dit onvoorzigtig ware.’

(16) Jan Broeckaert, Dendermondsche drukpers, Dendermonde, 1890, p. 172-175.

(17) In oktober 1842 organiseert Van de Velde een declamatiewedstrijd in Dendermonde. De juryleden zijn Prudens van Duyse, Frans Rens en Emmanuel Rosseels (J.F. van de Velde aan E. Rosseels, Dendermonde, 14.9.1842, A.M.V.C. V 2553/B 32783/5).

(18) Belgisch Museum III (1839), p. 176-177. De bijdrage is gedateerd (Dendermonde, 6 juny 1839).

(19) J.F. van de Velde aan F.A. Snellaert, Dendermonde, 17.2.1842, U.B.G. Hs. G 15765/16 (3).

(20) J.F. van de Velde aan J. de Saint-Genois, Dendermonde, 22.9.1840, U.B.G. Hs. G 18463/150.

[p. 121]

kundig Jaerboekje hij vanaf 1841 met poëzie meewerkt⁽²¹⁾. In 1842 duikt hij via Emmanuel Rosseels ook in Van Kerckhovens Noordstar op⁽²²⁾. Samen met zijn broers Hippoliet en Adolf van de Velde staat hij de in België verblijvende Duitse volkskundige Johann Wilhelm Wolf bij in de redactie van de folkloristische tijdschriften Grootmoederken (1842) en Wodana (1843).

Op professioneel vlak wil het maar niet vlotten. Na het verdwijnen van de Courrier werkt hij enkele jaren op het notariskantoor van zijn vader. In oktober 1842 solliciteert hij naar een betrekking van kantonaal inspecteur voor het lager onderwijs. Hij schakelt hierbij zijn vriend Van Duyse in die hem bij Ledeganck, de kersverse provinciale inspecteur, gaat aanbevelen⁽²³⁾. Aanvankelijk lijkt alles vlot te verlopen⁽²⁴⁾. Uiteindelijk raakt hij toch niet benoemd. Het Gentse episcopaat wijst hem in februari 1843 af op grond van enkele liberale verzen die hij vroeger had geschreven. De voorspraak van zijn vriend, de katholieke politicus Pieter de Decker haalt niets meer uit⁽²⁵⁾. Snellaerts (?) aanbod om tot de redactie van Vlaemsch Belgie toe te treden komt dan ook juist op tijd. Net als Sleeckx wordt ook hij nu opgenomen in het broederschap der Hermans⁽²⁶⁾.

(21) Jaek Vandevelde, Theresa (Dendermonde, oogstmaend 1840), Nederduitsch Letterkundig Jaerboekje VIII (1841), p. 48-50; Jaek Vandevelde, Zwyg, waerde lier! (Dendermonde, april 1841), Nederduitsch Letterkundig Jaerboekje IX (1842), p. 26-29.

(22) Jaek van de Velde, De wind, De Noordstar III (1842), 1, p. 90-92.

(23) J.F. van de Velde aan P. van Duyse, Dendermonde, 1.10.1842, K.A.N.T.L. Fonds Van Duyse map 41/158.

(24) J.F. van de Velde aan P. van Duyse, Dendermonde, 15.2.1843, K.A.N.T.L. Fonds Van Duyse map 41/161.

(25) J.F. van de Velde aan P. van Duyse, Dendermonde, 27.2.1843, K.A.N.T.L. Fonds Van Duyse map 41/164.

(26) Op 25 mei 1844 bekent Jaak aan zijn broer Hippoliet: ‘Le journal ne fut en principe qu'une émanation de la littérature flamande, qui elle-même est dirigée en grande partie par une société secrète dont je parlerai plus tard et à laquelle j'appartiens’ (J.F. van de Velde aan H. van de Velde, Brussel, 25.5.1844, gepubliceerd door Paul Fredericq in de Annuaire de l’ Académie de Belgique LXX (1904), p. 48-52).

1.3.2. Het samenbrengen van het startkapitaal

1.3.2.1. De clerus

Conscience had voorgerekend dat er 30.000 fr. nodig was om Vlaemsch Belgie gedurende één jaar te laten verschijnen. Via het plaatsen van 120 aandelen van elk 250 fr. en het werven van abonnementen hoopten de Hermans het nodige kapitaal te verzamelen. Op 1 januari 1844, toen het

[p. 122]

eerste nummer van de pers liep, waren nog maar vijftig aandelen verkocht. De Laet, Sleeckx en Van de Velde beschikten aanvankelijk dus maar over een schamele 12.500 fr.⁽²⁷⁾. Uiteindelijk zou het kapitaal nooit meer dan 20.000 fr. bedragen⁽²⁸⁾.

De overwegend Fransgezinde liberalen waren niet geneigd om Vlaemsch Belgie financieel te steunen⁽²⁹⁾. Ze recruteerden hun kiezers immers niet in de Nederlandstalige milieus. De clerus daarentegen toonde onmiddellijk interesse:

il comprit au moins que le Vlaemsch Belgie pouvait un jour devenir un organe puissant, et qu'il importait de rechercher notre alliance, pour chasser du pays tous ces journaux de la France, qui viennent nous en imposer.⁽³⁰⁾

Jan Baptist van Hemel, Vlaamsgezind superior van het Mechelse Klein Seminarie én vertrouweling van aartsbisschop Sterckx, nam - wellicht op verzoek van Conscience of Sleeckx - een abonnement⁽³¹⁾. Het is vrijwel zeker dat ook hij de clerikale steun voor Vlaemsch Belgie organiseerde⁽³²⁾.

Welk belang had de clerus bij de financiering van het dagblad? Voor een precies antwoord op deze vraag is inzicht in de situatie van de pers te Brussel eind 1843 - begin 1844 noodzakelijk. Het is bekend dat het unionisme vanaf 1839, na de ondertekening van het vredesverdrag met Nederland, afbrokkelt. Het zijn vooral de jonge doctrinaire liberalen, voorstanders van een doorgedreven scheiding tussen kerk en staat, die er oppositie tegen voeren. Ze willen niet langer samenwerken met de katholieken, die het unionisme gunstig gezind zijn omdat die regeringsvorm het best de rechten van de kerk in de staat waarborgt. Van 18 april 1840 tot

(27) D. Sleeckx aan J. de Saint-Genois, Brussel, 25..11.1844, U.B.G. Hs. G 18462/235, A. Jacob II, p. 160-165.

(28) J.F. van de Velde aan H. van de Velde, Schaarbeek, 20.11.1844, gepubliceerd door Paul Fredericq in Levensschets van Domien Sleeckx, Brussel, Hayez, 1903, p. 42-46.

(29) J.F. van de Velde aan H. van de Velde, Brussel, 25.5.1844, Annuaire, p. 49: ‘A cette occasion, je vous dirai, cher Hippolyte, que le parti libéral n'a jamais fait la moindre démarche pour nous attirer. Aussi, à vrai dire, il a perdu quelque chose de mon estime; car avec le défaut d'être aussi aristocrate que l'autre parti, il a encore celui de ne jamais invoquer que des principes français dans la propagation de ses idées’.

(30) J.F. van de Velde aan H. van de Velde, Brussel, 25.5.1844, Annuaire, p. 48-52.

(31) J.F. van de Velde aan H. van de Velde, Brussel, 1.6.1844, Annuaire, p. 52-56.

(32) J.F. van de Velde aan H. van de Velde, Brussel, 1.6.1844, Annuaire, p. 52-56: ‘Il faut savoir que ce M. van Hemel est celui de tous les prêtres qui a travaillé le plus pour tenir la littérature dans la route semi-catholique qu'elle a suivie depuis 1840; en outre il est connu pour son attachement à la cause flamande.’

[p. 123]

13 april 1841 slagen Joseph Lebeau en Charles Rogier er zelfs in om voor korte tijd een homogeen liberaal kabinet te leiden. Met Jean Baptiste Nothomb wordt het unionisme voorlopig tot 1846 hersteld. De doctrinair-liberale agitatie ertegen houdt echter aan.

Eind 1843 is de situatie zo geëvolueerd dat een dynamische Franstalige, exclusief⁽³³⁾ liberale pers te Brussel zich opmaakt voor een ultieme aanval tegen de katholieken en de unionistischgetrouwe liberalen met Nothomb aan kop. Met de beslissende parlementsverkiezingen van 10 juni 1845 in het verschiet krijgen de liberalen steeds meer belangstelling voor de pers als politiek wapen. Symptomatisch voor deze evolutie is dat op 1 juli 1843 de unionistische L'Indépendant van de Mérode (katholiek) en Nothomb vervangen wordt door de gematigde maar niet unionistische L'Indépendance, die met zijn 1200 inschrijvers al gauw de meest gezaghebbende liberale krant in België wordt. Hét strijdblad van het exclusieve, vrijzinnige en anticlericale liberalisme wordt vanaf 1844 echter vooral L'Observateur met zijn 1400 abonnees. Voor de katholieken is dit de te duchten tegenstander, de krant van de vrijmetselaars, de spreekbuis van de jonge liberalen Rogier, Verhaegen, Lebeau en Delfosse.

Eind 1843 kunnen de katholieken tegenover deze vechtlustige liberale pers te Brussel eigenlijk enkel de weinig combattieve Journal de Bruxelles (opgericht op 1 januari 1841; 2000 abonnees) van Dieudonné Stas plaatsen. De krant wilde de identiteit van Kerk en conservatieve maatschappij bepleiten. Door de onverschilligheid van de katholieke bourgoisie en kardinaal Sterckx’ politiek van weinig enthousiaste en geheim gehouden steun aan de eigen katholieke pers was de krant er echter niet in geslaagd het overkoepelende, leidinggevende blad van de katholieke opinie in België te worden. In de schaduw van de Journal verscheen nog L'Emancipation die insgelijks het conservatisme en unionisme met weinig slagkracht verdedigde⁽³⁴⁾.

Wilde de katholieke fractie aan de liberalen het hoofd bieden, dan moest ze haar invloed op de pers te Brussel op alle mogelijke manieren zien te vergroten. Toen Vlaemsch Belgie als uitdrukkelijk onpartijdig, eer-

(33) ‘Exclusief’ hier in de zin van anti-unionistisch.

(34) Voor dit overzicht van de Brusselse pers rond 1844, zie A. Cordewiener, Attitudes des catholiques et de l'épiscopat devant les problèmes posés par l'organisation de leur presse à Bruxelles (1831-1843), B.T.N.G. II (1970), 1, p. 27-43; A. Vermeersch, De structuur van de Belgische pers, Bijdragen tot de geschiedenis van de Belgische pers (I.C.H.G. Bijdragen 4), 1958, p. 30-36, p. 50-60, p. 82-86; Els Witte, Het project tot omkoping van de Brusselse krant ‘L'Emancipation’, door het Belgische episcopaat in 1838, B.T.N.G. II (1970), 1, p. 45-54; J. vander Vorst-Zeegers, Le ‘Journal de Bruxelles’ de 1871 à 1884 (I.C.H.G. Bijdragen 36), Leuven/Parijs, Nauwelaerts, 1965, p. 13-17.

[p. 124]

ste Nederlandstalige dagblad in de hoofdstad werd aangekondigd, vormde het blad niet onmiddellijk een bedreiging voor de clerus. Toch had een pro-katholieke krant meer zekerheid geboden. Als voorzorgsmaatregel kocht de clerus zich daarom in de krant in om het blad op die manier toch zo veel mogelijk aan zich te binden. De scherpzinnige Jaak van de Velde voelde instinctief aan ‘que le parti prêtre ne nous avait jamais voulu du bien que pour nous rendre impuissant’⁽³⁵⁾. Anderzijds was de clerus het Nederlands niet ongenegen. De katholieke opinie vond zijn steun immers in belangrijke mate op het Fransonkundige platteland. Voor de verspreiding van het geloof en de hieraan gerelateerde katholieke beïnvloeding werd regelmatig gebruik gemaakt van Nederlandstalige stichtelijke lectuur⁽³⁶⁾:

L'utilité de la langue flamande est évidente. Que d'histoires, que de chroniques, que de documents, qui n'ont jamais existé qu'en flamand! Le peuple se sert encore exclusivement de cette langue; il faut donc que les personnes instruites la possèdent afin de communiquer au peuple les connaissances dont il a besoin, pour bien comprendre et accomplir ses devoirs civils et religieux. Le clergé à qui cette noble fonction est réservée, s'intéressera plus que personne au succès de la langue flamande, dont le peuple des campagnes se sert exclusivement dans la plupart de nos provinces. Personne ne peut se dissimuler d'ailleurs que cette langue sert de digue au torrent de corruption et d'immoralité qui inonde nos villes, à cause de cette multitude de romans et de livres obscènes ou impies que la France nous envoie. La moralité du peuple y trouve donc aussi une sauvegarde et une défense⁽³⁷⁾.

De Hermans hadden voor de verwezenlijking van hun Vlaams dagblad dringend geld nodig. Ze aanvaardden dan ook de clericale steun. Toch meenden ze wat naïef dat dit hun onafhankelijkheid niet zou beknotten:

Si le journal, comme vous pourriez me le répondre, a une teint catholique, il n'est cependant pas dévoué au parti, et les circonstances nous permettent encore toujours de combattre sous la bannière de l'autre, même en conservant la forme religieuse. Le clergé sait cela très bien, aussi craint-il toujours que nous leur échapperons un jour⁽³⁸⁾.

Ook om een andere, niet minder belangrijke reden konden de Hermans de helpende hand van de clerus moeilijk weigeren. Pas op 5 augustus 1843 hadden de Belgische bisschoppen als reactionnaire maatregel tegen de oprukkende ‘immorele’ liberale pers een verbod uitgevaardigd tegen de lectuur van slechte boeken en dagbladen. Weigerden de Hermans de clericale steun, dan betekende dit dat Vlaemsch Belgie onmiddellijk zou

(35) Jaak Frans van de Velde aan Hippoliet van de Velde, Brussel, 1.6.1844, Annuaire, p. 52-56.

(36) De ultramontaanse Journal Historique et Littéraire van Pierre Kersten maakt in deze periode regelmatig melding van nieuwe Nederlandstalige ‘goede’ boeken.

(37) Journal Historique et Littéraire III (1836-1837), p. 584-585.

(38) J.F. van de Velde aan H. van de Velde, Brussel, 1.6.1844, Annuaire, p. 53.

[p. 125]

worden ondergebracht bij de verboden lectuur. Abonnees zouden dan nog moeilijker gevonden worden⁽³⁹⁾.

Al was Vlaemsch Belgie geen katholieke krant, dan praatte het dagblad in het eerste kwartaal van 1844 toch regelmatig zijn clericale broodheren naar de mond⁽⁴⁰⁾. Al in het eerste nummer (1.1.1844) durfde men nadrukkelijk te stellen:

De franschgezinde dagbladen mogen ons vryelyk orangisten en protestanten noemen, zoo als de Emancipation en de Eclair doen. De tyd zal echter wyzen wie Belg en catholyk is, zy of wy.

Een ‘onzedig’ verhaal van Van Kerckhoven durfde De Laet niet op te nemen⁽⁴¹⁾. Maar Sleeckx recenseerde Heiderscheidts stichtelijke Verhalen uit het Nieuw Testament ingerigt tot een leesboek voor kinderen en christelyke huisgezinnen wel uitzonderlijk positief⁽⁴²⁾. Ook de drukkers waren katholieken: het waren Wouters tot 9 maart 1844, daarna de door de Jezuïeten gesteunde C.J.A. Greuze.

(39) A. Simon, Réunions des Evêques de Belgique 1830-1867. Proces-verbaux (I.C.H.G. Bijdragen 10), Leuven/Parijs, Nauwelaerts, 1960, p. 67; Lettres pastorales des évêques de Belgique 1800-1950. Classement et étude analytique des documents. Livre III. Archiépiscopat du Cardinal Sterckx (1831-1867). Tome II (Centre interuniversitaire d'histoire contemporaine. Recherches relatives aux sources de l'histoire de l'Enseignement religieux en Belgique (1800-1950)), Brussel, s.d., p. 126-129; V. Deschamps, Conférences prêchées à la cathédrale de Liège pendant l'Avent de 1843 suivies de l'instruction pastorale de l'épiscopat belge sur les mauvais livres, Luik, s.d.

(40) ‘Notre journal penchait vers le catholicisme’ zegt Jaak van de Velde (Brief van Jaak Frans van de Velde aan Hippoliet van de Velde, Brussel, 25.5.1844, Annuaire, p. 50).

(41) Van Kerckhoven vroeg zich dan ook af wat er gebleven was van de afspraak tussen de Hermans om steeds zonder voorbehoud elkaars literaire produkten te propageren De uitleg die Conscience hem had gegeven bevredigde hem niet (Brief van Pieter Frans van Kerckhoven aan Jan de Laet, Antwerpen, 15.1.1844, K.A.N.T.L. Brieven aan J. de Laet, Varia, Hs. 113, gepubliceerd in A. Jacob II, p. 149-150).

(42) Vlaemsch Belgie I (1844), nr. 21, 24.1.1844.

1.3.2.2. Lucien Léopold Joseph Jottrand (1804-1877)

Als Snellaert in augustus 1843 aan Michiel van der Voort vraagt of een Vlaams dagblad in de hoofdstad haalbaar is, dan meent die dat daartoe 50.000 fr. nodig is. Van één man te Brussel, ‘de advokaet Jottrand (een Wael)’⁽⁴³⁾ weet hij dan al zeker dat die de krant zou steunen. En inderdaad, op 21 november 1843 meldt Conscience Snellaert dat Jottrand van het startkapitaal van 12.500 fr. 8000 fr. (of 32 aandelen) voor zijn reke-

(43) Michiel van der Voort aan Ferdinand Snellaert, Brussel, 20.8.1843, U.B.G. Hs. G 15766/1 (37).

[p. 126]

ning neemt⁽⁴⁴⁾. Daarmee zou hij hoofdaandeelhouder van Vlaemsch Belgie zijn geweest. Jottrands aanzienlijke financiële inbreng moet evenwel worden gerelativeerd. Als hij in december 1844 tegen Greuze en Van de Velde een proces inspant met Vlaemsch Belgie als inzet, dan is in het verslag sprake van een participatie van ‘slechts’ 3000 fr. (of 12 aandelen)⁽⁴⁵⁾.

De Vlaamsgezinde Waal Jottrand steunt de krant omdat hij als liberaal demokraat strijdt voor de gelijkberechtiging van alle Belgen, dus ook van de Vlamingen. Gelijkheid tussen Vlamingen en Walen verzekert bovendien het voortbestaan van België.

Jottrand is een buitenbeentje. Als lid van het Nationaal Congres verdedigt hij in 1830 de republikeinse staatsvorm. Hij is thuis in de Brusselse journalistiek. Als hoofdredacteur van Le Courrier Belge (tussen 1832 en 1837) staat hij een sociaal bewogen radicalisme à la Kats voor. Op 16 april 1837 sticht hij samen met Alex en Felix Delhasse en J.J. Altmeyer Le Radical. Nog in 1837 is hij redacteur van het satirisch blad La Bombe. Begin juli 1844 - pas zeven maanden na de stichting van Vlaemsch Belgie - waagt hij met A. Bartels en de gebroeders Delhasse te Brussel de uitgave van de progressieve Le Débat Social⁽⁴⁶⁾.

Jottrand is een gelovig man maar ook een overtuigd anticlericaal. Conscience drukt Snellaert dan ook niet voor niets op het hart diens naam als aandeelhouder nooit te noemen⁽⁴⁷⁾. Vreest hij dat de clerus en andere katholieke kandidaat-abonnees zich terug trekken als die vernemen dat ze samen met de radicale Jottrand achter dezelfde krant aanzitten? De Hermans zijn voor de verwezenlijking van hun ideaal zowaar gewiekste opportunisten.

(44) Hendrik Conscience aan Ferdinand Snellaert, Antwerpen, 21.11.1843, U.B.G. Hs. G 15754/16 (13), gepubliceerd in A. Jacob II, p. 138-142.

(45) De Vlaemsche Belgen I (1844-1845), nr. 22, 18.12.1844.

(46) A. Vermeersch, De structuur van de Belgische pers, Bijdragen tot de geschiedenis van de Belgische pers (I.C.H.G. Bijdragen 4), Leuven/Parijs, Nauwelaerts, 1958, p. 104-109.

(47) Hendrik Conscience aan Ferdinand Snellaert, Antwerpen, 21.11.1843, U.B.G. Hs. G 15754/16 (13), gepubliceerd in A. Jacob, p. 138-142.

1.3.2.3. J. Mannekens-van Lidth

De clerus vindt een veel betrouwbaarder medefinancier in de persoon van J. Mannekens-van Lidth, katholiek burgemeester van Walem, een dorp tussen Duffel en de kardinaalsstad Mechelen. Mannekens kent de Antwerpse Vlaamsgezinden goed. Hij is erelid van de Olijftak. In oktober neemt hij deel aan de vergadering die te Antwerpen het Taelcongres voorbereidt. Via zijn vrouw, T.F.A. van Lidth de Jeude, is hij ingetrouwd

[p. 127]

in de conservatief-katholieke adel van Mechelen⁽⁴⁸⁾. Zijn broer, L. Mannekens-Noël, houdt een kostschool te Hemiksem⁽⁴⁹⁾.

Mannekens is lid van de raad van beheer van Vlaemsch Belgie. Op verschillende plaatsen wordt gewag gemaakt van zijn (financiële) inzet voor het dagblad. Als Frans Rens op het Vlaams feest te Brussel (11.2.1844) een heildronk uitbrengt op de redactie van Vlaemsch Belgie, heft De Laet het glas op Mannekens⁽⁵⁰⁾. Op hetzelfde feest wordt beslist de volksvertegenwoordigers A. de Corswarem en P. de Decker hulde te brengen omdat ze in de Kamer de Commissiespelling krachtdadig hebben verdedigd. Op 27 februari brengen Jan de Laet, Jaak van de Velde, Jan de Jonghe en J. Mannekens De Decker een bezoek⁽⁵¹⁾. Een maand later is de krant nog explicieter:

Het is den Antwerpenaren en Brusselaren genoeg bekend wat krachtdadige bescherming de heer Mannekens-van Lidth, burgemeester van Waelhem, onze moedertael vergunt; welke opofferingen van tyd en van geld hy doet om onze vaderlandsche zaek te ondersteunen en diensvolgens wat erkentenis wy hem allen verschuldigd zyn voor zyn warme vaderlandsche gevoelens en zyne krachtdadige medewerking.⁽⁵²⁾

Waarom heeft Mannekens zich voor Vlaemsch Belgie geïnteresseerd? Zijn Vlaams idealisme zal een rol hebben gespeeld. Mannekens zetelt voor het kanton Duffel in de Antwerpse provincieraad waar hij samen met Olijftakondervoorzitter Hyacinth Colins, Egied Meeussen, Florens de Brauwere van Hoogendorp, Emiel Geelhand-Moretus e.a. deel uitmaakt van een Vlaamsgezinde groep⁽⁵³⁾. We vermoeden dan ook sterk dat Vlaemsch Belgie via Mannekens en o.i.v. Hyacinth Colins - een Herman! - bij tijd en wijle als spreekbuis van die groep heeft gefungeerd. In juli besteedt de krant immers ongemeen veel aandacht aan de

(48) Vlaemsch Belgie I (1844), nr. 46, 22.2.1844.

(49) Niet toevallig wijdt Sleeckx een positieve recensie aan L. Mannekens' Nouvelle grammaire française théorique et pratique (Vlaemsch Belgie I (1844), nr. 69, 20.3.1844) en wordt een Vlaamse redevoering van hem bij de prijsuitdeling in zijn kostschool opgenomen (Vlaemsch Belgie I (1844), nr. 210, 2/3.9.1844).

(50) -, Vlaemsch taelverbond tusschen alle de steden van Antwerpen, Braband, Vlaenderen en Limburg gesloten te Brussel op 11 february 1844, Vlaemsch Belgie I (1844), nr. 38, 12/13.2.1844.

(51) Nederduitsch Tael- en Letterkundig Genootschap (M. van der Voort en K.F. Stallaert) aan J. de Saint Genois, Brussel, 21.3.1844, U.B.G. G 11206/223.

(52) -, Tentoonstelling ten voordeele der noodlydenden van Waelhem, Vlaemsch Belgie I (1844), nr. 57, 6.3.1844.

(53) Almanach Royal (1845), p. 259 en 266; Procès-verbaux des séances du conseil provincial d'Anvers XXXIX (1845), Antwerpen, G. van Merlen, passim.

[p. 128]

Vlaamsgezinde acties van de groep binnen de Antwerpse provincieraad⁽⁵⁴⁾.

Veelbetekend voor Mannekens' interesse is ook dat Walem in 1844 in een uitzichtloze economische situatie verkeert. Gelegen aan de oude weg Antwerpen-Luik-Bergen speelde het vroeger een belangrijke rol bij het vervoer van koopwaar en de handel in hooi. Door de aanleg van de spoorweg Antwerpen-Brussel heeft het dorp zijn economische functie verloren. Schrijnende armoede is het gevolg. Ongetwijfeld heeft Mannekens in Vlaemsch Belgie een spreekbuis gevonden voor de noden van zijn gemeente⁽⁵⁵⁾.

We kunnen ons niet van de indruk ontdoen dat Mannekens in de krant een bevoorrechte positie bekleedt. Hij kan als vertrouwenspersoon van de Mechelse clericale financiers hebben gefungeerd. Als Vlaemsch Belgie over kop gaat en door de clerus wordt omgevormd tot de ultramontaanse De Vlaemsche Belgen zal Mannekens ook hier, naast Sleeckx, Van de Velde en enkele nieuwe figuren, in de beheerraad blijven zetelen.

(54) O.a. in een hoofdartikelenreeks ‘Het Vlaemsch by de provincieraden’, Vlaemsch Belgie I (1844), nr. 162, 7.7.1844; nr. 166, 12.7.1844; nr. 167, 13.7.1844; nr. 168, 14.7.1844. Op 18.7.1844 (nr. 171) verdedigt de krant in een hoofdartikel de Vlaamsgezinde acties van Hyacinth Colins en Florens de Brauwere van Hoogendorp tegen de aanvallen van de franskiljonse en liberale Précurseur.

(55) -, Pronkzael te Waelhem (Provincie Antwerpen), Vlaemsch Belgie I (1844), nr. 46, 22.2.1844; J. Mannekens-van Lidth, Wetgeving op het hooi, ibidem, nr. 146, 19.6.1844; -, Recht op den invoer van het hooi, ibidem, nr. 147, 20.6.1844; Hoofdartikel over de verhoging van de invoerrechten van het hooi voor Walem, ibidem, nr. 154, 28.6.1844; -, Tentoonstelling te Waelhem, ibidem, nr. 170, 17.7.1844; -, Tentoonstelling te Waelhem, ibidem, nr. 174, 21.7.1844; -, Feest te Waelhem, ibidem, nr. 176, 24.7.1844; -, Liefdadigheid, ibidem, nr. 186, 4.8.1844.

1.3.2.4. Vlaamse letterkundigen - de Pruisische connectie

De Vlaamse letterkundigen dragen vanzelfsprekend ook hun steentje ertoe bij om hun krant te financieren. Begin december 1843 ronselen Conscience, Van Ryswyck en De Laet aandelen en abonnementen in Vlaanderen⁽⁵⁶⁾. Vooral te Antwerpen lijken ze hierbij succes te boeken, mede dank zij een netwerk van propagandisten die in de cafés voor de krant reclame maken⁽⁵⁷⁾. Ook te Brussel gaan de zaken goed. Alleen Gent heeft weinig interesse. De ‘taelminnaren’ - Snellaert en Blom-

(56) H. Conscience aan F.A. Snellaert, Antwerpen, 5.12.1843, U.B.G. Hs. G. 15754/16 (14), gepubliceerd in A. Jacob II, p. 142-143; Kunst- en Letterblad IV (1843), p. 100.

(57) J. de Laet aan F.A. Snellaert, Brussel, 23.12.1843, U.B.G. Hs. G. 15759/3 (43), gepubliceerd in A. Jacob II, p. 143-144.

[p. 129]

maert uitgezonderd - distantiëren zich van dit al te politiek geladen initiatief⁽⁵⁸⁾.

Els de Bens heeft het aantal abonnees in het eerste kwartaal (1.1.1844-31.3.1844) op 420 geschat⁽⁵⁹⁾. Dit lijkt ons overdreven. De bronnen zijn hierover nochtans vrij eensgezind. Van Kerckhoven spreekt op 3 januari 1844 van 200 abonnementen⁽⁶⁰⁾. Sleeckx telt er voor het eerste trimester uiteindelijk 290⁽⁶¹⁾. Dit aantal wordt bevestigd door Jaak van de Velde die bij het begin van het tweede kwartaal (1.4.1844) gewag maakt van 300 inschrijvers⁽⁶²⁾.

Welke Vlaamsgezinden doen bij de start een duit in het zakje? De Antwerpse Hermans kopen twee aandelen⁽⁶³⁾, de Olijftak één aandeel en één abonnement⁽⁶⁴⁾. Kunstschilder Eugeen de Bock wordt abonnee⁽⁶⁵⁾ net als Jan Baptist van Hemel⁽⁶⁶⁾. Te Gent liggen de zaken moeilijker. Jules de Saint-Genois en misschien ook zijn boezemvriend Pieter de Decker kopen elk een aandeel⁽⁶⁷⁾. Willems⁽⁶⁸⁾, Blommaert en Snellaert zijn zeker op de krant geabonneerd. De Tael is gansch het Volk neemt voorlopig wegens de politieke consequenties geen inschrijving⁽⁶⁹⁾.

Ook de Pruisische gezant te Brussel, H. von Arnim, heeft een abonnement. Hij kent de Duitse sympathieën van de redacteurs en wil de krant op die manier steunen. Ernstige financiële steun komt te laat door een traag werkende Pruisische administratie⁽⁷⁰⁾. Via Snellaert neemt Gustav

(58) J.A. de Laet aan F.A. Snellaert, Brussel, 26.1.1844, U.B.G. Vliegende Bladen VII, 1052.

(59) E. de Bens, Vlaemsch België. Het eerste Vlaamsgezinde dagblad, Gent, Story-Scientia, 1968, p. 24.

(60) P.F. van Kerckhoven aan F.A. Snellaert, Antwerpen, 3.1.1844, U.B.G. Hs. G. 15758/19 (17), A. Jacob II, p. 147-149.

(61) D. Sleeckx aan J. de Saint-Genois, Brussel, 25.11.1844, U.B.G. Hs. G. 18462/235, A. Jacob II, p. 160-165.

(62) J.F. van de Velde aan H. van de Velde, Brussel, 1.6.1844, Annuaire, p. 52-56.

(63) H. Conscience aan F.A. Snellaert, Antwerpen, 21.11.1843, U.B.G. Hs. G. 15754/16 (13), A. Jacob II, p. 138-142.

(64) J.A. de Laet aan F.A. Snellaert, Brussel, 23.12.1843, U.B.G. Hs. G. 15759/3 (43), A. Jacob II, p. 144-146.

(65) P.F. van Kerckhoven aan J.A. de Laet, Antwerpen, 15.1.1844, K.A.N.T.L., Brieven aan Jan de Laet, Varia, Hs. 113, A. Jacob II, p. 149-150.

(66) Cf. supra.

(67) J.F. van de Velde aan J. de Saint-Genois, Brussel, 3.4.1844., U.B.G. Hs. G 18463/151.

(68) J.F. Willems aan J.A. de Laet, Gent, 26.3.1844, K.A.N.T.L. Brieven aan J. de Laet, Varia, Hs.34., A. Jacob II, p.

(69) De Tael is gansch het Volk heeft de Vlaamse strijd lange tijd als een taal- en letterkundige beweging gezien.

(70) Els de Bens, Vlaemsch België, p. 12-14, p. 17-19, p. 101-123.

[p. 130]

Höfken, hoofdredacteur van de Augsburger Algemeine Zeitung een inschrijving⁽⁷¹⁾.

Was de financiële inbreng van de Vlaamsgezinden wellicht gering - velen beschikten niet over de nodige middelen -, dan vermeldde het eerste nummer toch een indrukwekkende lijst ‘bestendige medewerkers’. Hun namen werden per provincie gerangschikt. De meesten kwamen hun belofte echter nooit na. De redactie werd doorgaans aan haar lot overgelaten. In de praktijk zou ze tijdens de eerste maanden nog het meest steun ondervinden van leden van het Brusselse Nederduitsch Tael- en Letterkundig Genootschap⁽⁷²⁾. Voorzitter Jan Baptist Theodoor de Jonghe, Johan Michiel Dautzenberg, Karel Frans Stallaert, Eugeen Stroobant en Victor Coremans zouden trouwe medewerkers blijken⁽⁷³⁾. Hun hulp hoeft geen verwondering te wekken. De Laet, Sleeckx en Van de Velde hadden zich bij hun aankomst te Brussel onmiddellijk bij het genootschap aangesloten⁽⁷⁴⁾. Vanuit de Olijftak bleven vooral Hendrik Conscience en Pieter Frans van Kerckhoven de krant door dik en dun steunen⁽⁷⁵⁾. De Tael is gansch het Volk deed ook hier weinig of geen inspanning. Enkel Blommaert stuurde artikels in⁽⁷⁶⁾. Snellaert en de Saint-Genois staken sporadisch een handje toe. Vanuit Eeklo begon Pieter Ecrevisse, notaris en provincieraadslid, vanaf 21 februari zeer regelmatig mee te werken. Ook Edward Michels (Sint-Niklaas), redacteur van de Gazette van het Land van Waes deed zijn best. West-Vlaanderen bleef praktisch volledig afwezig⁽⁷⁷⁾: Brussel bleek al te ver te liggen.

Bepaalden de Hermans de ideologische koers van de krant, dan stond een raad van beheer borg voor de financiële gezondheid van de onderneming. Naast de redacteurs De Laet, Sleeckx en Van de Velde werden nog drie beheerders aangeduid: Mannekens-van Lidth vertegenwoordigde de

(71) G. Höfken aan F.A. Snellaert, Augsburg, 2.1.1844, gepubliceerd in A. Deprez, Brieven uit Wenen en Gent. F.A. Snellaerts en J.A. de Laets correspondentie met G. Höfken, V.M.K.A.N.T.L. (1983), nr .2, p. 191-192.

(72) Dit Vlaamsgezind genootschap werd op initiatief van de naar Brussel uitgeweken Michiel van der Voort op 3 april 1842 gesticht.

(73) Ook Michiel van der Voort en Jan Baptist Pietersz hadden zich als medewerkers opgegeven. Ondertekende bijdragen leverden zij niet.

(74) Vlaemsch Belgie I (1844), nr. 27, 31.1.1844.

(75) Hadden hun medewerking beloofd en soms sporadisch ook gegeven: Nicolas de Cuyper (lx), Jan Frans Matthyssens (lx), Frans Hendrik Mertens, Theodoor van Ryswyck (2x), Jan Frans Cornelis Verspreeuwen, Lodewijk Vleeschouwer en J. Bal.

(76) Beloofden mee te werken: A. d’ Huyghelaere, Prudens van Duyse, Hippoliet van Peene, Frans Rens, Jozef Ronsse, Ferdinand Snellaert en Jan Frans Willems.

(77) Beloofden mee te werken: Maria van Ackere-Doolaeghe, Frans Blieck, Van den Berghe, Constant Duvillers, Amaat Liebaert, Constant van den Nest en Vermeersch.

[p. 131]

provincie Antwerpen of de Olijftak, Jan Baptist Theodoor de Jonghe (1801-1860)⁽⁷⁸⁾, voorzitter van het Nederduitsch Tael- en Letterkundig Genootschap, stond vreemd genoeg voor West-Vlaanderen in. De Tael is gansch het Volk had met Philips Marie Blommaert (1808-1871), vertegenwoordiger voor Oost-Vlaanderen, eveneens een stem in de beheerraad. Op die manier hadden de drie elkaar beconcurrerende Vlaamsgezinde centra elk een stukje beslissingsmacht in handen. Ook politiek gezien was de raad evenwichtig samengesteld. Drie liberalen (De Laet, Van de Velde en Blommaert) stonden tegenover drie katholieken (Sleeckx, De Jonghe en Mannekens).

(78) De Jonghe promoveerde in 1823 te Luik tot doctor in de rechten. Tussen 1826 en 1830 was hij ambtenaar bij het ministerie van Buitenlandse Zaken in Den Haag. Met de omwenteling keert hij naar Brussel terug waar hij vanaf 1830 secretaris van de commissie der Brabantse gevangenissen wordt. Bibliofiel en numismaat. Over De Jonghe, zie E. Gubin, Bruxelles au XIX^e siècle: berceau d'un flamingantisme démocratique (1846-1873), Brussel, 1979, p. 476; J. Stécher, Biographie nationale V, k.220-222; Constant Philippe Serrure, Theodoor de Jonghe, Leesmuseum IV (1859-1860), 7, p. 337-343.

1.4. Sleeckx' aandeel in Vlaemsch Belgie

1.4.1. Krachtlijnen van de krant

Het is beslist onnodig Els de Bens' omstandige inhoudsanalyse van Vlaemsch Belgie over te doen⁽⁷⁹⁾. Essentieel is dat de krant er behoorlijk in geslaagd is zijn programma trouw te blijven. ‘Onzydig tusschen de staetspartyen’ heeft zij altijd eerst de Vlaamse eisen verdedigd en de discriminatie van het Nederlands in het onderwijs, de administratie en het gerecht aangeklaagd.

Men heeft de krant unionistisch genoemd. Dit is slechts ten dele correct. Nuancering lijkt hier geboden. Bij de verdediging van haar Vlaams-ideologische standpunten is de krant immers strikt politiek neutraal. Vlaemsch Belgie is dan niet de onvoorwaardelijke verdediger van de unionistische regering Nothomb. Neemt het kabinet maatregelen die Vlaanderen economisch schade berokkenen - de wetten op de suiker, de koffie, de tabak en de doorvoer van vee, het verzet van Nothomb tegen het Zollverein - dan wordt hiertegen in de scherpste bewoordingen geprotesteerd.

Anderzijds is het juist dat de krant op het strikt politiek-ideologisch vlak conservatief is en daarom beslist meer sympathie heeft voor het maatschappijbestendigende unionisme. Nergens wordt het exclusieve liberalisme toegejuicht, niet alleen omdat het anti-Vlaams is maar ook omdat

(79) Els de Bens, Vlaemsch Belgie, p. 41-82.

[p. 132]

het radicale opties neemt. Bestuurlijke scheiding wordt dan vanzelfsprekend niet bepleit. De krant verdedigt de belgicistisch-Vlaamse ideologie waarin gestreefd wordt naar een evenwaardige behandeling van Walen en Vlamingen.

Tegenover het buitenland neemt men de dan gangbare Vlaamsgezinde houding aan: Frankrijk is de boeman, Duitsland de bondgenoot. Voor Nederland heeft men politiek weinig interesse. Men is zich wel bewust van de culturele banden met de Noorderbuur maar men onthoudt zich van orangistische sympathieën. Trouwens, Antwerpenaars als Conscience, De Laet en Sleeckx waren op dit ogenblik niet erg met de Nederlanders in hun schik. Daarvoor lag het bombardement op hun stad in 1830 nog te vers in hun geheugen.

1.4.2. De taakverdeling

Wij merkten al op dat de redactie er voor de opmaak van de krant praktisch alleen voor staat. Van de beloofde steun van buitenaf komt niet veel in huis. Elke dag opnieuw, met drie man een blad van vier bladzijden brengen, praktisch zonder technische hulpmiddelen en op een wankele financiële basis, moet beslist geen pretje geweest zijn.

Daarbij komt nog dat het met de taakverdeling onder de redacteurs al snel fout loopt. Alles wijst erop dat De Laet niet bestand is tegen de stress van het journalistenbestaan. Al van bij de start heeft hij het moeilijk. Als hij begin januari een zenuwaanval krijgt moet Conscience hem tijdelijk vervangen⁽⁸⁰⁾.

Aanvankelijk worden de volgende afspraken gemaakt. Als hoofdredacteur moet De Laet niet alleen aan nieuwsgaring doen⁽⁸¹⁾, hij wordt ook verondersteld de hoofdartikels te schrijven en de drukproeven te lezen⁽⁸²⁾. Bovendien is hij verantwoordelijk voor het bestuur en de administratie van de krant. Hij voert de briefwisseling, moet de aandelen plaatsen, abonnees werven en medewerkers zoeken⁽⁸³⁾. Bovendien verzorgt hij de public relations. Dit laat hem toe voortdurend op de voor-

(80) P.F. van Kerckhoven aan F.A. Snellaert, Antwerpen, 3.1.1844, U.B.G. Hs. G 15758/19 (17), A. Jacob II, p. 149-150.

(81) Als Leo de Foere in de Kamer tegen de Commissiespelling fulmineert, zit hij in de perstribune en laat zich daar niet onbetuigd: ‘Heden heeft hy [De Foere] ons, - ik heb het met eigen ooren gehoord - voor intrigants uitgemaekt. Wy hebben uit de tribune der dagbladschryvers eenen luiden en hoogst hoonenden Allons donc toegeroepen en de voorzitter heeft de man doen zwygen’ (J.A. de Laet aan F.A. Snellaert, Brussel, 26.1.1844, U.B.G. Vl.Bl. Sn. VII, 1052).

(82) De Vlaemsche Belgen I (1844-1845), nr. 2, 21.11.1845.

(83) D. Sleeckx aan J. de Saint-Genois, Brussel, 25.11.1844, U.B.G. Hs. G 18462/235, A. Jacob II, p. 161.

[p. 133]

grond te treden⁽⁸⁴⁾. Sleeckx zal zich er later over beklagen dat op die manier ‘al de lof, al het voordeel van 't blad voor hem alleen was’⁽⁸⁵⁾. Sleeckx en Van de Velde worden naar hun eigen zeggen enkel geëngageerd voor ‘het verveerdigen van nieuwstydingen en andere kleinigheden’, nieuwsgaring en schrijfwerk dus. Ze hebben werk- noch loonzekerheid^(86).

De afspraken worden niet nageleefd. De Laet lijkt zijn energie vooral te gebruiken om op alle mogelijke manieren steun voor zijn blad te vinden⁽⁸⁷⁾. Hij is daardoor vaak afwezig⁽⁸⁸⁾. Tegen zijn eigenlijke administratieve en journalistieke taak is hij minder opgewassen⁽⁸⁹⁾. Dit deel van zijn job gaat hij snel verwaarlozen.

Het gevolg is dat de ondergeschikte bedienden Sleeckx en Van de Velde steeds meer de verantwoordelijkheid over het volledige pakket redactie- en administratiewerk - het hard labeur - op zich nemen⁽⁹⁰⁾. Conscience, die de onmacht van De Laet onder ogen ziet, zou hen hierin hebben aangemoedigd. Na het eerste trimester rust de eigenlijke redactie van de krant voor een groot stuk op hun schouders⁽⁹¹⁾. Zij bepalen steeds meer de inhoud van de krant.

Hoe herverdelen de twee vrienden nu het werk? De geroutineerde Jaak van de Velde neemt duidelijk het voortouw⁽⁹²⁾. Hij neemt niet alleen de

(84) Op het Vlaemsch Feest van 11 februari 1844 in het Brusselse stadhuis vertegenwoordigt hij Vlaemsch Belgie. Als Luise von Ploennies midden september 1844 Brussel bezoekt, wordt ze bij De Laet thuis ontvangen.

(85) D. Sleeckx aan J. de Saint-Genois, Brussel, 25.118.1844., A. Jacob II, p. 161.

(86). D. Sleeckx aan J. de Saint-Genois, Brussel, 25.11.1844, Jacob II, p. 161.

(87) Zie verder in dit hoofdstuk.

(88) D. Sleeckx aan J. de Saint-Genois, Brussel, 6.9.1844, U.B.G. Hs. G 18462 (234).

(89) D. Sleeckx aan J. de Saint-Genois, Brussel, 25.11.1844, A. Jacob II, p. 160.; J.F. van de Velde aan H. van de Velde, 25.5.1844, Annuaire, p. 51: ‘M. De Laet est, pour en parler sans détour, un fainéant et un fainéant-né’.

(90) Hoe lastig hun taak wel was blijkt uit de volgende passages: ‘Gy hebt taelfouten gezien in het byvoegsel. Dit zou u niet verwonderen indien gy ook gezien had dat de HH Sleeckx en VD Velde er zaturdag schier gansch de nacht en zondag van 8 ure 's morgens tot 10 ure 's avonds aen gewerkt hadden’ (J.A. de Laet aan F.A. Snellaert, Brussel, 26.1.1844, U.B.G. Vl.Bl. Sn. VII, 1052); ‘Ik had u al eerder moeten schryven zult gy zeggen; het is waer, maer zie, gy moogt my gelooven, ik verwaerloos alle myne vrienden en kennissen, niet alleen omdat my dikwyls de tyd ontbreekt, maer nog, omdat ik dikwyls in den dag zoodanig zat geschreven ben, dat het my moeite kost my zelven eene letter op het papier te zetten’ (D. Sleeckx aan P.F. van Kerckhoven, Brussel, 24.8.1844, K.B.B. II 6399 (42)).

(91) D. Sleeckx aan J. de Saint-Genois, 25.11.1844, A. Jacob II, p. 161.

(92) Ibidem, p. 161; J.F. van de Velde aan H. van de Velde, Brussel, 25.5.1844, Annuaire, p. 51.

[p. 134]

hoofdartikels voor zijn rekening⁽⁹³⁾, ook drie vierden van de artikels over binnenlandse politiek, over Vlaamse Beweging, industrie, handel en nijverheid zijn van zijn hand. Hij maakt bovendien alle samenvattingen van de Kamerzittingen en schrijft het gros van de bijdragen over het Zollverein met de daarbij horende aanvallen tegen de regering Nothomb.⁽⁹⁴⁾.

Sleeckx heeft minder verantwoordelijkheid. Hij moet het metier nog leren. Hij is belast met het politiek overzicht, de buitenlandse politiek en Duitsland⁽⁹⁵⁾. Later spreekt hij zelfs nog van ‘heel de staetkunde’ en ‘een deel van 't stadnieuws⁽⁹⁶⁾. Af en toe schrijft hij een hoofdartikel⁽⁹⁷⁾. De literaire recensies neemt hij integraal voor zijn rekening⁽⁹⁸⁾. Sporadisch plaatst hij een eigen gedicht of een verhaaltje. De rest van het werk verdelen de twee collega's onder elkaar.

Op de redactie heerst geen goede sfeer. De hoofdredacteur neemt zijn verantwoordelijkheid niet op maar strijkt toch steeds de eer op. Sleeckx en Van de Velde doen het zwaarste werk maar hun inzet wordt onvoldoende gewaardeerd. Ambities worden niet waargemaakt, frustraties groeien.

(93) D. Sleeckx aan J. de Saint-Genois, Brussel, 25.11.1844, A. Jacob II, p. 161; D. Sleeckx aan P.F. van Kerckhoven, Brussel, 24.8.1844, K.B.B. II 6399 (42); J.F. van de Velde aan H. van de Velde, Brussel, 25.5.1844, Annuaire, p. 51.

(94) J.F. van de Velde aan H. van de Velde, Brussel, 25.5.1844, Annuaire, p. 51; D. Sleeckx aan J. de Saint-Genois, Brussel, 25.11.1844, A. Jacob II, p. 161.

(95) J.F. van de Velde aan H. van de Velde, Brussel, 25.5.1844, Annuaire, p. 51.

(96) D. Sleeckx aan P.F. van Kerckhoven, Brussel, 24.8.1844, K.B.B. II 6399 (42).

(97) D. Sleeckx aan J. de Saint-Genois, Brussel, 25.11.1844, A. Jacob II, p. 161.

(98) J.F. van de Velde aan H. van de Velde, Brussel, 25.5.1844, Annuaire, p. 51; D. Sleeckx aan J. de Saint-Genois, Brussel, 25.11.1844, A. Jacob II, p. 161.

1.4.3. Sleeckx' aandeel in Vlaemsch Belgie

1.4.3.1. Literaire arbeid van een Herman

Grosso modo heeft Sleeckx enkel zijn literaire arbeid met zijn naam of een letterafkorting ondertekend. Bij de bespreking van zijn aandeel in Vlaemsch Belgie kunnen wij noodgedwongen alleen met deze artikels rekening houden.

Het gros van zijn literair werk bestaat uit boekbesprekingen. Als huisrecensent heeft hij er veertien van gesigneerd. Bij het recenseren volgt hij

[p. 135]

de voorschriften zoals ze door de Hermans geformuleerd zijn⁽⁹⁹⁾. Hij beoordeelt een werk niet in de eerste plaats op zijn intrinsieke literaire waarde maar wel op het nut dat het voor de Vlaamse Beweging kan stichten. Het literaire werk is pas ten volle geslaagd als beide voorwaarden vervuld zijn. Anna van Jules de Saint-Genois mag zich in zo'n gunstig oordeel verheugen⁽¹⁰⁰⁾. Getrouw aan zijn criteria is Sleeckx daarom meer opgezet met ‘de ongelukkige’ maar Vlaamsgezinde verzen van A. d'Huygelaere⁽¹⁰¹⁾ dan met ‘de schoone’ Balladen van Theodoor van Ryswyck ‘die door een slegt beredeneerd Orangismus’ ‘kwaed’ aan de Vlaamse zaak doen⁽¹⁰²⁾. Dat hij op die manier kan doorgaan voor een ‘smaek- en onkundig recensent’ stoort hem niet.

Sleeckx laat zich nog door een tweede criterium leiden, nl. dat van de zo typisch romantische ‘oorspronkelijkheid’. In zijn visie valt het begrip uiteen in twee facetten. Enerzijds staat oorspronkelijkheid of originaliteit tegenover verderfelijke naäperij of plagiaat⁽¹⁰³⁾. Anderzijds is een werk per definitie slechts oorspronkelijk en bijgevolg waardevol als het getrouw de Vlaamse zeden en volksaard weerspiegelt, als de lezer er zijn eigen ‘echt vlaemsch karakter’ in terug kan vinden. De Noordnederlandse literatuur ontwikkelt zich daarom in Sleeckx' ogen negatief omdat ze zich steeds meer ‘op den leest der vreemde voortbrengselen’ schoeit⁽¹⁰⁴⁾.

Naast zijn recensies neemt Sleeckx ook twee eigen prozaverhaaltjes op. ‘Het drykoningenfeest’ is een wrange en afstandelijk beschreven vertel-

(99) Cf. P.F. van Kerckhoven aan F.A. Snellaert, Antwerpen, 17.11.1843, A. Jacob II, p. 136: ‘Gy weet dat wy besloten hebben zooveel mogelyk ophef te maken van al wat er voortaen in onze moedertael zal verschynen, en dien ten gevolge de strengheid een weinig ter zyde stellen. Dit zal ons voorzeker voor de tael goed doen, schoon het myns inziens niet al te voordeelig aen de echte litteratuer zal wezen’. Sleeckx zet op zijn beurt zijn beoordelingscriteria uiteen in een brief aan Jules de Saint-Genois, Brussel, 6.9.1844, U.B.G. Hs. G 18462 (234).

(100) D. Sleeckx, Anna. Historisch tafereel uit de Vlaemsche geschiedenis tydens Maria van Bourgonje, door den schryver van Hembyze, enz., Vlaemsch Belgie I (1844), nr. 186, 4.8.1844; nr. 192, 11.8.1844; nr. 193, 12/13.8.1844.

(101) D. Sleeckx, Nationale poëzy door A. D'Huygelaere, Vlaemsch Belgie I (1844), nr. 156, 30.6.1844.

(102) D.S., Balladen, door Th. Van Ryswyck, Vlaemsch Belgie I (1844), nr. 2, 2.1.1844; nr. 3, 3.1.1844. In Vlaemsch Belgie recenseerde Sleeckx Van Ryswycks bundel positief maar niet grondig. Op die manier vermeed hij dieper op diens orangisme in te gaan.

(103) E. Stroobants Een winteravond in de Kempen is daarom voor hem waardeloos omdat zowel het ideeëngoed als de stijl van een ander Vlaams auteur (Conscience?) erin nagebootst zijn (D. Sleeckx, Een winteravond in de Kempen door Eugeen Ed. Stroobant, Vlaemsch Belgie I (1844), nr. 150, 23.6.1844.).

(104) D. Sleeckx, Nationale poëzy door A. D'Huygelaere, Vlaemsch Belgie I (1844), nr. 156, 30.6.1844. Dezelfde idee keert terug in zijn bespreking van Anna van de Saint-Genois.

[p. 136]

ling over een verkeerd geïnterpreteerde diefstal. Het verhaal speelt zich af in een lager sociaal milieu. Maar Sleeckx blijft opvallend koel en zelfs cynisch tegenover de ellende van zijn personages⁽¹⁰⁵⁾. In ‘Een raed van Frans Mieris’ gooit hij het over een heel andere boeg en beschrijft hij met zin voor realisme en humor een scène uit het leven van kunstschilder Jan Steen⁽¹⁰⁶⁾. Het gebrekkige stukje bevat de plot voor een later toneelstuk Jan Steen uit vryen (1851).

In heel wat bijdragen valt zijn Duitsgezindheid op. Hij beoordeelt S.M. Firmenichs Germaniens Völkerstimmen zeer positief⁽¹⁰⁷⁾. In ‘De duitsche zangers op den brusselschen schouwburg’ prijst hij het Duitse zangtalent en is hij vol van Webers Freischütz⁽¹⁰⁸⁾. Eén maal plaatst hij in een hoofdartikel de Franse pretentie tegenover de Duitse waardering voor Vlaanderen⁽¹⁰⁹⁾.

(105) Vlaemsch Belgie I (1844), nr. 3, 3.1.1844.

(106) Vlaemsch Belgie I (1844), nr. 16, 18.1.1844.

(107) Vlaemsch Belgie I (1844), nr. 62, 11/12.3.1844.

(108) Vlaemsch Belgie I (1844), nr. 184, 2.8.1844; nr. 188, 7.8.1844.

(109) D. Sleeckx, Wat de Franschen van ons zeggen, hoe de Duitschers ons beoordeelen, Vlaemsch Belgie I (1844), nr. 225, 20.9.1844.

1.4.3.2. Een politieke stunt van een Herman

Op 30 juni 1844 biedt Sleeckx zich als kersverse vader op het Brusselse stadhuis aan om de geboorte van zijn zoon Frans te melden. Hij veinst Fransonkundig te zijn en eist van Verhulst, schepen van de burgerlijke stand, een Nederlandstalige akte. In een tweetalige gemeente moet men immers vrij één van beide landstalen kunnen kiezen. Sleeckx beroept zich op artikel 23 van de grondwet dat de taalvrijheid stipuleert. Verhulst weigert aan zijn verzoek te voldoen en biedt een Franstalige geboorteakte aan. Op 12 juli 1844 daagt Sleeckx de schepen daarom voor de rechtbank. Een week later (19.7.1844) wordt de zaak in kortgeding behandeld. Sleeckx laat zich bijstaan door de Mechelse katholieke advocaat H. Verhaegen jr., broer van de liberale volksvertegenwoordiger Theodoor Verhaegen én een goede vriend van J. Mannekens-van Lidth⁽¹¹⁰⁾. Verhulst laat zich verdedigen door de Brusselse advocaat Duvigneaud⁽¹¹¹⁾. Het vonnis valt op 27 juli 1844. Sleeckx krijgt ongelijk. Aangezien geen enkele wet het taalgebruik in de administratie regelt, ligt de keuze van het taalregime bij de ambtenaar. Sleeckx wordt tot de kosten veroordeeld⁽¹¹²⁾.

(110) Voor zijn pleitrede, zie Vlaemsch Belgie I (1844), nr. 174, 21.7.1844 en La Belgique Judiciaire II (1844), 4.8.1844, k. 1169-1170.

(111) Pleitrede, zie Vlaemsch Belgie I (1844), nr. 176, 24.7.1844 en La Belgique Judiciaire II (1844), 4.8.1844, k. 1170-1171.

(112) La Belgique Judiciaire II (1844), 4.8.1844, k. 1171-1172.

[p. 137]

Het proces krijgt veel weerklank in de pers. Natuurlijk heeft Vlaemsch Belgie er zoveel mogelijk ruchtbaarheid aan gegeven. De protestartikels hierover zijn anoniem. Dat Sleeckx ze heeft geschreven ligt o.i. voor de hand. Steun krijgt hij hierbij van Amatus Liebaert (1783-1854), Oostends stadsontvanger en voorzitter van de rederijkerskamer aldaar die voor hem op zoek gaat naar precedenten die in zijn voordeel kunnen spelen⁽¹¹³⁾. Ook andere kranten van diverse gezindten als Het Antwerpsch Nieuwsblad, Den Vaderlander, de Journal de Bruxelles, L'Observateur, L'Indépendance enz. erkennen de redelijkheid van Sleeckx' eis. Enkel L'Observateur vreest op grond van een precedent dat hij geen gelijk zal krijgen.

Wat heeft Sleeckx met dit proces beoogd? Zijn daad is ongetwijfeld politiek gekleurd. Hij wil de discriminatie van het Nederlands aan de kaak stellen en vooral de publieke opinie hierover wakker schudden. Gezien de weerklank in de pers is hij daarin geslaagd.

Tot nu toe heeft men zijn actie steeds als een persoonlijk initiatief gezien. Toch heeft Sleeckx niet ondoordacht gehandeld. Zijn daad kadert ook hier in de filosofie van de Hermans. Hij heeft immers beloofd zoveel mogelijk ruchtbaarheid aan de Vlaamse zaak te geven en zich hiervoor desnoods op het politieke terrein te wagen. Met de geboorteaangifte van zijn zoon doet zich daartoe een uitstekende gelegenheid voor. Vooral onder de Antwerpse Hermans - en zeker bij Van Kerckhoven en Sleeckx - leeft al een tijdje de overtuiging dat de Vlaamse beweging pas vooruitgang kan boeken als aan politieke actie wordt gedaan. Geregeld beschuldigen ze de Gentse flaminganten ervan het gebruik van het Nederlands als een pure ‘liefhebbery’ te zien⁽¹¹⁴⁾. Sleeckx' actie kadert in die overtuiging:

Wat aengaet UEd. gevoelen, dat wy rustig en stil moeten voortgaen, daer kan ik het met u niet eens over worden. Dat er te Gent zoo nog al eenige schryvers denken, begryp ik zeer goed. Er zyn daer nog schrikkelyk veel liefhebbers (...). Dat ik en myne vrienden van Antwerpen, er zoo niet over denken, hoef ik u niet te zeggen. Wy hier te Brussel, wy zyn overtuigd dat het enkel met krachtige woorden, met krachtige daden is, dat wy het

(113) Een snuffelaer in zaken zoo van oude als van nieuwe wetten /ps. van A. Liebaert/, Vlaemsch Belgie I (1844), nr. 174, 21.7.1844; A. Liebaert, Neen, nog mijn laetste woord niet, Ibidem, nr. 197, 18.8.1844.

(114) P.F. van Kerckhoven aan F.A. Snellaert, Antwerpen, 14.6.1843, A. Jacob II, p. 131: ‘Gy zegt dat het beter ware ons volstrekt met geene staetkunde bezig te houden? Is dit wel mogelyk en kan de tael voortgang maken zonder aen staetkundige punten te raken? Ik geloof het niet en ik ben zeker, indien wy morgen onze redelykste wenschen voor de tael vervuld zagen, wy zouden verwonderd zyn van den invloed die zulke verandering op de staetkunde zou te weeg brengen. Gy verstaet toch niet door tael eene liefhebbery, zoo als hare voorstanders het over ettelyke jaren dachten?’.

[p. 138]

nog diepingewortelde fransche element zullen uit zyne plaets ligten. Nu wil ik echter niet beweeren dat iedereen moet doen als wy, dat iedereen den burgerlyken stand een proces moet aendoen, (...), o neen. (...) Dan, ik ben van gevoelen dat hy die zich moedig en krachtig gevoelt, met moed en kracht moet arbeiden, wil hy getrouw aen zyne zending van Vlaemsche stryder blyven.⁽¹¹⁵⁾

(115) D. Sleeckx aan J. de Saint-Genois, Brussel, 6.9. 1844, U.B.G. Hs. G 18462 (234).

1.5. De lange doodsstrijd van Vlaemsch Belgie

1.5.1. Naar buiten toe

Op 22 november 1844 valt Vlaemsch Belgie schijnbaar onverwacht. In het laatste nummer neemt hoofdredacteur De Laet afscheid van zijn publiek in de ‘zoete overtuiging van in alle omstandigheden een EERLYK MAN gebleven te zyn’. Wat hij daarmee bedoelt is voor veel lezers wellicht onduidelijk. Een algemene vergadering der aandeelhouders wordt in het vooruitzicht gesteld. De abonnees kunnen hun geld voor het lopende kwartaal terug krijgen ‘ten kantore der korrespondenten’ of bij Michiel van der Voort, secretaris van het Nederduitsch Tael- en Letterkundig Genootschap.

Hetzelfde nummer bevat een anoniem en voor de abonnees even verwarrend bericht waarin een nieuw Vlaams dagblad De Vlaemsche Belgen al voor de volgende dag wordt aangekondigd. De krant zal uitgesproken katholiek zijn. De redactie blijkt in handen van Sleeckx, de auteur van het bericht, en van zijn spitsbroeder Van de Velde. Greuze is ook hier de drukker⁽¹¹⁶⁾.

De volgende dag publiceert De Laet in vier liberale kranten, L' Indépendance, L' Observateur, Le Journal d'Anvers en Torfs' Antwerpsch Nieuwsblad een aanval tegen de redactie van De Vlaemsche Belgen. Sleeckx, Van de Velde en Greuze zouden de val van Vlaemsch Belgie in de hand hebben gewerkt en zich al van 15 november volledig van de krant meester hebben gemaakt ‘by middel van sinds lang gesmede en behendig aengelegde kuiperyen’. Vanaf die dag zou Greuze geweigerd hebben de krant te drukken voor rekening van de maatschappij die door De Laet geleid werd. De ex-hoofdredacteur dreigt met een proces.

Sleeckx en Van de Velde reageren eerst anoniem⁽¹¹⁷⁾. Vlaemsch Belgie is gevallen door de luiheid van De Laet, beweren ze. Al maanden was hij niet echt meer bij de redactie van de krant betrokken. In een later onder-

(116) De redactie van De Vlaemsche Belgen maakt zich maar op 25.11.1844 bekend.

(117) De Vlaemsche Belgen I (1844-1845), nr. 2, 24.11.1844.

[p. 139]

tekend bericht⁽¹¹⁸⁾ weerleggen ze zijn beschuldigingen. Tot op de laatste dag zijn ze hem loyaal gebleven. Greuze kon voor De Laets maatschappij niet langer drukken omdat haar kapitaal opgesoupeerd was.

(118) De Vlaemsche Belgen, I (1844-1845), nr. 3, 25/26.11.1844. De weerlegging dateert van 23.11.1844. Sleeckx en Van de Velde wilden hun tegenaanval publiceren in L' Indépendance en L' Observateur van 24.11.1844. De twee liberale kranten weigerden het bericht op te nemen. De redacteurs drukten dan maar een Nederlandse vertaling van hun weerlegging in hun eigen blad af.

1.5.2. Achter de schermen

Was de buitenstaander door het failliet verrast, dan was achter de schermen het einde van Vlaemsch Belgie al maanden voorspeld. De neergang van de krant is nooit in detail beschreven. Els de Bens gelooft in een plots einde als gevolg van een brutale machtsgreep van de clerus. Ons lijkt de overname veeleer minutieus voorbereid.

Voor een - gewaagde - reconstructie van de feiten beschikken we grosso modo over een zestal brieven. Vijf ervan dateren van voor de val en hebben daarom een hogere graad van betrouwbaarheid: twee (10 april en 26 augustus 1844) zijn van Jan de Laet aan Ferdinand Snellaert, drie (25 mei, 1 juni en 20 november 1844) van Jaak van de Velde aan zijn broer Hippoliet. Wellicht persoonlijker gekleurd is de brief die Sleeckx op 25 november 1844 aan de Saint-Genois richt, twee dagen na De Laets aanval in de pers. Daarin verdedigt hij zich tegen de aantijgingen en verantwoordt hij de koerswijziging van de krant. Hij beroept zich op Conscience die de juistheid van zijn relaas zal bevestigen.

In een nauwkeurig en vaak moeilijk onderzoek hebben wij de zes brieven met elkaar én met de inhoudelijke evolutie van de krant geconfronteerd. De resultaten zijn vrij verrassend.

1.5.2.1. De zaak Dubus

Vlaemsch Belgie legt al vroeg een hypotheek op zijn toekomst. Als begin april 1844 bekend wordt dat de Waalse katholieke ex-volksvertegenwoordiger François Dubus zich kandidaat stelt bij een tussentijdse verkiezing in Turnhout, besluiten de Hermans hiertegen in Vlaemsch Belgie te protesteren. Hoewel de krant door de clerus gefinancierd wordt, wil men toch aan het Vlaams-ideologische principe de voorrang geven. Om de clericale geldschieters niet al te zeer voor het hoofd te stoten, komt men wel overeen Dubus' kwaliteiten als politicus intact te laten en geen tegenkandidaat voor te stellen⁽¹¹⁹⁾. Op 6 april 1844 publiceert de

(119) J.F. van de Velde aan H. van de Velde, Brussel, 1.6.1844, Annuaire, p. 53.

[p. 140]

krant in een hoofdartikel zijn aanklacht: het betaamt niet dat een Waal zich in een Vlaams district verkiesbaar stelt⁽¹²⁰⁾.

Onvoorzichtiger had men niet kunnen zijn. Dubus was jarenlang één van de meest vooraanstaande Kamerleden geweest, een kopstuk van de katholieke fractie, behoeder van het unionisme en bovendien een vertrouwensman van de aartsbisschop. Had hij op aandringen van de bisschoppen in 1841 niet het wetsvoorstel neergelegd om de Leuvense universiteit rechtspersoonlijkheid te geven⁽¹²¹⁾ en was hij niet één van de propagandisten van een sterke katholieke pers geweest⁽¹²²⁾? Bovendien moest Dubus kost wat kost in Turnhout het pleit winnen. Tijdens de verkiezingen van juni 1843 was hij in zijn eigen district Doornik zijn Kamerzetel aan zijn liberale opponent kwijt gespeeld. Via de tussentijdse verkiezing te Turnhout kreeg hij de kans zijn zetel te heroveren en de katholieke rangen in de Kamer te versterken. Elke vorm van kritiek, ook vanuit flamingantische hoek, kon zijn overwinning in gevaar brengen⁽¹²³⁾.

De publikatie van dit anti-katholieke artikel heeft tot gevolg dat de clerus onmiddellijk zijn steun intrekt⁽¹²⁴⁾. Van Hemel zegt zijn abonnement op. Het is hem niet langer mogelijk de onderneming te helpen, schrijft hij de redactie⁽¹²⁵⁾. Zo verliest Vlaemsch Belgie van de ene dag op de andere zijn belangrijkste financier. De Hermans hadden hun ideologische onafhankelijkheid tegenover de clericale financiers duidelijk overschat.

In de loop van april 1844 worden koortsachtig plannen gesmeed om de verloren steun te compenseren. Van de Velde doet H. von Arnim, Pruisisch gezant te Brussel, een voorstel: als zijn land de resterende aandelen van Vlaemsch Belgie koopt, zal de krant de Pruisische belangen verdedi-

(120) Theodoor van Ryswyck wijdt aan de kwestie twee gedichten: ‘Een wenk aen het volk van Turnhout betrekkelyk de kiezing van 7 april 1844’ en ‘Nog een woord aen de Kempenlanders tegen het kandidaetschap van den heer Dubus’ (cf. Politieke Refereinen, Antwerpen, J.P. van Dieren, 1844, p. 18).

(121) Emiel Lamberts, Kerk en liberalisme in het bisdom Gent (1821-1857). Bijdrage tot de studie van het liberaal-katolicisme en het ultramontanisme (Universiteit te Leuven. Werken op het gebied van de geschiedenis en de filologie 5de reeks, deel 8), Leuven, 1972, p. 267-272.

(122) In juli 1837 behoort Dubus samen met Adolphe Deschamps, Pieter de Decker e.a. tot het stichtingscomité van de Revue de Bruxelles. In 1841 maakt hij propaganda voor de pas gestichte Journal de Bruxelles.

(123) Dubus won uiteindelijk de verkiezing met 487 stemmen op 627 (cf. Vlaemsch Belgie I (1844), nr. 95, 19.4.1844: de krant gaf geen commentaar). Over Dubus, zie Charles du Bus de Warnaffe, Au temps de l'unionisme. Contribution à l'étude de la formation de l'état belge d'après la correspondance de François et d'Edmond du Bus (1830-1848), Doornik/Parijs, Casterman, 1944, 381 blz.

(124) J.F. van de Velde aan H. van de Velde, Brussel, 25.5.1844, Annuaire, p. 50-51.

(125) J.F. van de Velde aan H. van de Velde, Brussel, 1.6.1844, Annuaire, p. 53.

[p. 141]

gen. In die periode laat het blad zich opvallend vergoelijkend uit over de strenge Pruisische censuur⁽¹²⁶⁾. Toch gaat de deal niet door⁽¹²⁷⁾. In de tweede helft van april stelt De Laet de Gentenaars een plan voor dat het blad ‘van alle staetspartyen onafhankelyk moet maken’⁽¹²⁸⁾. Ook nu stoot hij op de Gentse lauwheid. Enkel Blommaert en de Saint-Genois kopen een aandeel⁽¹²⁹⁾. Bijna dramatisch is daarom de oproep in het Kunst- en Letterblad van 15 april 1844: Vlaemsch Belgie heeft toegevendheid en steun nodig of anders gaat het ten onder⁽¹³⁰⁾.

(126) -, De censuer in Duitschland, Vlaemsch Belgie I (1844), nr. 91, 14.4.1844.

(127) J.F. van de Velde aan H. van de Velde, Brussel, 1.6.1844, Annuaire, p. 54.

(128) J.A. de Laet aan F.A Snellaert, Brussel, 10.4.1844, Vl.Bl. Snellaert VII, 1064.

(129) D. Sleeckx aan J. de Saint-Genois, Brussel, 25.11.1844, U.B.G. Hs. G 18462/235, A. Jacob II, p. 162.

(130) -, Het dagblad Vlaemsch België, Kunst- en Letterblad V (1844), p. 30-31. Het artikel wordt twee dagen later in Vlaemsch Belgie overgenomen.

1.5.2.2. De clerus in het offensief

Ondertussen is de clerus Vlaemsch Belgie geïnteresseerd blijven gadeslaan. Nu de krant erg verzwakt is, doet zich een uitstekende gelegenheid voor om het neutrale en onbetrouwbaar gebleken blad volledig te verwerven en er een loyaal katholieke krant van te maken. Op die manier kan de geestelijkheid zijn pers in de hoofdstad met een potentieel belangrijk blad uitbreiden.

Men gaat hierbij omzichtig te werk. Vanaf de eerste week van mei worden enkel de ideologisch betrouwbare en ‘omkoopbare’ Sleeckx en Van de Velde benaderd om naar de katholieke fractie over te lopen. Die hebben wel oren naar de betere werkvoorwaarden die hen worden aangeboden. De clerus drijft een wig tussen de liberale hoofdredacteur en zijn twee medewerkers door handig in te spelen op de gefrustreerde ambities van het duo. Deze methode had al eerder zijn deugdelijkheid bewezen. Ongeveer op identieke wijze had de clerus in 1840 de eveneens onpartijdige Emancipation in handen gekregen⁽¹³¹⁾.

Sleeckx en Van de Velde begrijpen dat het blad zijn politieke onafhankelijkheid verliest, als ze het aanbod aannemen. Toch is hun sommetje

(131) Els Witte, Het project tot omkoping van de Brusselse krant ‘L'Emancipation’, door het Belgische episcopaat in 1838, B.T.H.G. II (1970), 1, p. 45-54. Volgens Els Witte behoort L'Emancipation voor de clericale overname tot het politieke centrum. De krant laveert tussen klerikalen en antiklerikalen door. Hij is conservatief zonder daarom in katholieke richting over te hellen. Aan de redactie zijn enkele liberalen verbonden. Het is opvallend hoe de ideologie van de krant met die van Vlaemsch Belgie overeen komt. De clerus vindt blijkbaar in neutrale bladen een gemakkelijke prooi.

[p. 142]

gauw gemaakt. Naast het materiële voordeel dat ze hen biedt, betekent een politieke koerswijziging ook dat Vlaemsch Belgie kan blijven voortbestaan. Dit kan de Vlaamse Beweging alleen maar ten goede komen. Voor hen is het een uitgemaakte zaak dat een Vlaamsgezinde krant enkel kan blijven bestaan als ze zich onder een partijpolitiek vaandel schaart. De katholieken lijken hen hierbij de beste waarborgen te bieden. Hun politieke keuze is daarom wellicht meer door opportunisme - of noem het strategie - dan door een bewuste ideologische voorkeur ingegeven. ‘Plutôt un ennemi qui comprend la grandiosité de nos efforts, qu'un ami qui les méconnait. Et puis j'aime encore beaucoup plus la domination du parti catholique que celle de la France!’, meent Van de Velde.

Het standpunt dat ze formuleren is belangrijk voor de toekomst. Sleeckx en Van de Velde zijn de eersten die door de moeilijkheden met Vlaemsch Belgie inzien dat een neutrale Vlaamse Beweging altijd krachteloos zal blijven. Twee jaar vroeger nog dan Van Kerckhoven begrijpen ze dat een onzijdig Vlaams front te weinig slagkracht heeft om vooruitgang te boeken. De Vlaamse Beweging moet zich daarom met een politieke fractie associëren.

Het pleit voor het tweetal dat ze De Laet niet bij voorbaat in de steek willen laten. Sleeckx en Van de Velde proberen hem te bepraten om samen de overstap te wagen. De Laet laat zich aanvankelijk niet overreden. Maar als de financiële toestand van zijn krant precair wordt, geeft hij toch toe. Op het einde van mei 1844 begint de redactie met Jan Baptist van Hemel - tussenpersoon voor aartsbisschop Sterckx? - onderhandelingen ‘pour conclure une alliance’⁽¹³²⁾. De Laet schrijft een katholieke geloofsbelijdenis die door de drie redacteurs wordt ondertekend.

Hoe de onderhandelingen verder verlopen, is niet bekend. Feit is dat de clerus de liberale De Laet blijft wantrouwen. Daardoor kan de alliantie vooralsnog niet doorgaan⁽¹³³⁾. Maar Van Hemel blijft wellicht contact houden met Sleeckx en Van de Velde. Hij weet best dat het tweetal door de laksheid van De Laet steeds meer de inhoud van de krant zelf bepaalt: een troef achter de hand.

Een crisis is nu onafwendbaar. Het peil van de krant zakt zienderogen. De nummers vertonen nog maar weinig afwisseling. De hoofdartikels zijn

(132) Dat Van Hemel als zegsman van Sterckx optreedt, leiden we af uit de brief van J.F. van de Velde aan H. van de Velde, Brussel, 1.6.1844, Annuaire, p. 55-56. Eerst zegt Van de Velde: ‘Et maintenant nous sommes en pourparlers avec M. van Hemel’. Op het eind van de brief wordt het: ‘Ma lettre prochaine vous donnera le résultat de nos négociations avec l'archevêque’.

(133) D. Sleeckx aan J. de Saint-Genois, Brussel, 25.11.1844, A. Jacob II, p. 162.

[p. 143]

vaak vervangen door korte ‘staetkundige overzigten’. Medewerking van buitenaf is er nog nauwelijks. Opvallend is dat naast de Gentse nu ook de overwegend katholieke Brusselse medewerkers het laten afweten. Heeft de zaak-Dubus hen afgeschrikt of wordt op hen clericale druk uitgeoefend? Enkel uit Antwerpen komt nog steun vanwege het Kunst- en Letterblad, van Conscience en Van Kerkhoven dus. Vooral het peil van de feuilletons verraadt de diepe malaise. Vlaemsch Belgie ziet zich verplicht materiaal uit andere kranten over te nemen. Het kan niet zonder betekenis zijn dat vooral uit de Gentse ultramontaanse Vlaming⁽¹³⁴⁾ regelmatig wordt geput.

(134) De Gentse ultramontaanse bisschop Delebecque noemt in 1841 De Vlaming de meest orthodox katholieke krant in Vlaanderen.

1.5.2.3. De inzet van Conscience

Door toedoen van Conscience kan het faillissement tijdelijk worden afgewend. De krant krijgt via Wappers en zijn vrienden een financiële injectie van 5000 fr.⁽¹³⁵⁾. Van midden juni tot eind juli 1844 kan de krant opnieuw even adem halen. Op 30 juni leeft Vlaemsch Belgie een half jaar. Trots kan de redactie herhalen nog steeds politiek ongebonden te zijn. Toch zijn de zorgen nooit ver weg. Men vraagt dringend om literaire medewerking en financiële steun⁽¹³⁶⁾.

Tegen augustus is de kas opnieuw bijna leeg. Op 1 augustus ziet de redactie zich gedwongen te verhuizen naar een goedkoper pand in de Brabandstraat 34 in de buurt van het meer afgelegen Noordstation⁽¹³⁷⁾. Tegen het midden van de maand is het blijkbaar weer Conscience die het voortouw moet nemen om aan een nieuwe dreigende crisis het hoofd te bieden. Hij gaat met de Gentse Hermans onderhandelen over de toekomst van het geheime genootschap en van Vlaemsch Belgie⁽¹³⁸⁾. Zijn inzet heeft resultaat want te Gent en later ook te Antwerpen wordt een commissie gevormd die initiatieven zal nemen om de krant te redden. Na zijn verblijf te Gent vertrekt Conscience onmiddellijk naar Brussel. Met De Laet, die blijkbaar zelf geen eigen initiatieven neemt, maakt hij tussen 16 en 25 augustus een propagandareis door Klein-Brabant. De formule heeft succes want er kunnen zestien nieuwe abonnees worden gevonden. Via advertenties voor notariële verkopen hoopt men ook aan geld te komen. In Mechelen wordt de propaganda beter georganiseerd. Conscience en De Laet krijgen er steun van het provincieraadslid Florens de

(135) D. Sleeckx aan J. de Saint-Genois, Brussel, 25.11.1844, Jacob II, p. 162.

(136) -, Een droom op St. Jansnacht. Verslag der ministers van Vlaemsch Belgie, Vlaemsch Belgie I (1844), nr. 156, 30.6.1844.

(137) Vlaemsch Belgie I (1844), nr. 183, 1.8.1844.

(138) F.A. Snellaert aan J.A. de Laet, Gent, 14.8.1844, K.A.N.T.L. Snellaert, Brieven aan J. de Laet, Hs.84, A. Jacob II, p. 155.

[p. 144]

Brauwere van Hoogendorp⁽¹³⁹⁾ en van zijn neef, de advokaat Constant de Brauwere, twee liberalen. Ook H. Broers, katholiek schepen, belooft de krant meer bekendheid te geven. In Klein-Brabant staat de familie Peeters aan hun kant. Even keert het tweetal naar Brussel terug. Begin september vertrekken ze opnieuw voor een tweede reis doorheen de Kempen⁽¹⁴⁰⁾. Vóór het bezoek van Luise von Ploennies aan Brussel (12.9.1844) zijn ze terug thuis. Ook de Gentenaars nemen nu eindelijk een initiatief. Door bemiddeling van Snellaert biedt Hippoliet van Peene aan om te Brussel met Broedermin en Taelyver een benefietvoorstelling te geven ten voordele van Vlaemsch Belgie⁽¹⁴¹⁾.

(139) De Brauwere van Hoogendorp behoort samen met Hyacinth Colins, J. Mannekens-van Lidth e.a. tot de Vlaamsgezinde groep binnen de Antwerpse provincieraad. Zijn steun versterkt onze hypothese dat de krant als spreekbuis van de groep diende (zie hoger).

(140) J.A. de Laet aan F.A. Snellaert, Brussel, 26.8.1844, U.B.G. Vl.Bl. Sn.VII, 1087. Niet toevallig schrijft Sleeckx op 6.9.1844 aan de Saint-Genois: ‘M. Delaet is sedert dry weken byna gedurig van hier afwezig; dit geeft ons natuerlyk nog meer werk dan naer gewoonte’ (U.B.G. Hs. G 18462 (234)). Zie ook Vlaemsch Belgie I (1844), nr. 215, 8.9.1844 waar ene B.H. bericht dat Conscience en De Laet op 4 september te Heist-op-den-Berg feestelijk werden ontvangen. De volgende dag reisden ze door naar Westerlo.

(141) F.A. Snellaert aan J.A. de Laet, Gent, 25.8.1844, K.A.N.T.L. Snellaert, Brieven aan J. de Laet, Hs.85, A. Jacob II, p. 155-156.

1.5.2.4. Katholieke voorkeur in de Brabandstraat

Vanaf midden augustus - De Laet is dan niet thuis - laten Sleeckx, Van de Velde en Greuze hun voorkeur voor de katholieken steeds duidelijker blijken. Ze lijken een gunstig klimaat voor een overname voor te bereiden. Kleine signalen wijzen in die richting. Greuze gaat alvast met de Jezuïeten samenwerken. Op 19 augustus maakt hij voor het eerst reclame voor zijn ultramontaanse uitgave Het Heilig Hert, door eenen priester der Societeit Jesus. Nog opvallender is dat op 26 augustus een omstandig verslag wordt afgedrukt van de prijsuitdeling aan het Klein Seminarie te Mechelen waar Jan Baptist van Hemel superior is⁽¹⁴²⁾.

De pro-katholieke trend zet zich in de krant vanaf oktober steeds sterker door wat ons doet vermoeden dat de overname nu bewust wordt voorbereid. Op 10, 11, 13 en 17 oktober wijdt de krant vier hoofdartikels aan de opvattingen van de Journal de Bruxelles -hét katholieke topblad - over de Vlaamse Beweging. De toon is van beide zijden zeer wel-

(142) -, Mechelse correspondentie, Vlaemsch Belgie I (1844), nr., 26/ 27.8.1844.

[p. 145]

willend⁽¹⁴³⁾. Vanaf 25 oktober wordt overvloedig reclame gemaakt voor de stichtelijke Levensschets van Gerardus Majella die bij Greuze wordt gedrukt. Op 31 oktober en 9 november plaatst Sleeckx opvallend positieve recensies over die Levensschets, over Heiderscheidts Geschiedenis van het Oude en het Nieuwe Testament en over het kerkelijk goedgekeurde Mester Jochem's lotgevallen en reistogt naer Gheel door Jan Baptist Straetman⁽¹⁴⁴⁾. Op 7 en 8 november drukt men als feuilleton de Uitvaert van Ferdinand den katholyke, in 1516 te Brussel gezongen af. Vlaemsch Belgie is klaar voor het overstapje naar het katholieke kamp. De Laets beschuldiging dat Sleeckx, Van de Velde en Greuze met de hulp van de clerus de machtsgreep lang voordien hebben voorbereid, lijkt hierbij bewaarheid. Toch draagt ook hij verantwoordelijkheid. Met beter management was hij de controle over zijn onderneming wellicht niet kwijt geraakt.

(143) -, Het Journal de Bruxelles over de Vlaemsche Beweging, Vlaemsch Belgie I (1844), nr. 241, 10.10.1844; nr. 242, 11.10.1844; nr. 244, 13.10.1844; nr. 247, 17.10.1844.

(144) Heiderscheidt en Straetman zijn lid van het Nederduitsch Tael- en Letterkundig Genootschap.

1.5.2.5. De overname

Vlaemsch Belgie kan zijn lot uiteindelijk niet ontlopen. Sleeckx en Van de Velde waarschuwen De Laet al van in september dat de fondsen opraken. De aandeelhouders moeten dringend bijeengeroepen worden. Te laat - rond 6 november - organiseert de hoofdredacteur een vergadering waarop duidelijk wordt dat het kapitaal (20.000 fr.) op 15 november opgebruikt zal zijn⁽¹⁴⁵⁾. De aandeelhouders geven De Laet de toestemming snel een nieuw kapitaal te vormen, wat een onmogelijke opdracht blijkt⁽¹⁴⁶⁾. De potentiële beleggers kennen zijn administratieve onverantwoordelijkheid ondertussen wel. Ook bij het aartsbisdom klopt hij opnieuw vergeefs aan⁽¹⁴⁷⁾.

Volgens Sleeckx' versie worden hij en Van de Velde op dit kritieke ogenblik opnieuw benaderd door ‘iemand, die wist hoe het met alles stond’ - Van Hemel of Mannekens? -. die de tijd rijp acht om van Vlaemsch Belgie een katholiek blad te maken of een nieuw katholiek blad te stichten. De Laet kan gezien zijn politieke overtuiging geen deel van

(145) D. Sleeckx aan J. de Saint-Genois, Brussel, 25.11.1844, U.B.G. Hs. G. 18462/235, A. Jacob II, p. 162; J.F. van de Velde aan H. van de Velde, Schaarbeek, 20.11.1844, Paul Fredericq, Levensschets van Domien Sleeckx, Brussel, 1903, p. 42.

(146) Ibidem.

(147) H. von Arnim aan Von Bülow, Brussel, 29.12.1844, Zentralarchiv Merseburg, gepubliceerd in Els de Bens, Vlaemsch Belgie, p. 115-117.

[p. 146]

de redactie uitmaken. Sleeckx en Van de Velde lichten Conscience hierover in. Die raadt De Laet aan zijn krant uit handen te geven. Hij weigert.

De hoofdredacteur spant zich tijdens de laatste dagen nog sterk in om zijn krant te redden. Bij H. von Arnim vindt hij geen ernstige steun⁽¹⁴⁸⁾. Via Conscience doet hij Sleeckx en Van de Velde het tegenvoorstel om toch samen verder te werken. Alle redacteurs zouden evenveel verdienen en evenveel bevoegdheid krijgen. Sleeckx en Van de Velde blijven hem loyaal en geven toe. Uiteindelijk trekt De Laet in extremis zijn voorstel in en stemt in een overname toe op voorwaarde dat Sleeckx en Van de Velde de schulden overnemen en de aandeelhouders akkoord gaan. Als echter blijkt dat De Laet zijn belofte niet houdt de aandeelhouders hierover te consulteren, laten Sleeckx en Van de Velde hem in de steek en gaan met de katholieken in zee. Op 20 november wordt definitief besloten dat het neutrale Vlaemsch Belgie onder hun leiding zal worden opgevolgd door de katholieke Vlaemsche Belgen.

(148) H. von Arnim aan von Bülow, Brussel, 29.12.1844, Zentralarchiv Merseburg, gepubliceerd in Els de Bens, Vlaemsch Belgie, p. 115-117.

1.6. Besluit

Achteraf beschouwd had Vlaemsch Belgie weinig kans om te overleven. De krant vertrekt al onder een slecht gesternte. De Gentse flaminganten beschouwen het uitgeven van een krant als een politieke daad waarvan ze zich wensen te distantiëren, de Antwerpse Hermans geloven dat enkel via politiek geladen acties de Vlaamse Beweging vorderingen kan maken. Een consensus kan niet gevonden worden. De Gentenaars weigeren daarom, op een paar uitzonderingen na, hun steun aan het initiatief. Ook de vestigingsplaats Brussel is niet zo voordelig. De hoofdstad is verfranst. De Vlaamsgezinde kolonie is er te beperkt.

De financiële basis van de krant is te klein. Bovendien steunt een te heterogene groep de krant, waarbij de verschillende financiers zich door steeds weer andere motieven laten leiden. Dat maakt het voor de krant uiterst moeilijk om geen enkele belangengroep voor het hoofd te stoten. Door haar politiek neutrale houding moet het blad daarenboven van haar achterban veel kritiek incasseren. Voor de liberale lezers is het blad te katholiek, voor de katholieken te liberaal.

De steun komt overwegend vanuit katholieke hoek. De clerus is wellicht de hoofdaandeelhouder. Bewust van het gevaar van een al te sterke liberale pers ziet de Kerk de noodzaak in haar macht ook op dat terrein uit te breiden. Een neutrale krant als Vlaemsch Belgie vormt niet onmid-

[p. 147]

dellijk een bedreiging maar biedt anderzijds te weinig garanties op een pro-katholieke houding. Daarom steunt de clerus de krant financieel om de politieke lijn ervan zoveel mogelijk te bepalen en toe te slaan als de tijd rijp is. Met de clerus hebben de Hermans onbewust hun paard van Troje binnengehaald.

Ook met de samenstelling van de redactie loopt het fout. De Laet is een gewaardeerd schrijver, Sleeckx en Van de Velde zijn ambitieus maar moeten nog veel bewijzen. Als de hoofdredacteur minder geschikt blijkt voor zijn job dan zijn ondergeschikten maar naar buiten toe toch met de eer blijft lopen, groeien binnenskamers de frustraties. Voor de clerus is het dan een kleintje om de conflicten binnen het team uit te buiten en de krant op het geschikte moment binnen te rijven.

Vanuit de praktijk raken Sleeckx en Van de Velde er bovendien steeds meer van overtuigd dat de Vlaamse Beweging hulp moet zoeken bij de katholieke fractie, wil ze vooruit komen. Uiteindelijk moet dit radicale standpunt tot een definitieve breuk met De Laet leiden.