Logo DBNL
Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1990 (1990)

Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1990

(1990)– [tijdschrift] Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige

Het oude confrerieboek van het apostelengenootschap te Hoegaarden
door Inge Callebaut

Inleiding

Zo er al heel wat publicaties over de Palmzondagviering in Hoegaarden (Brabant), met het omdragen van het Palmpasenbeeld en de vertolkingsbroederschap der apostelen, het licht hebben gezien (zie bibliografie) is een uitgave van het in het parochie-archief berustende ‘boek der Apostelen’ nog nooit tot stand gekomen.

Hoegaarden is kennelijk het enige dorp in Europa waar zo'n confrerieboek, (waarschijnlijk aansluitend bij een herstructurering van de Palmzondagprocessie, art. 4 van de statuten), is bewaard. Het heeft zelfs de gewelddadige afschaffing van de broederschappen tijdens de Franse revolutie overleefd.

Zo'n uitgave mag stellig van belang worden geacht voor de cultuurhistorie, de genealogie, de culturele antropologie en zelfs de sociologie en de plaatselijke geschiedenis.

Er bestaan van het boek een paar korte transcriptie-fragmenten van de hand van Vander Velpen (1959-1981) en Van Buyten (1981). Die slaan echter op de duidelijkst leesbare gedeelten en bevatten toch wel enkele afwijkingen van het origineel (uitvoerig besproken in I. Callebaut 1984). Zelfs wanneer er in 1981, naar aanleiding van de 350-jarige Palmpaasviering te Hoegaarden, een wetenschappelijke catalogus wordt uitgegeven en er meer aandacht aan het confrerieboek wordt besteed, blijft het bij een overname van de statutenteksten uit de vorige publicatie, zonder controle op het origineel.

Het komt er natuurlijk op aan een betrouwbare en volledige weergave van het origineel te bezitten, zeker in verband met de beschouwingen die uit de studie ervan kunnen worden afgeleid.

Het geschrift biedt immers de mogelijkheid tot een diachronische studie van een buiten-professioneel en ook niet-literair taal- en schrijfwereldje, dat, alleen al om de verhouding tussen de mens en zijn uitdrukkingsmiddel de taal, van belang moet worden geacht.

Daarom hebben wij besloten dit oude Hoegaardse boek van het apostelengenootschap uit te geven.

Cultuurhistorische Achtergrond en Maatschappelijke Verankering

Van de middeleeuwse Palmzondagviering in Europa, met haar karakteristieke uitbeeldingsvertoon rondom een door de straten getrokken Palmpasenbeeld, is er hier en daar nog wel wat overgebleven, zij het dan in de vorm van verspreide relicten. Zo'n Palmpasenbeeld is een op een draagbaar of op een onderstel met wieltjes staande, gebeeldhouwde ezel met op zijn rug een zegenende Christusfiguur.

In de Nederlanden zijn nog slechts drie palmezels bewaard: één van + / - 1600 (Jordens 1980, 62) in het museum ‘Catharijneconvent’ te Utrecht, één in het ‘Rijksmuseum Twente’ te Enschede (inventaris nr. 382 als ‘paasezel’) uit de 14de eeuw en, tenslotte, één uit het eerste kwart van de 16de eeuw te Hoegaarden. De eerste en de laatstgenoemde ezel zijn in staande houding afgebeeld. De middelste in loopstand. Het gaat telkens om beelden op een draagbaar.

Exemplaren op wieltjes bestaan o.a. te Bazel, Zürich (Landesmuseum) en Keulen (Schnütgen-museum). Die ezels werden getrokken.

Palmzondagvieringen met palmezel zijn er nu nog vrij weinig. Buiten Hoegaarden alleen nog in Thaur (Tirool), in Puch (bij Salzburg) (Von Strele 1897 en Wiepen 1902), te Hall bij Innsbruck, te Kösslarn (Dl.), in Sevilla, Valladolid en andere Spaanse plaatsen in het raam van de Semana Santa. Meestal gaat het in Spanje om een afwijkende vorm, waarbij een hele beeldengroep op een triomfantelijk opgetuigde wagen of draagbaar wordt voortbewogen. Er zijn daar ook heel wat plaatsen waar geen palmezelgroep de Palmzondagprocessie meer vergezelt.

Ook het aantal Palmpasenbeelden dat in de Europese musea wordt bewaard, is niet zo talrijk.

Hoegaarden heeft nog zijn palmezel, zijn volledige Palmzondagprocessie, waarin die palmezel wordt meegedragen, evenals een complete, geordende broederschap voor de uitbeelding van de twaalf apostelen, een ‘mombaer-vader’ en vier discipelen of ‘draegers van Ons Heer’, die samen het Palmzondagvertoon naar eeuwenoude traditie voor hun rekening nemen. Hun verplichtingen, rekeningen, e.a. zijn in het confrerieboek sinds 1631 opgetekend.

In de vroege voormiddag, omstreeks 9.15 u., vertrekt de stoet met het ‘ezelke’ uit de pastorie, waar het met bukshout werd versierd, naar de

St.-Gorgoniuskerk voor de palmwijding. De palmezel wordt gedragen door de discipelen en wordt gevolgd door een rij van twee aan twee ‘gheschicktelijck ende devotelijck’ schrijdende apostelen in hun ‘Apostolische habijten’. Elke apostel draagt over de schouder een sjerp met daarop de naam van het uitgebeelde personage. Op de hoofden van de apostelen zitten er handig vastgemaakte, geel en rood geschilderde aureoolvormige schildjes, ‘de umbraculen’. Ze dragen ook hun iconografische attributen mee, zoals een winkelhaak, een kelk, een sleutel, enz. (de volledige lijst is te vinden in het hss. van H.N. Nijs). Achteraan loopt de ‘mombaar-vader’ met als enige herkenningsteken een rode sjerp over de schouder.

Na de palmwijding begint de optocht door de nabijgelegen straten van het dorp. Vooraan het processiekruis en de geestelijkheid, achteraan de menigte en een sliert kinderen, geregeld heen en weer zwaaiend met de op stokken gebonden palmbossen (palmmeien), en vergezeld van de fanfare, die aldoor het ‘Lauda Jerusalem’ speelt.

Na de optocht wordt de palmezel de kerk ingedragen. Dat kan pas na drie keer op de gesloten kerkdeur (symbool van de gesloten hemeldeuren, Van de Graft 1938, 14) te hebben aangeklopt om het kerkelijk gezegde ‘Klop en u zal (de deur) worden opengedaan’ te illustreren. Tijdens de hoogmis staat de palmezel in het koor opgesteld, te midden van twee rijen discipelen en apostelen. Bij het lezen van het Passieverhaal trekken de apostelen zich terug in de sacristie om uit te beelden dat ze op de vlucht sloegen, volgens de bijbeltekst (‘Passie’ volgens Mattheus), bij de gevangenneming van Jezus.

Later op de dag wordt de feestmaaltijd-verplichting door de apostelen voldaan, waarbij de mombaar-vader en de pastoor-deken destijds gratis mochten aanzitten (zie verder).

Die Palmzondagommegangen zijn de enige roomse kerkelijke vieringen die nog iets van de dramatisch-didactische middeleeuwse vertolkingen laten zien (Van Mierlo 1940, 110-114), die nauw verbonden waren met onze vroegste toneelvoorstellingen. Ze vielen geheel binnen de middeleeuwse behoefte aan visuele didactiek, aan belering en stichting van de bevolking, die op straffe van verdenking van onkerkelijkheid alles ondergaan of zelfs actief meespelen moest.

De Palmprocessie zou uit Jerusalem zijn overgekomen naar West-Europa (Van de Graft 1938, 13; Van de Velde 1925, 16, 17). In zuidelijke streken zoals Zuid-Frankrijk en Spanje, raakten er traditioneel processies in zwang met echte, gedroogde of bewerkte en versierde palmblaren. In de noordelijke, vooral Germaanse landen, waar het verschijn-

sel bekend was en is, hebben groene takken, vooral van bukshout dan, of katjestwijgen, de ‘palmen’ vervangen. Dat zal wel niet zo maar toevallig zijn, alleen omdat men er over geen echte palmtakken beschikte. Er komen immers - en dat meestal in protestantse streken dan nog, waar die Palmzondagviering heftig werd bestreden - vele met koekjes, appels en sinaasappels behangen vormen (Van de Graft 1938 en Bernet Kempers 1966, 101-114) voor, of hoge versierde stangen (Bernet Kempers 1966, 96-100) die, in katholieke streken dan, nog steeds in de kerk worden gewijd.

Het rondgaan met groene takken in het vroege voorjaar, om er een vruchtbaarheidsmagie mee te bedrijven, was in de Europese landen een algemeen verspreide gewoonte, die zeer ver in de geschiedenis terugreikt (Van de Graft 1938, 8). Het christelijke processieverschijnsel zal hier wel als versmelting met heidense gebruiken op te vatten zijn (Van de Graft 1938, 41) en als een excuus voor de onuitroeibaarheid ervan hebben gediend. Alleszins hebben de wijding van het vuur, van het water en ook van het groen zeker een niet-christelijke oorsprong en alle Palmpaasgebruiken zijn steeds met zulke palmwijding verbonden. Ook het in kringen omdragen van ‘geheiligde’ of ‘gewijde’ beelden, waarvan een magische uitwerking werd verwacht, berust op oude, zogenaamd ‘heidense’ grondslagen (zie ook Podhradsky 1965, kolommen 285 tot en met 287 en kolom 384).

In de middeleeuwen hield bijna iedere stad een Palmzondagprocessie in verband met de palmwijding, vaak zelfs tot buiten de stadspoorten. In de grote steden ging men wel eens in processie van de ene kerk naar de andere (Van de Graft 1938, 15). Het was een verspreid Europees gebruik dat in de Nederlanden, buiten Hoegaarden, nog kan worden aangetoond voor Amsterdam, Antwerpen, Brugge, Delft, Haarlem, Kampen, Leiden, Leuven, Oldenzaal, Tienen en Utrecht (Van Campen 1935, 63-66; Van de Graft 1938).

Soms was het trekken van de ezel - waar ook al eens om gevochten werd - het voorrecht van de ‘Jerusalemvaarders’ (Van Campen 1935, 63, 66), b.v. te Haarlem, Leiden en Utrecht, en alleszins van de gegoede stand (Van de Graft 1938, 22).

De apostelengenootschappen dagtekenen meestal van iets later in de 16de eeuw, o.m. in Amsterdam, Antwerpen, Kampen, Leiden en Tienen (Van de Graft 1938, 24). Te Tienen liepen de apostelen er met zwart gemaakte gezichten bij en Judas met zijn rosse pruik werd gauw het voorwerp van spot en hoon. Bovendien vochten de kinderen daar om de vruchten, ouweltjes of snoepjes te plukken uit een palmtak die

de Jezusfiguur in de hand hield (de Reinsberg-Düringsfeld 1860, I, 212)(*). Te Leuven werd er dan weer gevochten om het touw te bemachtigen dat aan de op wieltjes voortgetrokken palmezel was vastgemaakt (de Reinsberg-Düringsfeld 1860, I, 212)(**).

Dat alles heeft hier en daar tot ongeregeldheden en spotpartijen of handtastelijkheden geleid, die uiteindelijk, ondanks alle ‘gestichtigheids’-vermaningen, kerkelijke verbodsbepalingen met zich meebrachten (Van Buyten 1981, 125; von Strele 1897, 140). Ook de scherpe aanvallen van Erasmus en van de hervormde predikanten waren daar zeker niet vreemd aan (Van de Graft 1938, 33; Van Buyten 1981, 126). Waarschijnlijk werden deze ongeregeldheden vaak opgeschroefd ook, omdat het de kerkelijke overheid in die tijd zo goed uitkwam. Net zoals destijds de toneelopvoeringen uit de kerk en zelfs uit het kerkportaal werden verwijderd. Nog later zou de druk der Verlichtingsgedachte een rol spelen om het ‘uitgaan’ van het ‘ezelke’ te verbieden op de schaarse plaatsen waar dat bewaard was gebleven.

Reeds omstreeks 1580 nam het gebruik van de Palmprocessie met de palmezel, in protestantse streken vooral, een einde (Van de Graft 1938, 33, 34).

Hoegaardens Palmprocessie ontstaat pas later of wordt alleszins later gereorganiseerd (artikel 4 van de statuten).

Daar kwam een specifiek Hoegaards verschijnsel aan te pas: de mombaar-vader. In de middeleeuwse Palmzondagprocessie komt hij niet voor, ook niet in de best bekende Palmzondagprocessies uit Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland. Mogelijk is zijn aanwezigheid te wijten aan de vrij late reorganisatie van de Hoegaardse processie in 1631, zoals uit de statuten kan worden afgeleid. Niets wijst er immers op dat de figuur van de mombaar-vader er van te voren zou zijn geweest. Aanvankelijk stapte in de Palmprocessies, zoals hierboven vermeld, nog een dertiende apostel, Judas, mee op, die overal in het middeleeuwse vertoon voor heel wat heibel zorgde. Misschien wilde men bij de reorganisatie die heibel en spanningen in Hoegaarden ondervangen door een neutraler figuur, de ‘mombaer-vader’, die ook een toezichtsfunctie had. Dat heeft waarschijnlijk wel mede geleid tot het voortbestaan van de Hoegaardse Palmzondagprocessie, zoals ze sinds 1631 met zekerheid is uit-

gegaan, zij het met hier en daar wat onderbrekingen in ‘kwade tijden’ (b.v. tussen 1795 en 1806; zie handschrift H.N. Nijs), maar alleszins in complete en nagenoeg intacte vorm.

In de grote steden was het vinden van figuranten zeker niet moeilijk, als men denkt aan de voorkeur voor Jeruzalemvaarders bijvoorbeeld. In dorpen zoals Hoegaarden, moest naar andere middelen worden gezocht. Mogelijk is de stichtingsoorkonde ook opgesteld om een vastere greep op het figurantenbestand te krijgen, waarschijnlijk op een moment dat de afglijding naar de lagere bevolkingslagen reeds was ingezet. Een onderzoek naar de betrekkingen van de eerste apostelengroep met de ‘vijf geslachten’-oligarchie te Hoegaarden zou in dat opzicht wel belangrijk zijn (Van Buyten 1981, 70, 71).

Uit de statuten blijkt alleszins de wil tot het instellen van een geïnstitutionaliseerde hulpgroep ten dienste van de geestelijke stand, die ook enig aanzien verkreeg. Dat uitte zich o.a. in het toegewezen krijgen van een eigen plaats in het koor op Palmzondag, soms een eigen kerkhofplaats en de toevoeging in sommige geschriften van het predicaat ‘Apostel’ aan hun naam (waaruit de familienaam ‘Apostel’), als blijk van dat aanzien bij de bevolking.

De roomse kerk greep nog verder in. Naar middeleeuws gildeconcept werden boeten opgelegd voor afwezigheden, zelfs voor afwezigheden op de maaltijden, die ze op eigen kosten moesten betalen en die toch als ‘recreeren’ (art. 3, p. 8) werden betiteld. De discipelen moesten vrijgezellen zijn: een echo van de opvattingen van Paulus over de minderwaardige staat van het huwelijk, of misschien de invloed van het priesterlijke celibaat. Bovendien behoorden de apostelen buiten de Palmzondagviering (en het daarmee verbonden ‘Scheiden der Apostelen’ op 15 juli), met eigen geldinbreng alweer, lid te zijn van de O.-L.-V.-broederschap (art. 14, p. 15).

Elk middel om de kerkelijke dominantie te handhaven, werd aangegrepen. En wie waren betere voorbeelden om in bredere kringen met de daartoe opgezette activiteiten en structuren door te dringen, dan een genootschap van voorbeeldige ‘apostelen’? Ze konden die activiteiten propageren en activeren ‘ter vervoordering van de devotie’, dat lag ten volle in hun functie als bemiddelaars tussen de geestelijkheid en de bevolking. Dat dit insloeg is te merken aan een uitdrukking als ‘een rare apostel’ voor iemand die zich weinig ‘apostolisch’ gedraagt.

Van Buyten (1981, 64) veronderstelt dat de clerus de bepalingen over het bijkomende lidmaatschap juist heeft ingelast ter bestrijding van de clan-vorming, die in zo'n beperkte kring, steunend op traditie en

waarschijnlijk zelfs op mondeling geregelde overdrachten van vader op zoon, wel te verwachten is. Hij voert echter nergens bewijzen aan en verliest uit het oog dat de opgelegde voorwaarden juist tot hechtere clanvorming moesten bijdragen. Bovendien bewerkte zo'n bijkomend lidmaatschap van een ‘ruimer’ genootschap geen betrekking van de leden van dat genootschap bij de activiteiten van de apostelen.

Een laatste punt dat we in het cultuurhistorisch raam willen belichten, is de sociale afglijding in de figurantenlaag en de daarmee samenhangende kostenberekeningen.

Zeker op dit stuk gunt het Hoegaardse confrerieboek ons een kijkje achter de schermen, om niet te zeggen in de kerkelijke becijferings-kunde om de kosten op de figuranten te blijven afwentelen, al waren dat niet meer de rijkelui van een eeuw terug.

De deelneming en bijspijkering in de kosten zal aanvankelijk en zeker nog in de 17de eeuw, in zoverre dat precies te overzien kan zijn, geheel vrijwillig zijn gebeurd, als een soort voorrecht voor de gegoede burgers, die ook voor ‘aflaten’ hoge sommen besteedden (Van de Graft 1938, 20). Hoe dan ook moet die vrijwillige deelname enigszins gerelativeerd worden, gelet op de veelsoortige druk die de kerk op sociaal en op geestelijk vlak uitoefende en de gelatenheid waarmee die druk door de meerderheid werd ondergaan. Van echte vrije wilsuiting kan dan nog weinig sprake zijn.

In elk geval werd het organisatie-scenario dat door de clerus bewust was opgezet, van eeuw tot eeuw doorgetrokken. De maatschappelijke verschuiving van de 17de-eeuwse gegoeden die kerk en pastoor ruimschoots wat konden gunnen, naar de handwerklui, die met hun karig loon voor hun rollenspel zelf nog moesten betalen, is wel opvallend.

Zo hadden de apostelen te Hoegaarden om beurten de rekening van de maaltijd te vereffenen. De ‘mombaer-vader’ en de discipelen en ook de proost of pastoor mochten telkens aanzitten zonder een eigen bijdrage te leveren. Dat voordeel viel dus allereerst de kerkelijke of geestelijke leider, zijn leke-afgevaardigde in het genootschap en eigenaardig genoeg ook zijn ‘celibaatsgenoten’, de discipelen, te beurt. De diensten in de kerk, de begrafenismissen, de nagedachtenismissen en de uitgaven voor het baarkleed, werden bij kostenomslag betaald, waar de pastoor en de mombaar opnieuw waren vrijgesteld, terwijl net de pastoor met het opgehaalde bedrag zelf werd betaald. Verder zijn er nog de extra-offergelden en moesten de apostelen zelf opdraaien voor het

herstel van hun ‘habijten’ en ‘cieraetsels’. Zelfs de klokkeluider moesten ze betalen(*). Wat er als compensering overbleef, was het ‘recreeren’, de afzonderlijke ere-begraafplaats op het kerkhof en het ‘apostolische’ aanzien wellicht, hier en ‘hiernamaals’ nog meer.

Wie deze benadering misschien een al te zeer geseculariseerde visie van onze tijd vindt, zal wijzen op het feit dat het de deelnemers aan de palmezeltocht natuurlijk allereerst om een ‘geestelijk voordeel’ te doen was. Dat mag dan destijds wel zo zijn ervaren, maar voor de organisatoren had zo'n geestelijk winstpunt niet eeuwenlang onverzoenbaar moeten zijn met maatschappelijke wijzigingen en evoluties. Van pluspunten op dat vlak is niets te merken, ook niet in het confrerieboek, dat veeleer getuigt van een verouderde belangstellingssfeer, zelfs van een zekere sleur (zie ook sociolinguïstisch deel).

Ook Van Buyten (1981, 64, 73) moet dat hebben ervaren, wanneer hij de afwezigheid van ‘geest’ betreurt. Wat er aan bezieling met de viering samenhing, zal in de loop der tijden wel wat verschillen hebben vertoond. Maar de harde becijferingen van de clerus brengen toch aan het licht dat de ‘geestes’-gesteldheid aan die kant constant nog even anders lag en niet bepaald inspirerend kon werken.

Wat de institutionalisering van de Hoegaardse Palmzondagviering hoe dan ook weerspiegelt, zijn de niet-verschoven dienstbaarheden, met nog geldelijke verplichtingen eraan toe, in een hiërarchisch-clericaal gedomineerde maatschappij. Alle erbij te denken ‘geest’, die er aanvankelijk wel zal zijn geweest, doet daar niets aan af.

Ook op dat stuk opent het confrerieboek een niet te verwaarlozen invalshoek voor de studie van maatschappelijke verhoudingen. De verschuivingen in de taalkwaliteit van de teksten gaan daar o.a. ook mee samen (zie verder).

Teksteditie

Presentatie en methode

De tekst wordt in deze uitgave weergegeven zoals hij per blad en per regel in het origineel voorkomt. Elk blad van het origineel draagt een potloodpaginering die waarschijnlijk zeer recent is aangebracht door Van

Buyten van de Leuvense universiteit, naar aanleiding van zijn studie ter gelegenheid van een in 1981 te Hoegaarden gehouden herdenkingstentoonstelling en de daarbij aansluitende catalogus. Om het origineel niet nutteloos met nieuwe potloodkrassen te ontsieren werd deze potloodpaginering, die nochtans niet feilloos is, overgenomen en aangeduid met R (van recent) met erboven r (recto) of v (verso), al naar gelang van het geval (+ O = omgekeerd voor R94-R99).

De volgorde van de bladzijden werd in deze tekstuitgave niet gewijzigd. Allereerst zou een chronologische ordening van tekstgedeelten al onmogelijk zijn, omdat op een en dezelfde bladzijde meermaals teksten van verschillende handen uit verschillende perioden voorkomen, soms zelfs teruglopend in de tijd. Bovendien zou enige rangschikking een vertekend beeld ophangen van de wijze waarop het confrerieboek in werkelijkheid van noteringen werd voorzien. Buiten de statuutsregelen en een paar passussen met historische inslag, zijn de aangebrachte aantekeningen willekeurig en wanordelijk. De inhoud van de inschrijvingen ging zozeer afwijken van wat voor zo'n register verwacht mag worden, dat het wegmoffelen daarvan met de opzet van een teksteditie onverzoenbaar is.

Toch is enige ordening voor het onderzoek onmisbaar. Om aan die ordeningsbehoefte tegemoet te komen, hebben we de groepering aangevat van de verschillende handen en wel op grond van inhoudelijke en van paleografische kenmerken. Zo kwamen eenheden tot stand die een grotere homogeniteit voor lectuur en tekstverwerking mogelijk maken.

We deelden het geheel in vier periodes in, ongeveer overeenkomend met 17de (I), 18de (II), 19de (III) en 20ste (IV) eeuw. Telkens wanneer een andere hand begint, wordt dat naast de regel aangegeven met H (H1, H2,...). Indien er twijfel bestaat over het toebehoren van bepaalde gedeelten aan dezelfde hand, werden de letters a en b aan het betrokken handkenmerk toegevoegd (b.v. H1a, H1b).

Tekstverklaring (per bladzijde) en bespreking van vormen met klankwijzigingen (per hand) werden samengebracht na de tekst. Commentaar bij de transcriptie wordt wel onderaan de bladzijden vermeld.

De tekst wordt diplomatisch uitgegeven. Gereconstrueerde of zeer moeilijk ontcijferbare letters hebben we tussen [] aangetekend. Onleesbare delen zijn met [...] aangeduid, aangezien het onderbrekingsteken (...) reeds in de tekst voorkomt; de zeldzame schrappingen worden met = = = aangegeven. Indien er nog andere opmerkingen bij de transcriptie voorkomen, worden die in de tekst met * aangetekend. De afkortingen worden in het apparaat opgelost. Cursief gedrukte woorden zijn onderstreepte tekstdelen.

Het verschil tussen hoofdletter en kleine letter is in het handschrift vaak miniem, door de grote gelijkenis van beide, vooral dan wat de h,m,n,v betreft, en de keuze is dus soms al eens betwistbaar. Er werd dan beslist aan de hand van vergelijkingen met dezelfde letter op andere plaatsen. De hoofdletter B wordt in het hss. van H.N. Nijs bewaard op alle plaatsen waar ze onmiskenbaar aanwezig is, al zou er veeleer een kleine letter te verwachten zijn, zoals b.v. midden in een woord. Het is immers een zeer uitgesproken karakteristiek van zijn schrift en dat leek ons een voldoende grond tot het behoud ervan.

Waar de grafemen i/I en j/J door elkaar worden gebruikt en de vormgeving van de letters identiek is, werd steeds i/I getranscribeerd. Dit is het geval voor de hoofdletters bij de handen 1 en 4, voor de kleine letters bij de handen 6, 7 en 8, waar er uiteindelijk iets als ‘jn het iaer’ of ‘jtem’ wordt geschreven.

Bij de handen 1 tot en met 4 en ook bij hand 6 (gotisch handschrift) heeft de w de vorm van v + b. Om het lezen niet al te zeer te bemoeilijken werd deze combinatie telkens als w getranscribeerd (zie ook foto).

Het accent op u werd weggelaten (komt zowel voor op u voor u als op u voor v), maar het trema (ü) als zeldzame schrijfwijze behouden. Wanneer het grafeem in het origineel staat als ij of ij, werd steeds ij gespeld en voor ŷ steeds y.

Ten slotte wijzen we erop dat enkel de als liniëring voorkomende puntzetting niet werd aangebracht, de eigenlijke leestekens werden daarentegen bewaard en dit zonder toevoegingen.

Beschrijving van de codex (in 1984)

Datering en authenticiteit

Het boek van het Apostelengenootschap te Hoegaarden werd, sinds het op schrift stellen van de statuten in de 16de eeuw, vrij regelmatig aangevuld over een tijdsbestek van zo maar even vier eeuwen. De oudste datering is te vinden in de statuutsverordeningen (R17): ‘Int Iaer ons Heeren alsmen schreeff duijsent//ses hondert een en dertich den twelfsten martij// is... gheordineert...’ De datering 1621 op R32/2 betreft een stuk dat later gekopieerd is, zoals duidelijk is aangegeven met ‘Copije’.

De authenticiteit van de akte wordt gewaarborgd zowel door het watermerk van het papier en de schriftkenmerken als door de ontstentenis van enig belang bij vervalsing. Het laatst werd erin bijgeschreven op

‘tweede Paaschdag 1922’ (R73) Op een envelop van recente datum, waarin de codex wordt opgeborgen, is als opschrift aangebracht ‘eerste boek der Apostelen’. In 1931 werd inderdaad met een nieuw boek begonnen (Van Buyten 1981, 37).

Verdere tijdsafbakeningen binnen deze periode van 1631 tot 1922 zullen samen met de gedetailleerde inhoudsbeschrijving en met de indeling per hand worden aangegeven.

Samenstelling

De codex bestaat uit zeven katernen, drie dubbele bladen (voor benamingen: zie Prevenier 1982, 126), vijf losse enkele bladen en een katern die op het einde van de 19de eeuw met grove, stijve draad duidelijk zichtbaar in het midden van een oorspronkelijke katern is ingenaaid.

De katernen zijn verdeeld als volgt: één dubbel blad, één quinternio met twee uitgescheurde bladen, één ternio, drie losse bladen, één dubbel blad, één binio, één quaternio waarvan twee bladen zijn afgescheurd, maar waaraan in het midden de later ingenaaide quinternio is toegevoegd, één quaternio met één uitgescheurd blad, één ternio, één quaternio, één los enkel blad, één dubbel blad met één uitgescheurd, één los enkel blad. Datering en hand van het laatste blad vallen zozeer uit de toon, dat we mogen veronderstellen dat het elders thuishoorde, maar door de moeilijke leesbaarheid achteraan werd ingeschoven. Het derdelaatste blad is, rekening houdende met het doorlopen van de datering en met het identieke gebruik van uitdrukkingen (item is...), vrijwel zeker het weggescheurde blad van het volgende dubbele blad (R117-118/R119-120).

Zowel vooraan als achteraan zit in de codex dus een dubbel blad, vermoedelijk beide als schutbladen bedoeld, maar later niet meer als zodanig begrepen. Vooraan bleven ze blanco tot + / - 1800. Pas toen werd de verso-zijde van het voorinliggende tweede schutblad beschreven.

Schematisch voorgesteld ziet de ordening(*) er als volgt uit: I + (V-2) + III + 3 + I + II + (IV-2:3 + V + 3) + (IV-1) + III + IV + 1 + (I-1) + 1

Onder twee hoornige optouwtjes komen er zowel vooraan als achteraan nog twee kleine verticale smalle steunstrookjes van dun papier voor, waarvan alleen vooraan het tweede strookje met de tweede katern is verbonden.

Het formaat van de katernen is fracto en de afmetingen zijn + 29,5 cm in de lengte bij + 20,2 cm in de breedte. Er is geen oude paginering of foliëring voorhanden, wel een recente paginering door Van Buyten (R in de transcriptie). Enkele bladen kregen een nummer met index, nadat ze ‘tijdens een recente paginering over het hoofd [waren] gezien’ (Van Buyten 1981, 37, 38). De codex bestaat uiteindelijk uit 130 bladzijden of 65 folio's.

Band

De katernen zijn gebonden in een band van perkament die versterkt is met platten van zacht, vrij zwaar karton. De voorzijde van de band is ingescheurd en mist de rechter onderhoek. Van de achterzijde is zowel de linker bovenhoek als de rechter onderhoek verdwenen. Het perkament vertoont daar op de benedenhelft heel wat gaten en scheuren.

Ondanks die gehavende staat, zijn er twee vluchtig neergeschreven rekeningen nog leesbaar. De tweede ligt schuin tegen het totaal van de eerste aan.

2 - i 6 - i  
2 - 2  
i 0.  
_____  
5 - 0 8 2 3.95
  0.65
  _____
  4.60

De binnenzijde van de band draagt nog de sporen van leren bindlinten, twee vooraan en één achteraan. De lengte van de band bedraagt 30,5 cm, de breedte 20,5 cm.

Papier en schrift

Het eerste blad is helemaal verfrommeld, het tweede is links onder en rechts boven ingescheurd, gekreukt en gevlekt. Van het laatste blad is de rechter onderhoek weggescheurd. Blad R52 is ernstig beschadigd aan de rechterzijkant. Links van blad R71 en van blad R119 is nog duidelijk een gedeelte van een uitgescheurd blad te zien. De overige bladen zijn tamelijk gaaf.

Heel wat bladen zijn onbeschreven (R 1, 3, 5, 7, 8, 15, 16, 28, 29, 30, 37 tot en met 48, 55 tot en met 70, 74 tot en met 77, 79, 84 tot en met 93, 120, 122). Enkele krabbels, vermoedelijk penneproeven voor

handtekening of naamvermelding, komen voor op R2 en R27 (R2, drievoudige aanzet van handtekening ‘Daut’, misschien voor Dautremont, en R27, Geer bouien = Bovien). De bladspiegel is over het geheel genomen vrij onregelmatig. Wel werd daar meer aandacht aan besteed in de tekstgedeelten uit de 17de en uit het begin van de 18de eeuw, vooral dan bij de statuten van de broederschap. In dat gedeelte ligt de grootte van de bladspiegel om en bij 15 cm in de breedte en tussen 16 cm en 17 cm in de lengte (als uitzonderingen eens 18 cm, 13 cm en 14 cm). Wanneer er twee verordeningen op een blad worden geschreven, is er steeds een tussenruimte van 5 cm gelaten. De marge bedraagt + / - 3 cm. Dat de latere ‘pennegebruikers’ het niet zo nauw namen met de schikking, daar zijn bladzijden als R73, 78, 80, 81 en 82 schoolvoorbeelden van. Die bladen staan propvol en zijn schots en scheef beschreven. Met liniëring en afschrijving werd daar zeker geen rekening gehouden. Liniëring (met punten) is enkel bij het handschrift van H.N. Nijs nog zichtbaar, maar daar werd het boek dan weer ondersteboven gehouden (R94-R99).

Dat de statuten nog de sfeer ademen van de oude handschriften, wordt niet alleen veroorzaakt door de reeds vermelde precieuze bladspiegelnormen, maar ook door de calligrafische regelmaat van het lettertype, de verzorgde titels en het vergroten van de initialen van de alinea's tot sierlijke krullende lijnen (R17).

Behalve op een drietal bladzijden worden in de statuten overal reclamanten gebruikt. Ze kunnen hier geen ordeningsfunctie voor de katernschikking hebben gehad, maar waren bestemd om de lectuur bij het bladomslaan te vergemakkelijken. De statuten werden immers jaarlijks opgelezen voor de verzamelde broederschap, zoals nog blijkt uit de aantekening op R113.

Het papier werd voornamelijk met zwarte inkt beschreven, af en toe ook met bruine, en later in de 20ste eeuw met blauwe (R 71, 72).

Wat de soorten schrift betreft (voor benamingen: zie Prevenier 1982), krijgen we het hele arsenaal van zeventiende-eeuwse gotische letters tot het moderne schrift van vandaag. De statuten en de bijbehorende ledenlijsten zijn in littera cursiva formata geschreven, de titel ‘Catalogus der Aflijuighen’ (R 9) in littera bastarda en de schepenbrieven in littera cursiva currens, waarbij het dunnere schrift veroorzaakt wordt door het vervangen van de brede pen door de scherpe in de 17de eeuw. In 1740 wordt dan overgeschakeld op lopend humanistisch cursief (R117), waarna gotisch cursief nog even opduikt van 1748 tot 1758

(R119), om dan via humanistisch cursief en lopend humanistisch bij het moderne schrift te eindigen.

Dat het gotische en het humanistische schrift, die het lange tijd tegen elkaar hebben moeten opnemen, elkaar hebben beïnvloed, is hier duidelijk merkbaar. Een grondig onderzoek daarvan ligt te zeer op zuiver paleografisch-scriptologisch vlak om er uitvoeriger op in te gaan. Wel willen we erop wijzen dat het boek als studie-object in die zin interessant is, aangezien we hier te maken hebben met teksten die gespreid liggen over drie eeuwen, steeds in verband staan met hetzelfde onderwerp en geschreven zijn door iemand uit een beperkte, zelfs in enig opzicht nogal gesloten maatschappelijk-functionele groep, die onder inwerking van socio-culturele factoren uiteraard veranderde.

Een tweede belangrijk aspect voor scriptologische studie hangt samen met de recente onderzoekingen naar de relatie tussen leeftijd en schrift en de ‘progressieve aftakeling van het schrift bij ouder wordende scribenten’, waarbij gehoopt wordt ‘een benaderende hypothese op te bouwen over de leeftijd van de scribent’. Ook hiervoor kan het manuscript belang hebben (Prevenier 1982, 10). Vaak zijn hier voor langere tijd dezelfde gelegenheidsscribenten de pen aan het voeren. De evolutie van H4 naar uiterst moeilijk leesbaar schrift (R35 en parallel daarmee R113 tot R116) is ons inziens de weerspiegeling van het verouderingsproces bij de schrijver.

Watermerk en tegenmerk(*)

Het watermerk bestaat uit een Lotharings kruis met twee bijna gelijke dwarsbalken, waarvoor zich twee C-initialen bevinden, de ene recht, de andere omgekeerd, ruggelings en symmetrisch om de kruisas in elkaar gestrengeld. Boven het kruis is er een hertogskroon met versierselen van wild selderieblad (Janot 1952, 52). Zulke kronen van of in de vorm van plantenbladeren waren reeds in de oudheid volop in gebruik als zinnebeelden van macht of voortreffelijkheid. Heraldisch zijn er normaal vijf versierselen, hier zijn er maar drie te zien.

Aanvankelijk was dit het produktiemerk van Florentin Aubert, houtvester te Arches (bij Epinal, in Lotharingen) voor zijn ‘papeterie de l'Isle’ te Cheniménil (Vogezen). Hij was hofleverancier van de hertog van Lotharingen. Het gebruik van het Lotharingisch kruis als watermerk lag in die streek voor de hand. De in elkaar gewerkte C's zijn de ini-

tialen van ‘Charles’, de toen regerende hertog Karel III van Lotharingen en van diens vrouw, Claude de France. Ook dat symbool is vanzelfsprekend voor een hofleverancier.

Dit watermerk werd een zeer verspreid en zelfs algemeen gebruikt produktieteken voor de papiermolens uit de Vogezen, zij het dan met heel wat variaties. Daarbij kwam het tot zo'n verbasterde vorm, dat de initialen verkeerdelijk als een x werden begrepen en het papier als ‘le papier a l'x’ bekend werd (Janot 1952, 47, 48, 52).

Door die namaakpraktijken miste het aanbrengen van het watermerk als identificatie van de fabricage zijn oorspronkelijk doel.

Daarom werd in 1530 door de landsheer de verplichting afgekondigd om een kenmerkend eigen teken, vaak een monogram als meesterteken, huis- of familiemerk, aan het watermerk toe te voegen, om zo de anonimiteit van de geplagieerde filigrammen op te heffen. Alleen door die tegenmerken kan thans nog met zekerheid worden aangegeven welke molen het papier heeft vervaardigd.

De afdruk van het watermerk van het papier dat voor het confrerieboek van Hoegaarden werd gebruikt, is een voorbeeld met een duidelijke en verzorgde tekening. Soms staat het recht (R15-16), soms ondersteboven (R47-48).

De tegenmerken daarentegen vertonen te Hoegaarden niet zo'n beste tekening. Geen enkel is eigenlijk compleet, als men ze vergelijkt met wat over die Vogezen-merken in een zo uitvoerige publicatie als Janot is samengebracht. Het tegenmerk van de papierfabriek van Amé Géninet uit Epinal (‘papellerie Aymé-lès-Epinal’) vertoont de meeste gelijkenispunten. Géninet gebruikte het aansluitende hertogelijke watermerk vrij algemeen.

Enkele tegenmerken (R87 b.v.) doen denken aan het teken van zijn schoonzoon en opvolger Michel Coustelier (Janot nr. 89).

De meest gelijkende watermerken zijn volgens Janot (nr. 138, p. 176; nr. 126, p. 220) te dateren tussen 1613 en 1628, de tegenmerken (nrs. 80, 82, 83, 85, p. 340) van 1611 tot 1619. Die einddatum kan natuurlijk telkens nog wat later liggen, want we steunen op voorbeelden, niet op complete reeksen.

Het voorkomen van Coustelier-kentekens wijst alleszins op een fabricage na de dood van Géninet, dus na 1612. Als datering is dus wel die van + / - 1613 tot + / - 1628 het meest aannemelijk.

Het boek van het Hoegaardse apostelengenootschap is dus wel degelijk geschreven op oud papier uit de Vogezen, van de molen van Epinal,



illustratie
Het watermerk




illustratie
De tegenmerken


uit de tijd van iets voor de aanvang van de aantekeningen over de apostelenkring.

 

Inhoud

Deze is samen te vatten in volgende punten:

1. De statuten, dit zijn de voorschriften in verband met de opluistering van de Palmzondagviering evenals de verplichtingen die de leden van het Apostelengenootschap daarbij en in hun levenswandel in het algemeen moeten nakomen. Die statuten werden, zeker tot 1698 jaarlijks en tot 1706 in elk geval bij toetreding van een nieuwe verkozene, aan de leden van de broederschap voorgelezen (R 113).

2. Enkele schepenbrieven met onder meer de zeer dubieuze geschilregeling bij overeenkomst tussen Goort Finoels en Marie Dauwen en de schenking van Finoels, uit welke overeenkomst de aanwezigheid van deze stukken hier enigszins kan worden verklaard. Het is namelijk de grond geweest van het enige inkomen dat het genootschap als rechtspersoon ooit heeft verworven.

3. Het erg ongeordende ledenbestand met data van toetreden, ontslag of overlijden. Ook het nakomen van de geldelijke verplichtingen en de kostenverdeling vindt daarbij een plaats.

In de 17de eeuw moet het wel de bedoeling zijn geweest de stof te ordenen per onderwerp. Vandaar een eerste deel, met als opschrift ‘Catalogus der Aflijuighen’, een tweede getiteld ‘Hyer naer volghen die Ingescreuen zijn die den maeltijt gegeven hebben’ en tenslotte naar het einde van de codex toe, een derde afdeling onder het hoofd ‘dach en datum vande ghene Ingescreuen sijn...’ Maar die indeling werd in de loop der tijden klaarblijkelijk opgegeven. Omstreeks het midden van de 19de eeuw wordt de willekeur zo groot, dat een schrijver de verwijzing invoerde: ‘ziet tweelf blaederen agterwaers om te beginnen de naemen’ (R107) en daarbij niet naar achteren bedoelde te verwijzen, maar naar voren, waar hij nog een plaatsje voor zijn vervolg had gevonden. Het aantal bladen naar voren had hij daarbij ook nog verkeerd geteld.

Zelden wordt bij die ledenopsomming vermeld welke apostel wordt uitgebeeld en met welke symbolen (alleen in latere tijd bij H.N. Nijs, R94).

4. De uitweidingsrelazen van graag schrijvende pennevoerders over tijdssituaties, beroerde tijden, oorlog en revolutie, zelfs al eens met pittige details over weersomstandigheden. Zo over een uitzonderlijk harde

winter, met een schilderachtig trekje over: ‘de swelmen op den bogaerden vyver gevlogen met de kijkels aen hunnen stert’.

5. Naast de codex zijn er nog enkele losse stukken die in het confrerieboek werden bewaard en nu in een afzonderlijke omslag bij het boek zijn gevoegd. Van de hand van Nijs zijn er twee rekeningen over de inkomsten van het genootschap, een derde rekening van de maaltijd van 1811 en enkele ‘vermaeningen’. Daarnaast twee dubbele bladen met kladteksten van de schepenbrieven uit de 17de eeuw (deze laatste werden niet getranscribeerd, daar ze slechts onbetekenende afwijkingen tegenover de overgeschreven teksten vertonen).

Wat de codex niet inhoudt en wat er toch in verwacht had kunnen worden, zeker als men ziet tot wat een uitweidingen het er soms in komt, zijn b.v. gegevens over de apostelgewaden of over de samenstelling of het traject van de processie of meer in het algemeen over Palmzondaggebruiken te Hoegaarden of over gewoonten van het genootschap (bij de Palmzondagmaaltijd b.v. wordt traditioneel een kelk wijn van apostel tot apostel voor een dronk doorgegeven). Evenmin horen we iets over de opberging van het Palmpasenbeeld of over de restauratie of beschildering van dat ‘ezelke’.

Overzicht

Hand (Hand)(*) Inhoud Datum Pagina (R)
Periode I: 1631-1726
 
  A. Cursiva formata  
H1   Ledenbestand 1632-1634 9
  1667-1676 13, 14
  (H 2)   1695 9
  Statuten 1631-1633 17-26
  (H 10)   +/- 1806 26
  ‘Maeltijt’-gevers 1646-1667 31, 32
  1668-1677 11, 12
  Inschrijvingen 1637-1677 107-110
  (H 2)   1680-1681 111
  (H 3)   1714 111
  (H 12)   +/- 1835 107
  B. Littera cursiva currens  
H 4   Schepenbrieven 1621(**) 322, 323
  1694 323-326
  1698 33, 34
  1699 326-33
  Rekeningen 1699-1710 35
  (H 3)   1714 35
H3   Aantekeningen(***) 1715 36
H4   1686 112
  1698-1706 113-115, 121
H3   1714-1722 115, 116
H4   1725-1726 116
 
Periode II: 1740-1795/1800-1819
 
  Overgang naar humanistisch
H 5   Aantekeningen 1740-1747(***) 117-119
H 6   1748-1758 119
H 7   1748-1771 100, 101
H 8   1774-1795 102-104
  1800-1806 104
H 9   1814-1829 104

Periode III: 1806-1909
  Humanistisch  
H 10 Hss. van H.N. Nijs (+ Bijlage) 1806-1813 4, 26, 99-94,
H 11 Ledenbestand 1820-1834 105-106
H 12   1834-1939 78-82
  106-107
H 13   1842-1853 82-83
H 14   1862-1886 49, 50
H 15   1886-1898 50-52
H 16   1898 52
H 17   1892-1909 53, 54
 
Periode IV: 1917-1922
 
H 18 Commentaar op oorlog 1917 71
  Ledenbestand 1917 72
H 19   1918 73
H 20 Komst van een nieuwe pastoor 1922 73, 732

 
+ den dinst van eenen vader der apastelen
 
oft van eenen deci[e]pel 9 schellingen
 
ieder 4 stuijvers
 
den dinst van eenen apostel 6 schellingen
5
ieder elf orkens
 
 
 
i800 derthien den drij entwintigsten september is onder ons Broeder
 
= schap besloten en veraccordeert, dat de apostelen naer hunne
 
aflyvighijd sullen hebben den selven dienst gelijk den vader; ofte
 
decipelen, dat is eene misse met drij priesters, hier vooren hadden zij
10
maer eene nisse met eenen priester gesongen, dus dit voorgestelt
 
is geconsenteert geworden door vader mombaer en geestelijken
 
vader den heere pastoir geapprobeert, mits wij allen gelijk sijn in
 
de betaelinge van onkosten, hier tegens een jeder mag den
 
selven dienst genieten, ons houdende als gebroeders in den heere
15
Henr: Norbertus Nijs vader
 
den dienst voor Bernard hament is gedaen den 23[e] september i8i3
 
is betaelt aen den H: pastoir negen en sestig stuijvers voor alle
 
de bedienders is ses stuijvers meeder als negen schellingen
 
om diesewille dat den diaeke en supdiaek nu trekken eenen franc; en
20
hier voorens hadden sij ieder maer seven stuijvers, dus tusschen
 
gesesthienen betaelt, ieder gegeven vier stuijvers twee oorden was
 
twee en seventig stuijvers soo is daer drij stuijvers overschot.
 
 
 
+ Catalogus Der Aflijuighen
 
 
 
Anno 1632 den eenen twintichsten
25
Octobris is ghestoruen henrick kenis
 
getraut hebbende Cathlijn wijngaerts
 
 
 
Anno 1632 den ses en twintichsten
 
Octobris is ghestoruen meester Euerardt
 
van Duijnhouen noch Jongman, wesende
30
den soen van mr Peeter van Duijnhouen
 
+ Anno 1634 den vijffentwintichsten Octobris
 
is gestoruen van die gaue Godts franck
 
Laenen tot Aelst
 
 
 
+ Anno 1695 den 27 Iulius
35
is gestoruen willem bietens
 
tusschen den elf en t welf sauons
 
Secretarijs vandesen boeck
 
 
 
+ In het Iaer i668 hebben den maeltijt
 
gegeuen Ioachim van den bosch ende michiel Uijngaerts
 
 
40
In het Iaer i669 hebben den maeltijt
 
gegeuen henrick Cauerseijns ende mattheus van Simphouen
 
 
 
In het Iaer i670 heeff den maeltijt
 
gegeuen michiel petri voor sijn paert ende
 
die Rest die Confrees Int gelijck
 
 
45
In het Iaer 167i hebben den maeltijt
 
gegeuen Henrick marschael ende Berthel van Osmael
 
 
 
In het Iaer 1672 hebben den maeltijt
 
gegeuen Ian Ralis ende peeter valentijn
 
 
 
Int Iaer 1673 hebben den maeltijt
50
gegeuen Henrick tauerniers ende merte Curre
 
 
 
Int Iaer i674 Hebben den maeltijt
 
gegeuen LoUijs pinsnel ende Ioachim van den bosch
 
 
 
heben den maeltijt gheg[euen]
 
Int Iaer i675 machill wijngaert ende hendrick [marschael]
 
 
55
Int Iaer i676 hebben den maeltijt
 
gegeuen mattheus van simphouen ende
 
ende michiel petrij
 
 
 
+ Int Iaer 1677 hebben den maeltijt
 
gegeuen henrick marschael ende
60
Henrick beetme
 
+ Op den 6 Iulius duijsent seshondert
 
seuensesthich is gestoruen den Geestlijcken
 
vaeder Ian vanden Put smorghens
 
Tuusschen vier ende vijf vren
 
 
65
Op den i6 Septemb i669 Is
 
gestoruen Henrick Cauerseijs
 
tusschen tUee ende drij vren
 
naer die noen
 
 
 
/i670
 
Op den 26 Augustus/ is gestoruen
70
Anthoen berUau naer den noen
 
tusschen vier ende vijf vren
 
 
 
op den 2i Iunius Is gestoruen
 
ende verbrant In het Iaer 1672
 
Berthel van Osmael sauonts
75
tusschen thien ende elf vren
 
 
 
Int Iaer i676 Is gestoruen
 
michiel petrij
 
 
 
+ Int Iaer i676 Is gestoruen
 
Michiel Saelmaekers
 
 
80
Int Iaer i676 Is gestoruen
 
LooUijs pinsmel
 
 
 
In Het selue Iaer is oock
 
gestoruen Hendrick Cauerseijns
 
den Ionghen
 
 
85
In Het selue Iaer Als voor
 
Is oock gestoruen merten Cure
 
 
 
+ Inden naem ons
 
Heeren. Amen.
 
 
 
Int Iaer ons Heeren alsmen schreeff duijsent
90
ses hondert een en dertich den twelfsten martij
 
is alhier binnen deser Vrijheydt van Hougaerden
 
der Collegialer Kerck Sancti Gorgonij ter eeren
 
Godts, ende tot stichtinghe van meerdere deuotie
95
gheordineert ende inghestelt met consent der
 
Eerwerdighe Capitulaer Heeren, Canonicken, ende
 
Mijn Heer Pastoer Mijn Heer Lambert de Pas
 
als meijer deser Vreijheydt Hougaerden, ende met der
 
Heeren Schepenen der Vreijheijdt voerschreuen ghe =
100
ratificeert ende voorgoet ghehouden alsulcke onse
 
broederschap ter memorie van de twelff Apostolen
 
Christi, alsoo inghestelt, om van Iaer tot Iaer
 
op elcken Palmsondach inde Processie deuotelijck
 
ende eerlijck onderhouden te worden, ghelijck dat
105
in vueghen, manieren ende formen hier int cort
 
volghende ghedeclareert wordt; waer wt een
 
ieder der Apostolen nu ten teijde, ende toecomende
 
tijden hem draghen ende reguleren sal.
 
 
 
+ Ten eersten is onder ons ghebroeders
110
gheordineert, dat een ieder der Apostolen hem
 
teghen iederen Palmsondach sal stellen in staet
 
van gratien, als met een oprechte berouw ende
 
leetwesen sijne sonden biecht ende, gebiecht wesende
 
sal ontfanghen onder de Hoochmisse aen den hooghen
115
authaer het alderheijlichste Sacrament des
 
authaers, ende ten offer gaen op tijt ende
 
stondt daer toe gheordineert -----
 
 
 
Ten tweeden is het die maniere ende geordineert
 
alsmen op desen dach voerschreuen de Passie begint
120
te singhen, dat sij Apostolen alsdan wter kercken
 
gaen, ende de selue gesonghen zijnde sullen zij
 
wederom in coemen, midts gaende een ieder op
 
zijne ghestelde plaetsche, Ende sij syn dan
 
ghehouden bervoets te gaen, ten waer datter
125
iemandt deur ouderdom offt weeckheydt der
 
voeten verexcuseert waere. Daeren bouen sullen zij
 
 
 
+ sullen zij gheschicktelijck ende deuotelijck
 
gaen, om die Processie te vereeren, ghecleedt
130
wesende Apostolische wijse, daer bij hebbende
 
een ieder zijne wapenen daer toe gheordineert,
 
ende ten lesten vergheselschapt wesende
 
met haeren Mombaer vader van hen vercosen
 
ende ghedeputeert
135
Ten 3den. Den dienst Godts, te weten de misse
 
inde kerke ghedaen zijnde, sullen zij Apostolen
 
wederom gheschicktelijck twee ende twee gaende
 
met hunne Apostolische habijten, naer het huijs
 
daer den noenmaeltijt van eene der Apostolen
140
bereydt sal zijn, compareeren, ende aldaer ter goeder
 
wijse, hen onberispelijck recreeren, sonder eenighe
 
onghestichtichheydt offt excessus te doen, genietende
 
van de portie van Godt den heere verleent.
 
Ten 4den
 
 
145
+ Ten 4den. Is een ider der Apostolen op den
 
tijt van twelff Iaeren eens verobligeert alle
 
twelff Iaeren de Apostolen op Palmsondach
 
den maeltijt te gheuen, midts voldoende met
 
alsulcke gerichten offt spijsen alhier ghemen =
150
tioneert, te weten: dat zij seuenthien offt
 
achtien micken sullen doen backen, ende doen
 
ghereet maecken drij schoetelen aberdaens, drij
 
schoetelen bocxharinghen, drij schotelen gheweijckde
 
haringhen, ende drij schoetelen boonen, ende
155
voorts eenighe pottagerij t'sij van erweten, offt
 
coolen, ende daer nae boter ende kees, Ende
 
voorts niet meer ghelijck dat eerstmael int
 
beghinsel van dese Broederschap onder malcan =
 
deren verdraghen is gheweest, midts dat een
160
ider der Apostolen syn part offt deel van
 
het bier datter op den maeltijt ghedroncken
 
wordt sal betaelen, den maeltijt ghedaen
 
zijnde sullen zij ghelycker handt voor de
 
zielen der afflijuighen bidden eenen Pater noster
165
ende Aue Maria -----
 
Ten vijffden
 
 
 
+ Ten vijffden. Offter iemandt op Palmsondach
 
cranck waere, offt buijtens Dorps met
 
eenighe singuliere affairen becommert wesende
170
dat hij noch in Processie, noch op den maeltijt
 
en coste ghecompareeren, sal den seluen gehouden
 
zijn iemanden in tijts in zijn plaetsche te stellen.
 
Ten sesden. Is gheordineert alsser iemandt
 
van de Apostolen sal coemen te steruen, dat
175
zij als dan verobligeert zijn voor den afflijuige
 
te bidden, als dat sij ghelijcker handt, moeten
 
eens laeten een misse doen singhen, ende zijn
 
altesamen ghehouden de misse coemen te hooren
 
ende ten offer gaende naer costume, Ende
180
den afflijuighen is ghehouden hen den maeltijt
 
te gheuen prouens wijs, midts een ieder
 
betaelende het bier datter ghedroncken word.
 
 
 
margin Ten 7en. Alsser nu iemandt ghestoruen is,
 
sullen zij t'samender handt met consent der
185
tutelaer Heeren wederom binnens Iaeres
 
wt de Sollicitanten die hen tot sulcks
 
presenteren eenen anderen kiesen, wesende
 
van eerlijcken naem, faem, ende conuersatie,
 
ende inde Kiesinghe sullen zij t'samen
190
compareren, gheuende alsdan een ieder daer toe
 
zijne voose -----
 
 
 
Ten 8ten. Alsser voordaen iet te coepen, offt
 
te vernieuwen is tot behoeff des cieraetsels
 
der Apostolen, als sijn hunne Umbraculen opt
195
hoofft ende wapenen, cleederen, ende andersins,
 
sal een ieder ghehouden zijn, syn deel naeuenant
 
soo veel als dat beloopen sal te deboursseren
 
 
 
Ten negensten.
 
+ Ten neghensten. Offter iemandt onder de Apostolen
200
beuonden waer, die hem misbruijckte in eenighe
 
schandeloose, ende onbehoorlijcke feyten, berispens
 
ende straffens weerdich, sullen zij gebroeders
 
de selffste moghen vermaenen, ende calengieren,
 
naer des feyts bedrach. Ende en beeteren zij
205
haer niet eens ende tweemael vermaent synde
 
sullen de gebroeders die zeluen moghen reformeren
 
ende wt den ghetal werpen, als eenen anderen
 
van eerlycker conuersatien, daer toe beguaem
 
kiesen -----
 
 
210
Ten thiensten is onder malcanderen verdraghen
 
als dat zij alle Iaer opt t Scheyden der Apostolen
 
dach sullen ontrent ten thien vren een Solemneele
 
misse doen Singhen, die welcke hunnen gheestelyck
 
Vader als Pastoer deser Broederschap sal celebrer[en]
215
Ende alsdan sal een ieder ten offer gaen, ider
 
offerende eenen silueren penninck, ghelijck dat int beghinsel
 
 
 
+ int beghinsel deser institutien geconcludeert
 
is, voorts daechs te vooren opt' Scheyden der
220
Apostolen auondt sullen zij deur hunnen knaep
 
eens de groote clock doen luijden, wederom
 
op den dach voor de misse eens, ende naer den
 
noen den maeltijt ghedaen zijnde eens -----
 
 
 
Ten elffsten den maeltijt die op desen dach bereydt
225
sal woorden, zullen zij Apostolen den selfsten
 
eerlijck besorghen, het zy in visch offt vleesch
 
naer, ghelegentheydt des tijts, ergens in een
 
huijs, daert hunnen Mombaer Vader belieuen
 
sal. Des sullen zij den cost, het bier
230
ende voorts al datter toebehooren sal gelijcker =
 
handt betaelen naer bedrach der sommen totael
 
een ieder zijn part offt deel, Ende t'selfste
 
contribuerende aen hunnen mombaer vader
 
als bouen -----
235
Ten i2
 
 
 
+ Ten 12en. Ofter alsdan iemandt op desen dach
 
voerschreuen belet waere, dat hij noch inde
 
Kercke, noch ten maeltijt ghecomen en coste,
 
sal nochtans euen wel verobligeert zijn,
240
sijnen offer penninck te zeijnden, Ende soo
 
wel zijn part vande verteerde costen des
 
maeltijts alsdan ghedaen betaelen, als een
 
ander, offt hij compareert offt niet -----
 
 
 
Ten 13. Indien datter dan eenighe faute
245
van betaelinghe gheschiet, is den knaep altijt
 
verobligeert de selfste schulden op te maenen
 
gheuende aen den mombaer vader als bouen
 
ghementioneert -----
 
+ Ten 14en Is een ieder der nieuwe gecosen
250
Apostolen verobligeert, hem te laeten intitu-
 
leren oft inschrijuen inde Broederschap van
 
Onse Lieue Vrouwe, indien hij niet inghe-
 
schreuen en is, alhier binnen Hougaerden
 
den twintichsten meert 1633 wederom van nieuws
255
aff inghestelt, ende gheobserueert
 
 
 
+ den 15 indien is geconsenteert want eenen apostel oft eenen
 
discipel eenighe ingurige geeft 20 vanen bier voor boot
 
den 16 is geconsenteert van ieder apostel oft discipel met sijn
 
flambie in de processie te gaen indien eenen makeert
260
5 vanen bier voor boot
 
 
 
+ Hyer naer volghen die Ingescreuen
 
zijn die den maeltijt gegeuen hebben
 
 
 
Ian vanden Put ende Uillem van
 
Simphouen hebben den maeltijt gegeuen
265
Alsmen S'creef i646
 
 
 
Giel gregoir ende Henrick Cauerseijns
 
hebben gegeuen Int Iaer 1647
 
 
 
Uillem Cure ende Allexander Colleij
 
hebben gegeuen Int Iaer 1648
 
 
270
Berthel van Osmael ende Henrick
 
marcheal hebben den maeltijt gegeuen
 
In het Iaer 1649
 
 
 
Niclaes S'crijmers ende peeter Idoel
 
hebben den maeltijt Int Iaer i657
 
 
 
+ In het Iaer 1658 hebben den maeltijt gegeuen
 
In het Iaer i659 hebben den maeltijt
 
gegeuen Ian Ralis ende Peeter Valentijn
 
+ In het Iaer i660 hebben den maeltijt
 
gegeuen Ian de pus ende Anthoen berUau
 
 
280
In het Iaer i66i hebben den maeltijt
 
gegeuen LooUijs Pinsmel ende Ioachim van den bosch
 
 
 
In het Iaer i662 hebben den maeltijt
 
gegeuen michiel Uijngaerts ende henrick Cauerseijns
 
 
 
In het Iaer i663 hebben den maeltijt
285
gegeuen niclaes S'crijners ende Allexander Colleij
 
 
 
Int Iaer 1664 hebben den maeltijt
 
gegeuen michiel petri ende peeter Idoel
 
 
 
In het Iaer 1665 hebben den maeltijt
 
gegeuen Henrick marschael ende Berthel van osmael
 
 
290
In het Iaer i666 hebben den maeltijt
 
gegeuen Ian Ralis ende peeter Valentijn
 
 
 
In het Iaer i667 hebben den maeltijt
 
gegeuen Anthoen berUau LooUijs pinsmel
 
 
 
++ extract vuyt Schepenen prothocolle der
295
vryheyt Hougaerden
 
Op heden desen derden xbris Anno i62i voor Meyer ende
 
Schepenen der vryheyt Hougaerden is gestaen ende
 
gecompareert Daniel van mierbeeck als man ende
 
momboir van Catlijn tritsmans als erffgenaem van
300
wylen gouis tritsmans peeters sone ende margareta
 
van herbergen, den welcken heeft aldaer naer dry
 
continuele kercke geboden byden predicant oft stoel
 
alhier inde kercke een met en vuytganck der
 
brandende keersse, hooghen ende palmslach, daer Inne
305
gevolght opden gelimiteerden sitdach wettelyck
 
bekint vercocht te hebbene, een huys, hoff, stallen,
 
schueren boemgaerden, winblock groet t'saemen seuen
 
dachmael ende eenen halff, met noch onderhalff dachmael
 
lants alle gelegen tot Sinte Catlynen houthem regenooten
310
vanden voorschreuen gelege metten boomgaerde ende win
 
block scheeren straet vuyt hougaerden naer dye Cappelle
 
van houthem lydende ter eenre, dye Cappellen hoff ter
 
tweedere vlierbeeck ende dye erffgenaemen gouis druijs
 
ter derdere ende t'voetpat vande hyde tot houthem naer
315
thienen lydende ter vierdere syden ende vanden voorst
 
onderhalff dachmael lants regenooten den voorschreuen
 
boomgaert ter eenre, dye erffgenaemen Machiel Sael
 
maeckers ter tweedere, Cornelis Lambeets ter derdere
 
dye heere pasteels ter vierdere, ende vlierbeeck ter vyffd[e]r
320
syden, van welcke hy voorschreuen Comparant heeft
 
vertegen met halme ende monde ende hem te maelen
 
daer vuyt ontgoeijt tot oirboir ende behouff Iohan
 
 
 
+ Chandelon, den welcken naer vertydenisse is daer Inne
 
behoirlyck gegicht ende gegoeyt voor eene seeckere
325
somme van penningen teweten sesthien hondert eenenvijfftich
 
guldens brb eens = = eens teweten ende
 
hier Inne gecomprehendeert, hoogen, palmslach, goits =
 
penninck gelach, ende clerckengelt, waranderende hij
 
opdragere het voorschreuen goet op een mudde coren aende
330
Taefel off hijligen geest tot hougaerden een mudde
 
spintterwe voor den Armen, ende scheeren Cheyns Iaer
 
lyckx daer op vuytgaende sonder meer voorcommers
 
waer van hinc Inde illustratie gelouende illustratie
 
Dese gecollationeert tegens dye prothocolle
335
Accordeert Quod Attestor
 
Leemans nots ende schepene
 
van hougarden
 
 
 
+ extract vuyt Schepenen prothocolle der
 
vryheyt Hougaerden
340
Alsoo daer groete differentien ende geschillen waeren
 
opgeresen tusschen Iouffvrouwe Marie Dauwen weduwe
 
wylen guillam van Meerbeeck # soo voor de justitie van
 
Hougaerden, als den Heere Officiael van Luyck ouer
 
eene renthe van sessendertich Rinsguldens vier stuyvers
345
een halffue, dye de voorschreue Jouffvrouw is treckende
 
op de goederen der voorschreue weduwe, namentlyck op
 
huys ende hoff gelegen tot houthem aende Cappelle, ende
 
een dachmael Anner, soo breeder Inde bescheeden, rege =
 
nooten dye Cappelle dye straet van hougaerden naer dye
350
# ter eenre ende wed: Ian hu[y] -bens
 
[ter][a]ndere syden
 
 
 
+ Capelle, ende vlierbeeck, waer Inne soo veere was gepr[o]
 
cedeert datte voorschreue weduwe was gecondemneert, soo ist
 
dat om alle rusien te schouwen syn te gader gecoemen, de
355
voorschreue Iouffvrouwe, ende goort finoels als getrouwt hebbe[nde]
 
de dochter des voorschreue Ian huybens, ende syn ouer de voor
 
schreue renthe ende vercoepen mette costen van dyen gevallen
 
in accoort, waer ouer van weder syden ter presentie vanden
 
ondergeschreuen Notaris ende florentius pittau met diuersche
360
andere getuijgen hebben stipulatie gedaen in handen vanden
 
Notaris A: Pittau, doch nyet beschreuen, mits partijen reser =
 
ueerden het selue te doen voor Schepenen van hougaerden
 
waer van den voorschreuen pittau ende ondergeschreuen
 
heeft den last gehat om te doen, soo den ondergeschreuen ver
365
claert In vugen ende manieren naervolgende, te weten
 
datte voorschreue Iouffvrouwe de voorschreue renthe heeft
 
gedemineert vande voorschreue somme van sessenveertich
 
guldens vier stuyuers een halffue tot vierendertich rins =
 
guldens Iaerlyckx, sonder nochtans de Ionste creatie oft
370
Capitael des voorschreue sessenveertich guldens vier
 
stuyuers een halffue in eeniger manieren, te willen
 
altereren oft Innoueren, als dese doende om dese
 
ellendige tyden, ende datten voorschreuen finoels seyden
 
het goet soo veel nyet weerdich te wesen, mits den
375
vorige lasten daer op staende, ende op conditie datte
 
voorschreuen finoels soude tellen voor achterstellen
 
ende costen, hondert dertich guldens eens, de meerrest
 
hem remitterende ende schenckende, ende alle Iaer soude
 
voortaen de voorschreue vierendertich guldens betaelen
380
los ende vry binnen Louen, oft daer het aen de voorst
 
Iouffvrouwe gelieuen soude, onder obligatie van
 
synen persoen ende goederen present ende toecomende
 
 
 
+ bouen alle vorige lasten daer op vuytgaende, des
 
quitteerde de voorschreue Iouffvrouwe aenden voorst
385
finoels het loopende Iaer 1619, alles welck den
 
voorschreuen finoels heeft geaccepteert ende gelooft
 
te achtervolgen onder de conditien als voorschreuen,
 
oirsaecke warom, ende mits nyet beschreuen soo ist dat =
 
den voorschreuen finoels op heden desen sesthiensten
390
October i694 is gecompareert voor my notaris als
 
van alles kennisse hebbende ende getuijgen naergenoempt
 
reitererende ende van weerden houdende de stipulatie
 
in handen des voorschreue pittau gedaen, heeft alnoch
 
geaccepteert ende accepteert by desen het voorst huijs
395
hoff & voor de voorschreue somme van vierendertich
 
guldens st iaers, ende gelooft deselue Ioffelyck te voldoen
 
allen Iaer coste redemptie toe dye sal mogen geschieden
 
mette somme als Inde creatie der renthe van sessenveertich
 
guldens vier stuyuers een halffue mits men het Capitael
400
ende creatie nyet en verstaet, soo voorseyt te alterer[en] oft
 
Innoveren, ende verloopen naer rate des tyts, beneffens te
 
betaelen de voorschreue hondert dertich guldens bouen de lasten
 
daer op vuytgaende onder dye obligatien als voor, consenteert
 
ouersulx inde realisatie ende approbatie deser voor heer ende
405
hoff competent, ende renuncieert van allen beneficien
 
ende exceptien deser ter contrarien, waer ouer heeft in
 
myns notaris handen gestipuleert, aldus gedaen ende
 
gepasseert Anno mense die vt supra, present mr Ian de =
 
moulin ende Ian finoels getuijgen tot dese geroepen ende
410
gebeden, ende heeft den Comparant het minuet deser be =
 
neffens Ian finoels onderteeckent met hen marcquen ver
 
clarende nyet te connen schryven, gevraeght synde
 
 
 
+ beneffens mr Ian demoulin ende my ende dese gecollationeert
 
accordeert onderstondt quod attestor ende was onderteeckent
415
Leemans nots. Op heden wesende desen sesthiensten October
 
1694 comparerende voor ons Ioan Leemans ende mr Ian
 
Demoulin Schepenen deser [vry] heyt Hougaerden goort finoels
 
exhiberende het acte notariael hier vorens geinsereert
 
ende gepaseert voor den notaris I Leemans, mr Ian demoulin
420
ende Ian finoels getuijgen op heden, versueckende het
 
selue in alle syne pointen ende clausulen gerealiseert ende
 
geapprobeert te worden, tot wyens versueck condescende =
 
rende hebben wy schepenen voorschreuen, het voorschreuen
 
acte gerealiseert ende geapprobeert, mede gegicht ende
425
gegoeyt alle clausulen als In het selue ende is alles Iure
 
cuiuslibet saluo in hoyden gekeert
 
 
 
Collatim Cum predicto prothocollo Concordat
 
Quod Attestor
 
Leemans   nots & schepene van
430
hougarden
 
 
 
+ Op heden den seuensten December 1699 comparerende
 
voor my greffier ende getuijgen naergenoempt den
 
eerw: Heere Ioannes van denputte pastoir ende deecken
 
alhier, met hem geassocieert Meyer ende Schepenen
435
deser vryheyt in qualityt als super intendenten der
 
Taefel alhier ter eenre, ende goort finoels ter andere
 
syden partijen, welcke voirschreue Comparanten alsoo
 
onderlinge waeren in proces ouer een mudde spinde
 
terwe, ende een mudde coren staende op het pachthoff
440
des voorschreuen finoels gelegen tot houthem, rege =
 
nooten den Cappelen hoff, de straet vande Capelle
 
 
 
+ naer hougaerd[en] ende t'voetpat vande Hyde naer
 
thienen, In welck soo veere was geprocedeert datten
 
tweeden Comparant alreeds stont gecondemneert te
445
worden, soo ist dat partijen sijn gevallen in d'accoort
 
In vugen naervolgende, alles nochtans sonder te
 
willen Innoueren off altereren den ouderdom ende crea
 
tie der voorschreue twee erffrenthen volgens dye be -
 
scheeden daer van synde, waer ouer expresselyck wort
450
geprotesteert, als dese alleenlyck geschiedende om de
 
quaede tyden, teweten soo ist datten tweeden compa =
 
rant gelooft soo doet by desen, de voorschreue renthe
 
voortaen Iaerlyckx te betaelen op haren valdach, doch
 
alsoo dye tyden syn ongestaedich hebben dye Ierste
455
Comparanten gelooft soodoen by desen den tweeden
 
Comparant te laeten betaelen het mudde terwe in
 
specie, ende het mudde coren reducibel aen vyff stuyvers
 
het halster, mits door den tweeden Comparant
 
Instantelyck oft veerthien daghen naer desen een Iaer,
460
ende een Iaer naer den Oist toecomende, een met
 
het Iaer alsdan oyck te verschijnen ende door den 2en
 
Comparant te betaelen allen geresene costen ten
 
opsichte van desen, waer mede den tweeden Comparant
 
syn quitterende van alle vorige verloopen ter cause voorst
465
ende clachten vanden tweeden Comparant, alles welck
 
heeft gelooft te volbrengen, tot dyen synde obligerende
 
synen persoen ende goederen present ende toecomende,
 
mede oyck sijne toecomende erffgenaemen tam con
 
dunctim quam diuisim Ider int besonder, by faute
470
van welck consenteert inde condemnatie voluntair
 
 
 
+ te slagen voor allen gerichten sonder voorgaenden dagemente
 
met constitutie aen yder thoonder deser soo om te realiseren
 
als decreteren, ende met renuntiatie van allen privilegien
 
deser ter contrarien, super quibus stipulerende, aldus ge-
475
daen date soo voor ter presentie van Ian welden ende
 
Charle berwaer getuijgen, ende hebben dye Comparanten
 
beneffens dye getuygen dye minute deser benefens my
 
Secretaris respectiue onderteeckent, ende dese gecollatio =
 
neert tegens [het] selue minuet berustende ter greffie der
480
vryheyt Hougarden is accorderende onderstont quod attestor
 
& was onderteeckent Ant: [S] weerts & vse gecollationeert
 
tegens dye voorst. Copye onderteeckent soo voor accordeert
 
 
 
Quod Attestor
 
 
 
Leemans nots
 
 
485
extract vuyt schepenen prothocolle
 
der vryheyt Hougarden
 
Op heden den 27e 9ber 1698 Comparerende den eerw:
 
Heere Ioannes van denputte deecken ende pastoir des
 
vryheyt Hougaerden [Ge]ilis Collaert Meyer Ian Leemans
490
mr Ian demoulin, Ian Tauerniers, Ian Beetens ende f
 
steuens Scepenen, welcke voorschreue Comparanten ver =
 
soeckende den dienst Godts, gelyck van outs is geplogen
 
geweest datmen gehouden heeft processie opden palmen
 
sondach mette twelff Appostelen gecleedt met Appos-
495
tolicque habyten, ende henne wapenen ende insiende
 
datte selue syn onversien van eenich legaet willende den
 
dienste Godts vervoorderen hebben geraeden gevonden
 
hen te laeten volgen soo lange dye selue confrerie sal
 
 
 
+ staen ende dye processie Iaerlyckx sal gaen vuyt
500
dye Taefel goederen voor twee maeltyden, sesse
 
halsteren terwe ende sesse halsteren coren op de goederen
 
Goort finoels tot houthem, tot meerder vastichyt deser
 
hebben den vaeder der Appostelen geconstitueert om
 
het selue te e(o)ntfangen, ende te doen valideren, op con =
505
ditie datten voorschreuen Meyer ende Schepenen dese
 
altyt connen revoceren
 
 
 
Dese getroken vuytt Originele
 
brustende ten comptoire der
 
vryheyt Hougarden is accordeert
 
 
510
Quod Attestor
 
Leemans nots &
 
schepene der
 
seluer vryheyt
 
 
 
+ Den Schoet der Appostelen binnen dese vryheyt van
515
Hougaerden treckt Iaerlyckx op de goederen goort
 
finoels tot houthem volgens bescheeden hier vorens vuytge =
 
druckt vuyt cracht van legaet Inschelyx hier voor geschreuen
 
sesse halsteren terwe in specie ende sesse halsters coren in
 
reductie te betaelen aen vyff stuyuers het halster
520
6 halster terwe in specie
 
6 halster coren aen 5 s het hal
 
sol: goort finoels den Iaer 1699 sal op 1700 & op i70i
 
dry pattacons mits tellende op &yder der appostelen binen den
 
cost van heden palmsondach 1703 de somme van ses gun soo syn
525
de Iaeren 1700 1701 & 1702 voldaen acs in volle vergadering
 
date soo voor sol aen [He]nrick van brouck op rekeninge
 
seuen gun den 8 xber 1704 waer vuyt gegeuen voor het vuytvaert
 
van thiri cassart & voor den dienst als Inen ieder confrer vier
 
schellingen sol: aen Iaeck dautremont 9en meert 1715 sest gun
530
sol: in 2 rysen xz gun presente collegio acs 19 meert 1709
 
sol noch 2 gn dye int gelach gegeuen & veraccordeert mits op
 
schyden der appostelen tellende noch 7 gn soo het Iaer 1708
 
voldaen & Ingevalle eyers voldoeninge eyers quytscheldinge
 
sol dye 7 gun op schyden der appostelen 1709 gegeuen int gelach tot peeter
535
bueckens 3 gun voor 4 p wittenbroot soo dat den ouderen hebben 3
 
gun i3 s ontf: van finoels iiijz pan op 12 gn xij s & vuytge =
 
geuen 13 gn 4 s j oort des moet goort finoels noch gnens
 
op schyden der appostelen ijz pattacons & alsoo sal den Iaer
 
1709 voldaen syn acs op palmen [son] dach des Iaers 17i0 alsoo
540
dat noch aen anderen hebbe = = = = 7 fl xjx s j oort
 
l = = = = = = s gegeuen 4 gn 1 s
 
+ Seluen goirt finoels ses halsters In specie
 
ende ses halsters coren by reductie desen 25 meert
 
i7i4 welcke syn verteert door die Apostelen op palme
545
sondach
 
+ Desen vienthiensten Aprilis i7i5 wesende palmen
 
sondagh syn die twelff Apostolen alle In goede
 
Dispositie met henrick van denbroeck hennen vader
 
ende hebben vereert die processie ende naerdie
550
misse hebben hen godvruchtelyck gerecreert
 
ten huyse berthel grotaert, ende heeft daer toe
 
Goort finoels geseueert ses halsters terwe In specie
 
ende ses halsters corens In Reductie voor het selue Iaer
 
 
 
Desen vyffden Aprilis
 
 
555
+ Jan batiste Stockmans is Apostel geworden
 
den 6 April 1834 en is vader der
 
apostelen geworden den 5 juni 1873
 
En is overleden den 20 mai 1886
 
Henrikus Brans apostel 1862
560
Andries Ausloos apostel 1861 is overleden in 1885
 
En in zijne plaats is voorgesteld
 
Janbrans in 1885
 
Janbatis Vanex apostel van 1864 is overleden in 1882
 
in zijne plaats is voor gesteld
565
Chaerel Morrou apostel 1882
 
Chaerel Morrou heeft zich afgedankt
 
in zijn plaats is voor gesteld
 
Clemaai dotermont apostel van 1883
 
Clemaai dotermont heeft zich afgedankt
570
in zijn plaats is voor gesteld als rezerf
 
Leopoul peeters diciepel
 
Louis swinnen apostel 1870
 
Jean Louis Cherlie apostel 1870
 
Jacobus Tavernies apostel 1870
575
Peterus Smets apostel 1870 overleden 1884
 
In zijn plaats is voor gesteld
 
 
 
+ Hanrie Boets is apostel 1884
 
Jan Batist Goossens apostel 1871
 
Fransiscus Vanderwaren apostel 1873
580
Joseph Vanex apostel 1875
 
Janbatist Dupont apostel 1877
 
Peterus Kinaar apostel 1886
 
+ Den 10 Meij 1886 is Henricus
 
Brams Vader geworden Apostelen
585
Den 10 Meij is Leopold Peeters
 
aengenomen als Apostel 1887
 
Charel Stocmans Dicipel is
 
aengenomen voor apostel 1888
 
Leopool Peeters Dicipel is aenge[n]oo-
590
[m]en voor apostel 1888 is afgedank
591
Jan Batis Vangrambezen is aange-
591'
nomen voor Dicipel 1888
 
 
 
+ Napolion Dupont is Dicipel
 
geworden 1866 en heeft zig afgedank
 
Polidor Gazia is aangenomen
595
voor Dicipel
 
Henri Boets is overleden als
 
Apostel 1890 in zyn plaas is
 
gekozen August Vanex voor
 
Apostel dezelfde week is overleden
600
Jan-Batis Gooisens als Apostel
 
is overleden in zyn plaets is gekozen
 
Jan Batist Vandermolen voor Aposte[l]
 
gekozen is 1890 Arthur Vanex voor
 
Dicipel gekozen 1890 Leopool Peeter
605
is van de Maatschappij afgedank
 
in plaats van Napolon is gekozen
 
Emil Stokmans
 
 
 
+ Jan Batis Vandermole n heeft zig afgedank
 
in zijn plaets is gekozen Petrus Brams
610
voor Apostel 1890 Joseph BonJean
 
is gekozen voor Apostel 1889
 
Jan Batis Brams is overlede dan 15 Januarius
 
1890 in zijn plaats gekozen voor Apostel
 
Henri Ausloos het zelfde Jaar 1893
615
Jan batist Lambbrechs is apostel
 
geworde 1895 Josept Ausloos is
 
Dicipel geworden 1898 inplaats van
 
+ Achile Lebegge-- afgedankt-
 
Clement Swinnen is discipel geworden in t' jaar
620
1898 inplaats van Emile Stockmans - getrouwd -
 
Constand Dotremond is apostel geworden in t' jaar 1898
 
inplaats van Carel Rome, -afgedankt-
 
+ Louis Cherlie overleden in 't jaar 1892
 
Henricus Brans overleden in 't jaar
625
Geulemus Van Kelst is aangenomen voor apostel
 
in plaats van Louis Cherlie
 
Jan Batpiste Dupond overleden in 't jaar 1903
 
Roseneke August aangenomen voor apostel in 1903
 
Gazia Hubert aangenomen voor apostel 1903
630
Louis Boets aangenomen voor apostel in 1903
 
Alphonse Depuis aangenomen voor apostel in 1903
 
Joseph Van Ex afgedankt als apostel in plaats
 
aangenomen Roseneken August
 
Louis Swinnen afgedankt als apostel in plaets
635
Joseph Bonjean aangenomen Hubert Gazia
 
Joseph Bonjean afgedankt als apostel in plaats
 
is Louis Boets
 
Hubert Rome is aangenomen voor apostel
 
in plaats van Adolf Stockmans
640
Charel Stockmans afgedankt voor apostel in zijn
 
plaats is aangenomen Louis Tollet
 
François Vanderwaren overleden als vader der apostelen
 
in 't jaar 1909
 
Emile Stockmans is afgedankt als apostel in
645
zijne plaats is aangenomen Eduard Rottie
 
Petrus.... is aangenomen voor apostel
 
Alphonse Lambrechts is apostel afgedankt in zijne
 
plaats is aangenomen Hubert Uittebroeck
 
 
 
+ Bulen achtergebleven discipel in plaats is
650
aangenomen Jan Bt Maas
 
Clement Swinnen discipel afgedankt in zijn plaats
 
is aangenomen Felix Christens
 
 
 
+ Hougaerde Palmenzondag 1 april 1917


illustratie
Steunstrookjes, optouwtjes en sporen van bindlinten.




illustratie
R. 9


 
Dat is nu voor het derde jaar dat de processie is
655
uitgegaan sedert het begin van den oorlog; en nog
 
ziet men geen einde aan die wreede plaag. Meer kunnen
 
wij van den oorlog niet schrijven; want den bezetter van
 
ons Vaderland is streng op hetgeen hij geschreven zou
 
vinden.
660
Bij den eersten roep des Koning zijnde 2 augustus
 
1914 is onze makker dicipel: Theophiel Fourie
 
moedig vertrokken; om ons Vaderland te gaan
 
helpen verdedigen, Ik heb hem het laatste gezien
 
den nacht voor hij vertrokken is; op de beek aan den
665
uitgang van het dorp; waar de paarden van Hougaerde
 
gereed stonden om te vertrekken. Daar op dat plechtig
 
oogenblik beloofde hij; dat hij het niet zou vergeten
 
dat hij dicipel was; en dat hij zou doen zien voor wat
 
een dicipel in staat is; en dat hij moedig zal zijn
670
en strijden tot den laatste
 
Daar er een dicipel in het leger is, heeft de vader
 
besloten van geen noenmaal te houden met Palmenzondag
 
het past immers ook niet dat wij zouden feesten
 
terwijl onze soldaten aan het vechten zijn; inzonder
675
heid terwijl er een dicipel ten strijde is.
 
Desmorgens na de mis hebben wij nochtans den
 
kofie gedronken; met koeken die geschonken wierden
 
door den Eerw. heer pastoor Egide Van Gucht; dat is
 
ook nog al hard; want voor die koeken te doen bakken
680
moet hij zelf bloem leveren; en die is nu niet
 
te krijgen; vermits iedereen op zijne grammen staat
 
is hij genoodzaakt dit van zijn grammen uit te
 
sparen
 
Keerom.
 
 
685
+ Wij schrijven ter zelfder tijd in den boek op nieuw
 
de lijst der apostelen en dicipel volgens het orde dat
 
zijn zijn bij gekomen.
 
Eerst en vooral moeten wij zeggen dat den vader
 
der apostelen schielijk overleden is den 28 October 1916
690
Zoo dus: August Van Ex vader der apostelen schielijk
 
overleden den 28 October 1916 den 10e November is den dienst
 
der Apostelen geweest.
 
 
 
Petrus Kinnaer is vader der Apostelen geworden
 
Petrus Brams. Apostel
695
Anselmus Van Kelst. Apostel.
 
August Groezeneken. Apostel.
 
Louis Boets. Apostel.
 
Hubertus Gazia. Apostel.
 
Hubertus Rome. Apostel.
700
Louis Tollet. Apostel.
 
Alfons Dupuis. Apostel.
 
Edouard Rottie. Apostel.
 
Petrus Jadoul. Apostel.
 
Norbert Uitebroeck. Apostel
705
Francois Saelmaekers. Discipel.
 
Henri Debroeck. Discipel.
 
Theophiel Fourie. Discipel.
 
Felix Cristens. Discipel. - getrouwd in zijn plaats
 
Vanmol Hub
710
Florimond Fourie vervangt zijn broeder als discipel
 
tot hij terug van den oorlog komt.
 
geschreven door mij discipel Debroeck
 
 
 
[handtekening:] Debroeck
 
 
 
+ ======= Peetrus koekelkoren
715
Norber Uitebroeck is afgedank in zun plaas is aangenoemen
 
Peetus koekelkaren
 
Henri is haangenoomen als aposten 1918
 
1922
 
+ In het jaar negentien hondert twee en
720
twintig. Op zondag 8 januari is bijna
 
schielijk overleden den eerwaarde heer Van
 
Gucht pastoor der parochie.
 
Op 21 Februari vernamen wij dat de Kerkelijke
 
overheid als pastoor benoemd had den eerwaarde
725
heer Karel Verhoeven.
 
Den niewen herder kwam den volgende dag naar
 
Hoegaarde; maar hij kon de pastorij niet zien
 
daar niemand hem den sleutel kon bezorgen.
 
Was het gemeente bestuur beschaamd om de pastorij
730
te laten zien? of moesten zij eerst weten
 
hoe de in haling zoude geschieden; en zij iets
 
deden doen in de Pastorij? Het scheen wel zoo
 
want daags er na waren er schrijnwerker-
 
witter - schilders - glazemaker; en
735
handwerkers aan het werk, want het was noodig
 
daar het wel twintig jaar geleden was dat
 
de gemeente iets aan de pastorij gedaan had ten
 
zij het dak gemaakt; en een deel aan den
 
gebuur gegeven om hem een gemak op
740
te zetten.
 
De inhaling van den nieuwen herder wierd vast
 
gesteld op 28 Februari zonder plechtigheid; alleen
 
de scholen wierden uitgenoodigd. De vrije katholieke
 
scholen waren voltallig daar, Geen enkel
745
gemeente onderwijzer- of onderwijzeres was er te [zien]
 
 
 
1922
 
+ Den nieuwen Pastoor heeft even veel genegen
 
-heid voor de Apostelen. Van den eersten oogenblik
 
heeft hij laten weten; dat alles moest zijn
750
gelijk vroeger. Voor de kofie waren de koeken tot
 
Zelfs de taarten waren niet vergeten.
 
Na de kofie is Mr Pastoor ons zelf komen bezoeken
 
in ons lokaal. Hij had geen woorden genoeg om
 
zijne voldoening uit te drukken; en ons tot
755
volharding aan te sporen. Daar na overhandigde
 
hij aan den vader nog een kisje fijne sigaren
 
die wij dan ook smakelijk op gerookt hebben.
 
De lijst der apostelen is nog de zelfde behalve
 
Rottie Edouard die zijn eigen afgedankt heeft.
760
Nobert Uittebroeck heeft de parochie verlaten; in
 
zijne plaats is aangenomen Koeckelkoren Petrus.
 
 
 
Hoegaarde tweede Paaschdag 1922 discipel
 
 
 
Hubertus Gazia heeft zich ook afgedankt
 
in zijne plaets is aangenomen Lodewijk De Wael
 
 
765
+ Palmen sondag vallende op den
 
19 meert 1837 wonder koudt
 
de geheel goede week gevrosen gelijk
 
kersemis daegs
 
dat het in de schuere heeft gevro-
770
= sen dat de pot[a]ten in myn schuer
 
syn bevrosen door eene leemen
 
muer
 
op den 5 april 1837 heeft het begin-
 
= nen te snieuwen acht daegen - aen-
775
een stuk
 
en den snieuw heeft blijven liggen
 
tot bynaer half mey
 
eschreven door my h: hans apos
 
= tel
780
en de swelmen hebben op den
 
bogaerden vyver gevlogen met
 
de kijkels aen hunnen stert
 
op den 4 april 1834
 
 
 
+ op den 31 mey is overleden jan
785
de Broek apostel 1836 subiet
 
in syn plaets is aengestelt jan
 
baptist of henricus Saelemaekers als apostel
 
den 15 junius 1836 h. Saelemaekers
 
j: b: hepts heeft zig afgedank den
790
eersten junius 1836 ten oorzaek van
 
den houwelyken staet van Discipel
 
in syn plaets is aengestelt jan van
 
der molen als Discipel op den
 
30 july 1836
795
judocus maison heeft zig afgedank
 
ten oorzaek van o.l.v. draeger te zijn.
 
op den 30 augustus 1836
 
in syn plaets is aengestelt voor
 
Discipel joseph Geroulle op den
800
2 9ber 1836
 
j: b: Capelen heeft zig afgedank
 
op den 8 7ber 1836 van Discipel
 
in syn plaets is aengestelt
 
jan baptista jubin als Discipel
805
op den 12 xber 1836 van houten
 
St Catharina
 
 
 
+ op den 11 meert 1837 is overleden hendrik
 
van osmael apostel
 
in syn plaets is verkosen j: b: moens
810
voor apostel op den 13 meert 1837
 
 
 
den dinst van h: van osmael is van wegens
 
de apostelen is gedaen op den 15 meert 1837
 
en den dins bedragt vier gulden ses stuyvers
 
twee oorden
815
en de rekening is par man aen 16 man
 
49 centime 15 meert 1837
 
j: b: moens is afgedankt van apostel den
 
14 july 1837
 
op den 2 february 1838 is verkosen martinus Schoe
820
= nzetters in de plaets van den afgedankten voor
 
apostel
 
G: van osmael is overleden den 17 july
 
1837 apostel
 
op den 5 meert 1838 is verkosen joannes jaquë voor
825
apostel in de plaets van den overledenen
 
 
 
den dinst van g: van osmael is van
 
wegens de apostelen is gedaen den 25
 
july 1837
 
op den 18 january 1838 is overleden h: orbaen
 
apostel den dinst is geweest wegens de apostelen
830
op den 26 deser maendt de rekening is aen 14
 
man 56 centimen
 
in syn plaets is aengestelt voor apostel hendrik
 
Robaer op den 5 april 1838
 
op den 10 junius 1838 is overleden Lambertus
835
finouls apostel den dinst voor hem op 22 dito ider
 
op den 22 juny 1838 is verkosen petrus finoulst 64 centime
 
als apostel in de plaets van synen vader voor de mis
 
en syn kle[ed]
 
 
 
+ jan van der molen als Discipel heeft
840
zich afgedank opden 15 8ber 1838
 
in syn plaets is aengestelt henricus
 
fallen als Discipel op den 25 meert 1839
 
Joseph Geroulle heeft sich afgedank
 
van Discipel op den 15 8ber 1838
845
in syn plaats is aengestelt als Discipel
 
joannes van der molen soon van bernardus
 
van der molen van St Catharina houtem op
 
den 25 meert 1839
 
 
 
+ Den 6 April 1842 is overleden Henricus Hans Apostel
850
in zyne plaets is verkozen als Apostel J Bta Stockmans
 
Den 5 Julius is overleden Henricus Falla in
 
zyne plaets is verkozen Franciscus Falla
 
zijnen Broeder Discipel
 
in 't Jaer 1844 heeft zijnen Dimissie van Discipel
855
gekregen Joannes Baptista Jubin en in zyne plaets
 
is gekozen Henricus Medaers.
 
Den 3 meert 1846 is overleden Henricus Medaers als Discipel
 
en in zijne plaets is verkozen Isidorus Dequin.
 
Franciscus Falla is getrauwt in April 1846 met de
860
weduwe van Henricus Hans als Apostel overleden 1842 6 April
 
en in zyne plaets is als discipel verkozen J. Bta
 
peeters.
 
Isidorus Dequin heeft zijne dimissie gegeven in 1847 in zijne
 
plaets is gekozen godgaf schoensitters
 
 
865
+ godgaf schoensitters heeft zyne demissie gekregen in 1846 in
 
zijne plaets is gekozen Henricus Brans
 
in 1849 heeft petrus Stockmans zyne dimissie gegeven van
 
discipel in zyne plaets is gekozen Stockmans Isedorus
 
in 1848 is gestorven Engelbertus Schaemans eninzyne
870
plaets is gekozen Henricus Noē
 
J Bta peeters is getrouwt in 1849 en in zyne plaets is gekozen
 
vanmol Judocus
 
in 1854 is gestorven Henricus Noë in zyne plaets is gekozen
 
Franciscus Brieven
875
in 1853 is gettrouwt J Bta Demoitie Discipel in zyne plaets
 
is gekozen Hubertus Saelmaekers
 
 
 
+ annotitie ter memorie van den hier naer levenden roomschen
 
Catholijken mensch in den schoot van de heijlige kerk ten eeuwigen
 
daghen sal exteren, Beschreven in 't jaer i800 ses, door Henr: Norb: Nijs
880
wesende ditzelve jaer verkosen vader derapostelen, geestelijken vader g: j: vanden
 
= put pastoor
 
Een ieder zeij kennelijk dat wij droevie teyden Beleeft hebben nu seventhien
 
jaeren vervolgens te weten van het jaer i700 negenentachtig tot nu nog niet
 
voleynd, als ik dit schrijve; maer scheynt de Religie Beginnen te herleven
885
sonder zoo swaere achtervolging als voorgaens is geschiet, wij gesien en onder
 
vonde hebben ten teyde van die bedroefde jaeren Revolutiens schier in alle
 
steden, doorpen, van gans het nederlant, den souvreijn misagt; de waepens
 
tegen opgenomen, ieder in besonder had Bijnaer verschillende sentement, de vrouw
 
contrarie sentement tegen den man, den man tegen de vrouwe, de kinderen tegen
890
de ouders, de ouders tegen hunne kinderen; susters tegen Broeders, en Broeders
 
tegen susters; de Borghers tegen de magisteraeten, de magisteraeten tegen de
 
staeten, de staeten tegen den souvreijn; en den wereltschen mensch (het droevigsten
 
nog van al) tegen hunne geestelijke overhyd, even eens als een
 
verwildert volk, malcanderen ter doodt te Brengen hetzeij met veraederije ofte
895
waepenen over te leveren in vijants handen, alles geschiede met de aldergroetste
 
achtervolging, zonder ontsag van persoonen, men extimeerden niet meeder eenen
 
pastoor als eenen simpelen persoon dier niet noodig is tot grote Bedieninge,
 
die moordadige sieckte heeft zoo veére gepénetreert in de volckeren door die
 
revolutie vermengt met oorlogen, dat het lant is opgekropt gewoorden van
900
soldaetereij zoo wel Revolutionaire als gereguleerde troppen, oorlogende, nemende
 
requisitie van levens middelen, zoo van levrantien van peerden als koeyen
 
van alle soorten van graenen, hoeij en stroeijt, mede alle soorten van winkelwaer
 
leder, met een woord over alles dat men heeft in Commersie, zoo daenig dat
 
men voor zijn waere moesten pampiere geld ontfangen; waer door wij den dieren
905
= tijd hebben gezien in 't jaer i700 vierennegentig de terwe aen vier franse croonen
 
klinckender geld par halster, het coren aen drij franse croonen par halster en nog niet
 
om vinden zoo dat de menschen ses a seven uren mosten loopen gaen haelen op
 
hun hooft den Baksake, om het leven te konnen onderhouden; anderer graenen
 
alle naer advenant, waer door eene armoede onuijtsprekelijk is gevolgt; menschen
910
die dickwils geene Bete Brood over hunne lippen hadden genoten ten tyden
 
van dry weken, levende alleenelijk met potaten, daer naer met solaede, ofte
 
andere potagereye die seer slegt was sonder vet ofte Boter alleenelijk met een
 
weynig saut: wy als dan sijn gecomen onder het frans regiem volkeren die
 
ook waeren gerevolteert hunnen koninck gedood, als daer naer syne coninginne
915
Beneven den zone, exterende ten dien teyde een Revolutionair regiem jacobins
 
tegenstrydig aen onse Romsche Catholyke Religie; waer uijt is gevolgt, den aenslag
 
van alle geestelyke corpera zoo van cloosters als abdyen, hunne goederen,
 
renten en revenuen naemen zij in hun pavoir sonder exceptie als dan
 
 
 
+ hier naer vercogt; zij wierden uijtgejaegt, achtervolgt, zonder distintie
920
van persoonen sommige gevangen om hals gebragt als moedenaars getracteert
 
wierden alle versogt hunnen Eed te doen op drij Artikels, die menigvuldige
 
in hunne consientie niet en derfde doen, zy zyn achtervolgt geworden, ge =
 
vangen, gespannen naer eylanden gezonden, hebben veel te leyden gehad
 
menigvuldige hunne doodt gecost; andere hebben hun versteken, vertrocken
925
op ander grond gebied, meest over den reyn, de diensten en geschieden niet meer
 
in de kerken (tenzey van degene hunnen Eed hadde gedaen) d'andere kerken
 
wierden gesloten de meubelen, kloken aengeslaegen, ende vercogt, Beneven som =
 
mige kerken als capellen & de cruijsen wierden van de thorens en kercken
 
capellen afgedaen ofte gedefigureert; de menschen waeren ten deelen sonder
930
Bediening van de Heylige sacramenten, een jeder was als verwildert, zoodaenig
 
dat daer veele christenen syn geweest die in 6 a acht jaeren hunnen paesschen
 
niet gehouden hadden: dit alles heeft tot zijn zelven Beginnen te komen, wanneer
 
Buonapart nu frans keyser heeft die vervloekelijke regeerders alle afgestelt
 
ende daer naer een concordaet aengegaen met den gesant van het zienelijk
935
hooft den paus van roomen; Genaemt den Cardinael Coparara hebben als dan
 
Beginnen publiekelijk de godtsdienstighyd te doen, maer dog alle geestelijcke Blyven
 
gepreveert van hunne Revenuen, Beneficiens, thienden, geene andere geestelyke
 
in weerde gehouden als onse pastoors ende onder pastoors, de corperas Blyven
 
vernietigt tot nu toe en sommige trecken pensoen maer heel flau en met groote
940
moeyte om het selve te bekomen, zoo dat den Boer en Borgher hun tot hulp
 
Behoord te komen om hun te konnen subsisteren in levens onderhoud; nemt
 
nu ook in aendagt, dat alle de guldens, Broederschappen waeren afgestelt
 
en aengeslagen, de Revenuen, door de franse volckeren, te weten die ontdekt zyn
 
geworden en aen hun Bekent zyn gemaekt: zoo dat in 't jaer i800 eene wet
945
is gegeven door Buonapart keyser dat alle capittels, Beneficiens van kerken en capellen
 
hunne goederen die nog niet ondekt waeren, door den Rentmeester der dommeynen
 
des[e]lve konden aengeslagen worden door den armen, ofte hospitaelen: zoo dat
 
daer voorders nog eene wet is gedragen dat de revenuen der kerken Beneficiens
 
tot hunne respective kerk weder moesten keeren, die niet ontdekt ofte aengeslagen
950
waeren, maer tog de Broederschappen blyven geannulleert, maer de kerkelycke
 
konne die revenue[n] aenslagen
 
regeerders maer wat Beduyt dat; de wetten veranderen daghelijckx, de lasten
 
beswaeren voor een jeder, de oorlogen Blyven dueren tegen de franse; soo nogtans
 
valt alles ten voordele van den keijser Buonapart wel uijt, maer kost menig
955
mensch zyn leven, daer moet gelooft worden dat hij nu het Regie heeft van
 
half ueropa, mits alle de nieuwe koningen zijn voor hem triButairen
 
als holland, italien, Baijeren, Bade, wirtenBerg saxen westfallie, spannien en
 
portegael, waer over hij nu nog vegt, zonder nog andere die ik niet en kenne &&
 
ul: dienaar H: N: Nijs vergeeft mijn ontwetenthyd
960
daerom de konst word verleent
 
Beter te doen
 
 
 
+ MEmoriael tot vervoordering en stigting
 
van godtsdienst, in de representatie van de
 
twelf apostelen, welckers regelen zijn voorgeschre =
965
= ven in 't jaer i600 een endertig, alhier te lesen
 
in desen Boek; maer aengezien dese processie
 
sedert het jaer i700 vierennegentig niet meer
 
had in voogen geweest, met de omstandigheden
 
van de quaede teijden, en aflijvighijd van apostelen
970
zoo ist dat in voogen wederom gekomen is den
 
dertigsten meert i800 ses palm:sondag die voor
 
gemelde devotie, met vernieuwing van 't verkiesen
 
eenen nieuwen momBaer ofte vader te weten
 
ik Henricus Norbertus Nijs, Beneven drij apostelen
975
nieuw aengestelt, om alle gesaementlijk de devotie
 
en processie Bij te woonen achtervolgens stigting en
 
fondatie te vervoorderen
 
 
 
opdragt door mij Henr:Norb: Nijs als vader der apostelen verkoren
 
voorgezeijd eer wij gesaementlijk processe geweijs ter kerk zijn gegaen,
980
Tot kennis van ul: alle mede Broeders in den schoot der apostelen.
 
Alzoo het nu twelf jaeren geleden is, dat gij l:alle het geluk
 
niet heeft konnen genieten om te voldoen de plichtigheden achter =
 
volgens den staet die ul: alle hebt aengenomen met vrijen wille,
 
indervoogen en op de maniere de plichtige artickels zijn voor =
985
geschreven in't jaer i63i 12st meert is gefondeert, dit tot ver =
 
= voordering van devotie en ter memorie van de twelf apostelen
 
ons heere jesû christi; zoo ist dat ik ul: alle kome aenteporren met
 
eene gestigtighijd, vermengeld met oodmoedighijd, Beneven te bethoonen:
 
een gemorselt herte, zoo in zeden als manieren de processie te ver =
990
= Eerlijken, met een aldergroetste devotie weerdiglijk te mogen ontfangen
 
het alderheijligste sacrament des authaers te weten het
 
 
 
+ het lichaem ons heere jesu christi; op dat de vijanden van onse
 
Roomsche kerk niet zoude konnen verweyten dat wij onweerdig ons
 
plicht hebben gequeten; vervolgens en doet niets voor den wereltschen
995
mensch zijn opsigt, maer alleenslijk voor onsen alderoppersten godt,
 
die nu zoo goet is van die droevige plaegen van ons afteweeren
 
zoo mild en goet is segge ik, om te herstellen nieuwe christene menschen
 
die komen te herleven: gij l:weet immers dat hij een = jeder zijne herte
 
kent ende doorgrond; Ende hoo Beter dat wij onse plichten komen hier in
1000
te quijten, hoo voordeeliger, hoo Aengenaemer, en hoo soeter sal het
 
wesen als wij ten uijtersten daghen sullen komen te verscheijnen
 
voor zynen regterstoel, alwaer niets sal ongeloont blijven; als dan
 
wij alle wel zoude wenschen saliglijk gedaen te hebben, om te mogen
 
genieten het eeuwig erfdeel in den hemel: het welck ik uyter herte
1005
wensche dat wij alle weerdig gevonden wierden, aldaer te mogen
 
malcanderen aenschouwen voor alle eeuwighijd
 
 
 
+ Vernieuwing der apostelen hunne oude devotie Beginnende het
 
jaer i800 ses den 30st meert, geschiet tot stigting en vervoordering
 
alzoo het selve voor ingesteld is (voor memorie)
tekstkritische noten

1010 Naemen van die de plaetse signaelen wat apostel de jaeren waepenen die zy
  van draghen
  voor apostelen bekleeden = schap zij Beduijden hunne in de processie
  aene =  
  ming  
  Christiaen van derstraeten St:peeter i775 draegt den sleutel
1015 Henricus geenis St:jacobus minor i782 eenen corten stok met eeñ Bail
  Bernard hament St:jacobus major i784 eenen langen stok met eene calbasse
  ian Bapt: collart St:[M]illustratieatheus i784 eenen Boek
  Henr:Joseph: Rouveroij St:jan i785 eenen kelk
  guilliaem van mol St:Bartholomeus i787 een haute mes
1020 christiaen virvou St:Andries i787 een cruijsken
  jan geenis St:[M]illustratieathias i787 eene dobbele peijke
  petrus medaerts St:philiphus i79i een grood cruijs
  Henricus vandermolen St:thomas i806 eene peijke
  Lambert finoulst St:simon i806 eene haute saeghe
1025 Henricus rottie St:thadeus i806 eenen winckelhaek
 
  Discipelen  
  -------------  
  arnoldus stockmans i764  
  Henr: vandermolen i79i getrouwt i8i0  
  jan troost i80i getrouwt i8i6  
1030 Henr: schoelmeesters i807  
  Henr:Norbertus Nijs mombaer vader i806  

 
+ nota jan batist Collart is overleden den 9 october 1822 in zijne
 
plaets gekomen hendricus van der molen
 
 
 
nota Henricus vandermolen heeft sig afgedankt van sijn apostelschap in 't jaer i800 elf (x)
1035
dit sonder redens, in sijn plaets aengestelt Henricus orbaen ex hauthem St:Catharina i8ii (x)
 
nota arnoldus stokmans door onbequaemhyd stelt in syne plaets om Bediening te doen voor dicipel, sijnen neve (x)
 
Guilliaem stockmans i800 thien zoo nogtans wilt arnoldus stockmans als dicipel sterven (x)
 
nota: Henricus vandermolen dicipel getrouwt i800 elf in zyne plaets aengestelt
 
mirtus hendrickx
1040
1800 derthien Bernard hament overleden den thienden september subiet om twee
 
uren smorgens, den dienst voor zijne ziele, volgens obligatie der apostelen
 
is geschiet den 23st september des geseijd jaer eene misse met drij heeren
 
 
 
+ in het iaer 1758 is gestorven guilliam
 
van sijmphoven wesende vader der
1045
apostelen
 
 
 
+ in het iaer i748 tusschen den seven enden
 
acht uren savonts wesende den acht en twin
 
tighsten meij is gestorven guilliam van
 
sijmphoven wesende vader der apostelen
1050
ende in het selve iaer is verkosen voor vader der
 
apostelen servatius nijs op den dagh van paulus
 
Bekeeringhe
 
in het iaer * is gestorven andreas dillekaers
 
apostel ende is in sijne plaets verkosen nicolaus
1055
ruttens het selve iaer
 
in het iaer * is gestorven gorius van roije
 
Apostel
 
ende is in sijne plaets verkosen nicolaus dotermon
 
in het selve iaer
1060
in het iaer * is gestorven christiaen tavernies
 
apostel
 
ende in sijne plaets verkosen ian van brusselen
 
in het selve iaer
 
in het iaer i770 is gestorven bernardus cure apostel
1065
ende is in sijne plaets verkosen nijs cahave inhet selve iaers
 
in het iaer i77i is gestorven gorius buekens
 
ende is in sijne plaets gekosen peeter tavernies i772
 
in het iaer i762 is verkosen voor discipel
 
franciscus hans
1070
in het iaer i764 is verkosen voor discipel
 
jacobus beetens
 
in het iaer i766 is verkosen voor discipel
 
arnoldus stockmans
 
in het iaer i769 is verkosen voor discipel
1075
ioannes tavernies
 
+ in het iaer i774 den ii september is verkosen voor discipel
 
gillam troost
 
in het iaer i775 den i ianuarius is gestorven marchelis fredrix
 
apostel
1080
ende in sijn plaes verkosen christianus van der straten den 9 april i775
 
voor apostel
 
in het iaer i775 den i3 iunius is gestorven nijs canar
 
apostel
 
ende in sijn plaes verkosen gilis roos den 3i meert i776
1085
voor apostel
 
in het iaer i778 den i3 september is verkosen voor discipel
 
bernadus kabergh
 
in het iaer i778 den i0 december is gestorven ian van brusselen
 
apostel
1090
ende in sijn plaes verkosen bernadus ruttens den 20 december i778
 
voor apostel heeft sig afgedanckt
 
in het iaer i779 is overleden servaes nijs vader der apostelen
 
op goeden vrijdagh smiddagh ten i2 uren weesende den 2 van april
 
op scheijdinge der apostelen in het iaer i779 weesende den i5 iulius
1095
is verkosen franciscus henricus pruvener voor vader ende mombaer
 
der apostelen
 
in het iaer i779 den i5 iulius is verkosen voor discipel
 
henricus tavernies
 
in plaes van ian cure is verkosen francuskus ruttens den 8 april i78i
1100
voor apostel heeft sig afgedankt
 
in het iaer i78i den 24 october is gestorven peterus tavernies
 
apostel
 
ende in sijn plaes verkosen henricus geenis den 24 meert i782
 
voor apostel
1105
in het iaer i783 den i8 februarius is gestorven henricus van der =
 
= straeten apostel
 
 
 
+ ende in sijn plaes verkosen franciscus bous den i3 april i783
 
voor apostel
 
in het iaer i783 den 28 augustus is gestorven gilis roos
1110
apostel
 
in het iaer i783 den 22 september is gestorven ian cure
 
apostel
 
in het iaer i783 den i7 ianuarius is gestorven henricus gilis
 
apostel
1115
in het iaer i784 is verkosen bernadus lamens den 4 april
 
voor apostel
 
in het iaer i784 is verkosen ian batistae colaer den 4 april
 
voor apostel
 
in het iaer i785 is verkosen gillam de queijn den 20 meert
1120
voor discipel
 
in het iaer i785 is verkosen ian olon den 20 meert
 
voor apostel
 
in het iaer i785 is verkosen. henricus ioseph rouvrouij den 20 meert
 
voor apostel
1125
in het iaer i786 is overleden ludovicus herremans smiddagh ten ii uren
 
den 3i meij apostel
 
in het iaer i787 is overleden lambertus van mol smorgens ten 7 uren
 
den 23 februarius apostel
 
in het iaer i787 is verkosen christianus vervoe den i april
1130
voor apostel
 
in het iaer i787 is verkosen gillan van mol den i april
 
voor apostel
 
in het iaer i787 is verkosen ian geenis den i april
 
voor apostel
1135
in het iaer i79i is verkosen franciskus kempener den 17 april
 
voor discipel
 
in het iaer i79i is verkosen hendrick vander molen den i7
 
april voor discipel
 
in het iaer i79i is verkosen peeter medaers den i7 april
1140
voor apostel
 
in het iaer i792 is overleden gillan de queijn 16 april
 
discipel
 
in het iaer i794 is verkosen arnoldus stockmans den iongen
 
den 13 april voor discipel
 
 
1145
+ in het iaer 1795 is overleden gillam stockmans den 29 september
 
apostel
 
ian olon is overleden het iaer 100 den 30 iulius apostel
 
in het iaer 1801 is ian troost verkoren voor disciper
 
in het iaer 1802 den 25 november francie preuvener overleden
1150
in het iaer 1804 is verkosen hendrick scholmeesters voor
 
discipel
 
in het iaer 1806 is overleden franciskus boes den 8 februarius
 
apostel
 
+ den 30 ianivaris het iaer i8i4 is overleden ian gienis apostel
1155
in sijn plaets gekoosen ioannis roctaes voor apostel
 
den i8 febriari het iaer i8i4 is overleden norbertus nijs vaeder
 
der apostelen in sijn plaets gekoegen peeter Medaers
 
in het iaer i8i4 3 april is gekoosen geweest gillam goesens
 
voor apostel
1160
in het iaer i8i4 3 april is gekoesen geweest ian debroek
 
apostel
 
+ in het iaer i8i5 is geste overleeden arnordüs
 
stocmans den 20 xber di[e]siepel [en] süebelaeris
 
i5 febriaris i8i6 is overleeden hendrick scholmeester
1165
als diesiepel van een leeringe ten een üer saevonts
 
in syn plaets gekoomen pieter debroeckt
 
gillam stockmans al dissiipel heeft den
 
haülycke staet aen genoemen i6 xber i8i5
 
in syn plaets gekoesen bernaer stockmans als
1170
diesiepel 20 febriari i8i6
 
23 Meert i8i7 is overleeden gillam van mol als
 
apostel
 
2 üeren naer andagh
 
en in syn gekoesen engelbert schoons i8i7
1175
het iaer i8i7 is aengenoemen ioannes schoos als diesiepel
 
in het iaer 18i9 overleden christianüs vervoe
 
i4 meert van een geraechyt apostel
 
het iaer 18i9 in syn verkoesen everaet van osmael
 
:apostel te zegen h: van osmael
 
 
1180
+ bernaerd stocmans heeft sig afgedankt het jaer 1820
 
in zyne plaets gekosen jedokus geenis dissipel
 
joannes schoons heeft sig afgedankt het jaer 1822 in zijn
 
plaets gekosen lambertus lebege dissipel
 
het jaer i822 is cristianus van der = straeten naer nijvel getrokk[en]
1185
in zyne plaets gekomen gilleminus van osmael appostel
 
in het jaer 1826 is Cristianus vanderstraeten appostel
 
overleden den 6 april
 
jacobus dotermont is aengenomen voor discipel
 
het jaer 1825 in de plaets van bernardus
1190
orbaens
 
j: batist heblo is aengenomen voor discipel het jaer
 
in de plaets van jodokus geenis
 
a: joseph roycroy is overleden den 14 julius
 
in zyn plaets gekomen
1195
hendricus geenis is overleden den 25 april i828 cms
 
eene misse met dry heeren iederen man heeft gegeven 22
 
in zyne plaets gekomen Josephus Vervöe
 
Petrus Medaerts vader en mombaer der apostelen
 
is overleden den 29 September 1829
1200
[in] zyne plaets verkozen tot vader en mombaer
 
Guillam goossens. apostel. en in zyne plaets is
 
voor apostel aangesteld henricus hans den 24
 
october 1829
 
Joannes Groetaers apostel is overleden den 10 Januarij
1205
1830 in zyne plaets aengesteld Ioannes Goossens
 
den 21 meêrt 1830
 
Joseph Orbaen / discipel / heeft zich afgedankt den
 
16 Januarij 1830 in zyne plaets is voor discipel
 
aengesteld Petrus Josephus de Kok den
1210
5 meêrt 1830
 
 
 
+ Iacobus Dotremont discipel is weggegaen in zyne
 
plaets heeft zynen broeder gecompareert maer heeft
 
zig afgedankt den 7 Meert 1830 en in zyne
 
plaets is aengesteld voor discipel Ian Baptist Buekens
1215
den 21 Meert 1830
 
Hendrik Van der Molen/apostel/is overleden den
 
7 augusti 1830 in zyne plaets is Ian Baptist
 
Verbelen aengesteld als apostel den 7 september 1830
 
Hubertus Lebegge heeft zich afgedankt voor
1220
discipel, en in zyne plaets voor discipel
 
aengenomen Ian Dotremont het jaer 1831
 
Jan baptiste Buekens/Discipel/is overleden den
 
6 september 1832 en in zyne plaets voor discipel
 
aengenomen Jan Baptiste Cappellen
1225
Het jaer 1833 is medegegaen als apostel Ian Baptiste
 
Van osmael/Jongman zynde/onder den
 
titel van St Ian
 
h: rothio apostel is overleden Den 28 julius 1834
 
Jacobus de Kock als apostel aengenomen den 28
1230
julius i834
 
+ jos De Kock Discipel heeft zig afgedankt
 
door oorzaek van het wegwoonen den 29
 
9ber 1834
 
in syn plaets is aengestelt voor Discipel
1235
judocus Maison op den 2 february 1835
 
jan Dotremont heeft zig afgedankt voor
 
Discipel Door oorzaek van het wegwoonen
 
den 6 january 1836
 
in syn plaets is aengestelt synen
1240
broeder hubertus Dotremont als Discipel
 
den 16 meert 1836
 
 
 
+ dach ende datum vande ghene
 
Ingescreuen sijn van het Iaer
 
gelyck Hier naer volght 1637
 
 
1245
PauUel Cauters op datum Als bouen
 
 
 
Gijsbrecht Uillems op datum Als bouen
 
 
 
Renier Molen op datum Als bouen
 
 
 
Leo kenis Is gekoesen tot Geestelijken
 
vaeder der tUelf Apostelen op datum als bouen
 
 
1250
S'ijmon Goortds Is Ingescreuen Int
 
Iaer 1639
 
 
 
Ian noteleers Is Ingescreuen In het
 
Iaer 164i
 
 
 
Henrick marcheal Is Ingescreuen
1255
oock In het Iaer 164i
 
 
 
Uillem Van Simphouen Is Ingescreuen
 
In het selue Iaer i64i
 
 
 
+ ziet tweelf blaederen
 
agterwaers om te
1260
beginnen de
 
naemen
 
 
 
+ Huijbrecht Talleur Is Ingescreuen
 
Int Iaer i647


illustratie
De statuten (R 17)




illustratie
R 104


tekstkritische noten

 
Uillem Cure Is Ingescreuen op
1265
datum Als bouen
 
 
 
Berthel van Osmael Is Ingescreuen
 
In het Iaer i647
 
 
 
peeter mertens ende niclaes scrijuers
 
oock Ingescreuen Int selue Iaer i647
 
 
1270
Ian Ralis Is Ingescreuen op palmsondach
 
In het Iaer Alsmen screef i654
 
 
 
Peeter Valenteijn Is Ingescreuen op
 
den seluen datum i654
 
 
 
LooUijs pinsmel Is Ingescreuen op
1275
datum Als voor te Ueten i654
 
 
 
Ioachim van den bosch ende michiel
 
petri Is Ingescreuen Int Iaer i656
 
 
 
+ Uauter van den bosch Is gekoesen
 
tot knecht der tUelf Apostelen In
1280
Het Iaer Alsmen screef i660
 
 
 
In het Iaer i665 sijn die umbraculen
 
gerepareert Ider Uas vijf st tUee oorden
 
Uaer van Ick noch pretendeer van drij
 
persoenen te Ueten michiel Uijngaerts Allexander[er]*
1285
Colleij ende Ian de pus vader Apostelen
 
Aen nij Uillem bietens
 
 
 
Mattheus van S'imphouen
 
Is Ingescreuen op S'cheijder* der Apostelen
 
dach Alsmen S'creef i667
 
 
1290
Ioachim kenis. Is gekoesen op den
 
seluen dach Ut den schoot der tUelf
 
Apostelen* Inde presentie vanden pastoor ende
 
onder stont Quod testor vanden put
 
pastor hoogaerdiensis
1295
Henrick Cauerseijns Is Ingescreuen
 
Alsmen S'creef i667
 
Merte Cure ende Henrick tauerniers
 
sijn Ingescreuen Alsmen S'creef i67i
 
 
 
+ In het Iaer i673 Is gekoesen
1300
Ut den schoot der tUelf Apostelen
 
Gooris Pousel tot knecht den 5 mert datum als bouen
 
 
 
In Het i673 Is Ingescreuen Henrick
 
beetme Ut den schoot der tUelf Apostelen
 
den 25 maert verl
 
 
 
In het i677 Is gekoesen op palm sondach
1305
Ingel peeters tot nerm Ut den schoet
 
der tUelf Apostelen
 
 
 
In het selste Iaer Is gekoesen Ut den schoet
 
der tUelf Apostelen henrick Aerdt
 
 
 
In het selue Als voor Is gekoesen
1310
Ian boesmans Ut den seluen schoet
 
Als voor der tUelf Apostelen
 
 
 
Int Iaer i677 Als voor Is oock
 
gekoesen Ut den schoet der tUelf
 
Apostelen Henrick Geenis tot
1315
CauUenberch
 
 
 
Int Iaer den seluen datum Als bouen
 
Is oock Ingesreuen Ut den schoet der
 
tUelf Apostelen henrick vanden broeck
 
 
 
+ Int het Iaer 1680 Is gekoesen
1320
Vuijt den schoot der tUelf Apostelen
 
Tirij de Cassaer desen i2 April
 
 
 
Ten seluen daeghe Is oock gekoesen
 
ende Ingesreuen oock Layreijs de
 
molin
1325
Ten seluen daeghe Is gekoesen
 
Vuijt den schoet der tUelf
 
Apostelen mede den vaeder Ioachim
 
kenis Iaeck Pinsmel Als knecht
 
 
 
Int Iaer i68i Is gekoesen vuijt
1330
den schoet der tUelf Apostelen
 
Francois boesmans op palmsondach
 
 
 
Inde Iaer ons heeren i7i4 is gecosen tot
 
Apostel Iacques van den bosch In de plaetse van
 
Ian dequ'oin die gestoruen is den 17e meert i7i4
 
 
1335
+ Op heden den seuensten Aprile 1686 wesende
 
den palmen sondagh hebben tsaemen gecompareert
 
in die solemnele processie die naervolgende
 
twelff Apostolen ende naer lecture van
 
hunne statuten hier voorens gementioneert
1340
hebben sich laeten inschrijuen in den
 
Broederschap van onse Lieue Vrouwe
 
Visitatie, ende hebben eenpaerlijck gelooft
 
Enede vast voor sich genonen hunne voorst
 
statuten t'onderhouden ende t'obserueren in die
1345
presentie van heer Ioannes van Putte Plebanus
 
Ioachi[cs] kenis mombaer
 
Henricus Le marchal
 
Alexander Colleij
 
mattheus van Symphouen
1350
Laurentius De molin
 
Henricus Bietme
 
Henricus Aert
 
Henricus Tauerniers
 
Theodorus Cassaer
1355
Henricus van den Broeck
 
Engelbertus Beetens
 
franciscus Boosmans
 
Iacobus Pinsmel
 
+ Op heden desen 23e meert 1698 wesende den
1360
palmensoldach hebben te saemen gecompareert
 
Inde solemnele processie met henne appostolycke
 
habyten dye twelff Apostelen naerbest:ende naer dye
 
Lecture hebben gehat van henne statuten in desen
 
gementioneert hebben gelooft de selue te achtervolge
1365
actum ter presentie vanden eerw: Heere Ioannes
 
vandenputte Deecken vanden quartiere van hou[g]arden
 
ende plebaen deser vryheyt hougaerden te weten
 
Ingel peeters
 
hendrick vandenbrouck
1370
hendrick Tauerniers
 
Iaecg pinsmel
 
hendrick Aert
 
thiry Cassaert
 
francois boesmans
1375
Ian deguoin
 
Giullam deguoin
 
Iaecg dautremont
 
Christiaen Cure
 
Ian vandermolen
1380
Dye welcke eentsaementlyck voor hennen mom
 
boir & vaeder hebben gecosen I:Leemans
 
Schepene deser vryheyt
 
 
 
Quod attestor
 
Ioannes Vanden putte
1385
Decanus et pastor Hougardiens(t)is
 
ende hebben ten maeltyt gecompareert dye vier
 
draegers van ons heeren
 
Peeter van duynhouen
 
I:V:Spinage
1390
Ian Dumont
 
servaes Sweerts
 
 
 
+ Op hedendesen xijen April 1699 syn dye
 
Appostelengecompareert In de parochiale processie
 
& alsoo Iaecg pinsmel nyet en heeft willen
1395
comparerensoo goris pontson relateert der
 
Appostelendienaer soo is in syn plaetse gecosen
 
ende gecompareert dye oyck is ontfangen
 
peeter Bueckens
 
 
 
Op heden desen 4en April i700 sijn alle apostelen gecom-
1400
pareert ende alsoo Ian baptist spinagen peeter van
 
duynhouen ende servaes sweerts syn getreut soo syn
 
In henne plaetse gecosen, Lamber Josep van mon =
 
tenaecken, Ian van den bempde, ende Ian demoulin dye =
 
oyck syn gecompareert ende de plaetse van
1405
discipels ons heeren hebben geaccepteert
 
 
 
Op den xben Iuly 1700 op schydinge der appostelen
 
dach is geordonneert dye vuytvaerttente doen van
 
de ouerledene confrers welcke syn dese
 
Ioachim kenis gewesene vader is gedaen
1410
henry marichal
 
Alexander Colley
 
Laurent demoulin
 
hendrick beetme
 
 
 
Op den xxen meert i70i op den palmen sondach is
1415
voor discipel ons heeren gecosen philips van
 
montenaecken in plaetse van synenbroeder
 
Lamber Iosep van montenaecken den welcken
 
de plaetse heeft geaccepteert
 
hier alsoo Iacq dautremont heeft gerefuseert te compareren
1420
soo hebben de confrers gecosen thomas everaerts in syn
 
plaetse dye de selue heeft geaccepteert & gelooft de
 
statuten te onderhouden
 
 
 
+ Op heden den ses April 1703 is Godgaff saelmaeckers gecosen
 
voor discipel des Heeren in plaetse van ian philip van montenaken
1425
geexpatrieert synde
 
Op heden den xijen xber 1704 den dienst oft vuytvaert gedaen synde
 
van thiri cassart ouerleden confrer is symon fredrix met volle
 
voosen gecosen inden schoet der appostelen dye het selue heeft
 
geaccepteert ende gelooft de statuten te onderhouden
1430
Op palmensondach des Iaers 1705 is voor discipel des Heeren gecosen
 
servaes demoulin in de plaetse van Ingel peeters den Iongen, den
 
welcken het selue heeft geaccepteert & heeft gecompareert
 
Inde Oistmaent 1706 is den dienste oft vuytvaert gedaen van francis
 
Boesmans ouerleden broeder ende in syn plaetse is gecosen henrick caversijns
1435
dye de plaetse heeft geaccepteert & gelooft te observeren de statuten voor[s]
 
hier alsoo symon fredrix is ouerleden ten tyde voorst is everaet hoccorne
 
In syne plaetse gecosen ende heeft de plaetse geaccepteert ende heeft
 
gelooft de statuten te observeren, wyens dienste oyck is gedaen
 
Opden palmensondach 1708 is I Leemans den Iongen voor discipel des
1440
Heeren gecosen ende heeft de plaetse geaccepteert ende is gecompareert
 
op den palme
 
+ Op den 25e meert i7i4 op den palmensondagh hebben die
 
Apostelen vereert die processie met hen Apostolique habyt
 
& is gecosen tot discipel martinus Stockmans In plaetse
1445
van Ian dumont
 
Hier volghen die naemen der Apostelen waervan henrick vanden
 
Broeck is vader & mombaer gecosen geweest op den palmen sondagh van het Iaer i7i2
 
Ingel Peeters     Henrick Tauerniers
1450
Christiaen Dauidts     Ian vandermolen
 
Eueraet hoccorne     Guillam de Quoin
 
Iacques van den bosch     Peeter hermans
 
Iacques Dautermont     Christiaen Cure
 
Peeter Bueckens     Thomas Eueraers
 
 
1455
+ door die doot van dienaer Hoccorne is Int het
 
Iaer i7i7 gesuccedeert Libicht Tauerniers
 
Int Iaer i720 is henrick Paenhuijs gesuccedeert
 
In plaetse van Ian van der molen
 
In het Iaer i72i is gestoruen Ingel Peeters 24 9bris
1460
& is In sijn plaetse gesuccedeert sijne sone Ingel Peeters ende
 
heeft synen Intrez gedaen op palsmensondagh den 29 meert
 
i722
 
+ In het Iaer i725 is gestoruen hendrick van de
 
broek wesende vader der apostelen ende op den
1465
palmen sondagh des selfs iaer hebben de appostelen
 
verkosen voor hennen vader Ioes Leemans ende
 
hebben de appostelen de processie vereert met
 
appostelyc[ke] habyte naementlyck
 
Ingel peeters     int iaer i726 hebben de
1470
henrick tauerniers     appostele gedaen als voor
 
michiel peeters     in de processie naementlijck
 
goort cassart     Ingel peeters
 
vincent vanden eyt     henrick tauerniers
 
peeter he[rr]emans     michael peeters
1475
Iaques dautermont     goort cassart
 
henrick paenhuijs     vincent van den eyt
 
Iaques vanden bosch     niclaes ver Voe loco vanden eyt
 
christiaen dauw[e]     peeter heeremans
 
christiaen cure     Iaques dautremont
1480
Libert tauerniers     henrick paenhuijs
 
iaques vanden bosch
 
christian dauw[e]
 
christian cure
 
Libert tauerniers
1485
ende de vie[r] discipelen
 
syn martij stockmans peeter vanden bempt
 
vincent bouien ende henrick vuekens
 
 
 
+ Op Heden den i0 april i740 sijn gecompareert
 
als apostelen ende discipelen en hebben gedecla
1490
:reert als dat sij sijn geweest van de jaeren naer
 
te noemen
 
voor eerst machiel peeters van den jaere i723
 
jacobus doutermont van den jaere i704
 
petrus Hermans van den jaere i7ii
1495
Henricus paenhuys van den jaere i720
 
marchelis fredrix van den jaere i726
 
guilielmus stockmans van den jaere i729
 
Petrus van den bempt van den jaere i732
 
petrus bueckens van den jaere i734
1500
christianus davidts van den jaere i735
 
gorgonius bueckens van den jaere i737
 
christianus Taverniers i734
 
andrias Tillekaerts i740
 
nicolaes Taelemans i735
1505
discipelen
 
ludovicus Hermans van den jaere i736
 
mattheus Beetens van den jaere i737
 
Bernardus cure vanden jaere i738
 
Henricus van simphoven vanden jaere i740
1510
item is overleden petrus bueckens i740
 
 
 
+ christianus davidts is overleden i742
 
machiel peeters is overleden i742
 
op palmensondagh wesende den 7 april i743
 
sijn verkosen geweest voor apostelen jan curè ende
1515
gorgonius van Roiye op den selven dagh is geordon =
 
neert geweest in volle consistorie soo wie sigh van
 
apostelen ende discipelen absent is van den dienst
 
der scheydinge van apostelen dat sij sullen geven
 
een schellinck voor hunne absentie
 
 
1520
op datum als boven hebben de apostelen ende discipelen
 
geconsenteert van te contribueren in den dienst
 
van de aflijvighe soo wel in den dienst van eenen
 
aflijvighen apostel als in den dienst van eenen
 
aflijvighen discipel op conditie nochtans dat voor
1525
den aflijvighen discipel sal het oorgel sal spelen
 
ende niet voor de apostelen quod attestor
 
Arnoldus vandermolen Scris van de selve conferie
 
item is aengenomen voor apostel jan cure in de
 
plaetse van christianus davits anno i743
1530
item is aengenomen voor apostel gorgonius van
 
Roij in de plaetse van machiel peeters anno i743
 
item jan nijs is aengenomen voor discipel i744
 
Hendrick paenhuys is overleden i745 ende in sijn
 
plaetse aengenomen voor apostel ludovicus Hermans
 
 
1535
+ item is overleden iacobus doutermont i747 ende
 
is in sijn plaetse aengenomen guilliam stock
 
mans ende gedient het selve iaer i747
 
+ op den 20 m̀eert is ouerleden peeter geets vader der apostelen
 
in het iaer i748 in het selue iaer op pallemen sondagh
1540
wesende den 7 april is in plaets gekosen uijt den schoeit der
 
apostelen gillam van Simpouen voor vader ende mombaer
 
item is overleden peeter hermans i749 ende is in sijn plaets
 
ge kosen Lowies biellen ende gedient het selue iaer
 
item peluppus leemans is aengenomen voor discipel het selue
1545
iaer
 
item is aengenomen voor discipel niclaes ruttens
 
in het iaer i750
 
item is ouerleden peeter vanden bemdt i750
 
ende in plaets gekosen hendrick gilis voor apostel i75i
 
i756 op den 5 october is gestoruen niclaes talemans apostel
 
in sijn plaets gekosen henricus vander straeten
 
i757 op den 24 ianuarius is gestoruen gillam stockmans
 
in sijn plaest gekosen lambeert van mol apostel
 
den seluen dito voor discipelen gekosen
1555
antonius la bresseuer
 
antonius vander molen
 
henricus stockmans
 
gillam schoensetters hebben gedindt op palln
 
sondagh wesende den 19 meert i758
1560
+ Alle[x]an[d]er Colleij
 
nota mattheus van simphouen
 
Ingel peeters en is nyet gecompareert op apistel schyding
 
des iaer 1701 rest 4 s 7 gelach
 
 
 
op 7 Aug ont:h vn brouck
1565
den dienst 28 augustus 7 s
 
[sien] verteert 3-- 7 st

Bijlage I

H10   staet van verschot voor den apostelen i8ii [5]-0
  5 roggen  
  i Cabliau   ...-2 [4]i4 2
  1570 voor eene mande   5-0
  io pont Boter   4-i5-0
  i5 pont aberdaen en acht haringen   7- 2-0
  4 stockvisschen   2-i9-2
  tessert By legrand   i-i8-2
  = = = = = = =   = = =
  eyeren  
  1575 voor appelen Boonen mostaert en olie asijn   i-i6-2
  vocatie voor vischte haelen en transport   i- 8-0
  een halster terwe   3- 0-0
  om devoiren en lynwaert   i4-0
  onkosten voor houd en olie   3- 0-0
  1580 voor koekerse   i4-0
  voor het meysen   io-2
  iio potten Bier a 2 st: par pot   ii- o-o
  _____
  49 = 2 = 2
  inkomen... 3i- 0-0
  _____
  1585   i8 2 = 2
  croon van meyer 3- i- i
  _____
  i5- i-i

Bijlage II

  revenuen  
H10   6 halsters terwe achterstel aen 2 guldens par halster   i2-o-o-c
  1590 6 halsteren terwe a 7 schellingen en half   i5-i5-0
  _____
  total van terwe 30-i5-0
  item voor twelf halsteren coren a vijf stuyv: par halster   3-0-0
  item eene Brabansche croon van den heere meijer   3-i-i
  _____
  total revenue 36 = i6 = i
 
1569: lijkt wel op een 7  
na 1574: schrapping van: ‘i halster terwe’  

tekstkritische noten

1595 te Betaelen 49-2-2
  intrek 36-i6-i
  _____
  rest = i2-6- i opleg tusschen 23 persoonen ieder elf stuijvers
  facit i2-i3-0  
  _____  
  = = = =  
  _____  
1600 i2-6-i  
  _____  
  6-3 meeder in Cas als wij jeder Betaelen elf stuijvers
  soo nogtans is daer Betaelt vierthien stuyvers jeder dus jeder drij stuyvers te veel Betaelt
1605 maekt 3-9-0 in Cas

Bijlage III

 
+ Dit is eene vermaening voor gestelt aen de apostelen ofte
 
hen Representerende, tot stigting van Godts dinstighijd, mits
 
die processie zedert het jaer i700 vier en negentig niet meer had
 
in voogen geweest, als nu herleeft den 30ste meert i800 en ses
1610
palmsondag mijne eerste Reyse van Bedienienig als vader ofte
 
mombaer der gezeyde stigtinge, de welcke is voorgeschreven
 
als men schreef i600 een en dertig

  6 halsteren terwe van het jaer i809  
  a eenen patacon en twee stuijvers -i7-8-0
1615 van het coren Bij reductie i-i0-0
  onden achterstel voor de terwe i2-0-0
  voor het coren - - - - - - - - - - i-i0-0
  _____
  32- 8-0

Bijlage IV

 
+ apostelen, en discipelen.ik vermeijn dat een jeder van ul:wel weet
 
wat verBelding en intentie wij komen te verthoonen, recommandere
 
een goede devotie te houden, op dat wij niet en dienen tot verargenis
 
want het zoude Beter wesen dat alsulcken die het niet en doet, met eene
 
devoete meijning, hij hem met ons geselschap niet en vereenigde, want
1625
scheynheylige wercken sij verdommelyk Bij god die ons mag bewaeren

Bijlage V

door mij Henr Norb:nijs als vader der apostelen verkoren

 

opdragt tot kennis van ul:alle mede Broeders in den schoot der apostelen alzoo het nu twelf jaeren is dat gij l:alle het geluk niet heeft konnen [...]



illustratie
‘Stok met eenen Bail’(*)


Tekstverklaring

R 4

1.vader: mombaer-vader, soms vader-mombaer (r. 11), momboor of mombaer: voogd, hoofd van de broederschap.
2.schelling: 12 penning; 1 schelling Vlaems = 12 groten = 6 stuiver stuijvers: (Van Gelder 270): stuiver = 12 penningen = 5 cent; een stuiver was het grootste zilverstuk.
5.orkens: oordjes; een oordje: een muntstuk; (De Vries 490): in de middeleeuwen was het muntstuk vaak door een kruis in vier oorden verdeeld en werd dan ook wel in vier stukken gebroken; de hoekige kanten (oord: punt, kant, rand, hoek) gaven dan de naam aan zo'n muntstuk.
8.aflyvighijd: afsterven.

R 9

32.van die gave Godts: aan de pest, toeval, beroerte (eufemisme) (MHW 179, 1.)
33.tot Aelst: te Aalst, gehucht van Hoegaarden
37.Secretarijs: mogelijk regressieve spelling voor vocaal in onbeklemtoonde syllabe naar analogie van suffix -lijk

R 11

38.maeltijt: palmzondagmaal
44.die rest: dat is het bier!
confrees: assimilatie van rs > s; (< lat. confrater)
52.LoUijs: vgl. petrij en Secretarijs
van den bosch: namen met ‘van den’ worden nog steeds van elkaar geschreven; later, onder invloed van het Frans, niet meer.

R 13

66. Cauerseijs: syncope van n voor s

R 17

91.Vrijheydt: (MW 1356-IX) Immuniteit, een uit een groter rechtsdistrict afgezonderd terrein, aan de gewone rechtsbedeling onttrokken. Hoegaarden was een enclave van het bisdom Luik.
92.Collegialer Kerck: kapittelkerk, kerk die door een kapittel van kanunniken wordt bediend en die geen bisschopszetel heeft
96.Capitulaer heeren: kanunnik, kapittelheer; MHW geeft ‘capitulaer’ alleen in scriptologische zin
98.meijer: hier niet meer in de betekenis van hoofd van het personeel van een boerderij, rentmeester, vertegenwoordiger van de heer in het hofgerecht (MHW 353); veeleer te vergelijken met fr. maire en eng. mayor (lat. maior). In Brabant schoutsfunctie; in het prinsbisdom Luik, een door de prinsbisschop aangesteld bestuurshoofd dat samen met een griffier en vijf schepenen de schepenbank van de vrijheid bestuurde (Van Der Velpen 1981, 4-87)
106.waer wt...: waaruit elk van de apostelen thans en in de toekomst [zal vernemen hoe] hij zich zal gedragen en schikken naar de regels.

R 18

114.hooghen: hoofd(altaar)
115.authaer: altaar; regelmatige ontwikkeling van lat. altare met vocalisatie van al + dentaal, later drong het latijnse woord opnieuw in de taal binnen.
120.wter kercken gaen: de kerk verlaten; is een dramatiseringselement in het misvertoon, waarbij de apostelen zich moeten terugtrekken in het sacristiegebouw
121.de selve: doelt op ‘passie’

R. 19

131. wapenen: attributen naar de iconologie van de apostelen

R 20

151.micken: grof brood van weit en rogge (MHW 395); ook fijn brood.
Volgens De Vries (443) < vulgair latijn micca: klein brood van fijn meel, met de Romeinen uit Gallië als naam voor een fijnere broodsoort hierheen gebracht, later ook gebruikt voor grof en groot brood. Norrenberg (1950, 328) stelt ‘mik’ als naam van brood gelijk aan ‘mik’ in de betekenis van gaffelvormige steunpaal en daarbij een vergelijking maakt met namen als nhd. wecken, berlijns knuppel, ital. bastione, beir, kipf, voor brood met een lange vorm.
152.aberdaens: genitief van aberdaen: gezouten kabeljauw, zoutevis
153.bocxharinghen: (WNT 279, 3) gerookte haring
155.pottagerij: stamppot
157.niet meer ghelijck dat eerstmael: niet meer zoals aanvankelijk, in de begintijd; duidt dus op langer bestaan van het gebruik dan volgens de datering van deze akte

R 21

172.plaetsche: hypercorrecte spelling
180.is ghehouden...: is verplicht tot het betalen van de maaltijd als recht op verstrekking van spijziging (dodenmaal)
181.prouens wijs: mnl. provene, provende: recht op uitkering van spijs en drank (DV 550, lemma provenier). Hier dus echter zonder drank.

R 22

185.tutelaer Heeren: heren, die de voogdij uitoefenen; komt niet als zodanig voor in MW of in WNT, wel ‘tuttel’ en ‘betuttelen’ naast ‘titel’ en ‘betitelen’.
191.voose: stem (bij verkiezing) (< fr. voix)
194.Umbraculen: de aureolen die de apostelen op het hoofd dragen (vgl. met eng. umbrella)

R 23

201.schandeloose: < fr. scandaleux; mogelijk hypercorrecte vorm o.i.v. umlaut
203.calengieren: iemand berispen, straffen
206.reformeren: afkeuren (gallicisme)
211.opt t scheiden der Apostelen dach: dat is op 15 juli, met de viering de zondag daarop als het feest niet zelf op een zondag valt

R 24

220.avondt: hier gebruikt met de betekenis van ‘dag voor een feest’ (vgl. met Kerstavond)
knaep: knecht
225.den selfsten: de pastoor die de mis opdraagt (krijgt de maaltijd gratis)
232.Ende t' selfste (contribuerende): bedoeld wordt dat ook de mombaar-vader gratis mag aanzitten, zoals onder ‘ten 4den’ ook al impliciet te kennen wordt gegeven (alleen de apostelen zijn verplicht om de twaalf jaar de ‘maeltijt te gheven’)

R 25

247. gheuende: gratis voor de mombaar-vader dus

R 26

249.ten 14en: latere toevoeging aan de statuten (20 maart 1633)
256.den 15: voortzetting van de statuten rond 1806 of later (handschrift van H.N. Nijs)
indien: foutieve afkorting voor: ten (15)den
want: wanneer, ingeval dat. indien (MHW 765)
257.ingurige: injuriëren: beledigen, schelden, vloeken
vanen: vaan: (WNT 31,18) portie drank, inzonderheid bier van vier eenheden (= acht potten); soms zoveel als de portie in de kan waarin getapt wordt.
258.‘van’ te gaen: overbodig (gallicisme): dat ieder apostel moet gaan

R 32

279. berUau: waarschijnlijk Berwaerts; deze naam komt zo in 1708 te Overlaar en thans te Hoegaarden nog voor (Vander Velpen 155).

R 322

302.predicant oft stoel: kansel
303.den vuytganck der brandende keersse: Stallaert (II, 49, 2): ‘Het is in Zuid-Nederland een overoud gebruik en duurt nog voort, vaste goederen openbaarlijk te verkopen bij keersbranding; de meestbiedende, op wiens bod de kaars uitbrandt, blijft koper’. Het gebruik komt ook voor bij verhuring (WNT 688, 696, VII).
304.hooghen ende palmslach:
hooghen: hoger bod (Stallaert I 608)
palmslach: WNT 247: ‘slag met de eigene vlakke rechterhand in die van een ander ter bemachtiging van een toezegging, inzonderheid van een mondeling gesloten koop. Het kan de beslissende of voorlopige toewijzing zijn’. Deze ‘palmslach’ is een nog courant gebruik in de veehandel en o.a. ook op de kaasmarkt te Alkmaar. De ‘voorlopige’ toewijzing heeft te maken met de veelvuldige ‘palmslagen’, die eraan te pas komen en waarbij de verkoper en de koper elkaar door allerlei afleidingsmanoevers proberen te betrappen op een toezegging en zo tot het voor hen gunstige resultaat te komen.
307.winblock: komt niet voor in MW of in WNT; wel ‘winhof’, boerderij, pachthoeve. In Oost-Brabant en Limburg wordt een hoeve ook ‘winning’ geheten (‘winnen’: vruchten krijgen; vandaar ook bewerken, bebouwen). ‘Block’ is, bij betekenissen die met afsluiting in verband te brengen zijn (De Vries 66), een samentrekking van bi-lok (vgl. beluik). Dus afgesloten ruimte van de boerderij.
308.dachmael: oppervlaktemaat: stuk land zo groot als in een dag beploegd kan worden (MHW 126).
309.regenoten: aangrenzende gebieden, aanpalende eigenaar, ‘grensgenoot’ (MHW 490) (reen, rein: grens; vgl. reinboom: boom als grenspaal).
310.gelege: stuk land, erf (Stallaert I 475)
311.scheeren straat: (Vander Velpen 222)
Sheerenstraat (van Mulcum naer Nerm: 1670); 's-Herenstraat
313.vlierbeeck: Abdij van Vlierbeek bij Leuven
321.vertegen: vertien: afstand doen, ook in rechte
halme ende monde:
halme: (MHW 235) rechtssymbool: door het wegwerpen van een halm werd o.a. aangeduid, dat plechtig afstand werd gedaan van een goed dat verkocht of weggeschonken was. Het overgeven van de halm betekent de inbezitstel-
ling. Verdam (3, 49) maakt een vergelijking met het gebruik om een bosje stro te bevestigen aan de mast van een boot of de staart van een paard, indien die te koop worden aangeboden.
monde: (MHW 368): met een plechtige of nadrukkelijke verklaring. Bij Stallaert (550) zelfde uitdrukking: vertijden met halm ende monde: afstand doen met het werpen van de halm en mondeling. Dus met uitdrukkelijke verklaring en zinnebeeldig gebaar.
te maelen: volkomen, geheel en al
322.ontgoeyt: ontgoeden: wettelijk uit bezit stellen (Stallaert 280); tot oirboir: tot vrij gebruik; als ‘orbare’ (MHW 444)

R 323

324.gegicht en gegoeyt:
gegicht: gichten naast giften: de eigendom van een onroerend goed aan een ander overdragen, vgl. gicht-gift; brulocht-bruloft. (zie ook Van Loey 1970 § 83) Wanneer de akten van inbezitstelling voor de opgekomene burgerlijke notarissen gebeurden, moesten ze, om geldig te zijn, door de schepenen bekrachtigd of gerealiseerd geweest zijn (Stallaert I 516).
gegoeyt: goeden: (Stallaert 524) iemand een onroerend goed of rente geven en overdragen; wettelijk in bezit stellen.
326.brb: brabants, ook braamsch, braamse; 64brb = 1stuiver (Van Gelder 258)
327.goitspenninck: (WNT 285; Stallaert I 525: ook goedtspenninck, godspenningh) oorspronkelijk het geld of geldstuk dat men bij het aangaan van een koop of huur gaf aan de armen of aan de kerk, voor de armen, ‘om Godswille’; later handgeld of ‘handgift’ tot bevestiging van een door koper of huurder ontvangen contract.
328.waranderende: voor iets instaan, iets waarmerken; < frank.*warjan: weren, verdedigen; ook *werand: borg > fr. garant> nnl. garanderen.
329.opdragere: hij die een goed in eigendom aan een ander overdraagt (MHW 438) mudde: (MHW 438) inhoudsmaat voor droge waren, vooral voor graan en van verschillende grootte. Thans een hectoliter.
330.Taefel off hijligen geest: middeleeuwse weldadigheidsinstelling (MHW 534; voor Hoegaarden: Vander Velpen 174)
339.spintterwe: < spinde tarwe, met assimilatie van dentalen; (MHW 563) spijsuitdeling aan de armen, dus: voor de armen bestemde tarwe (< spende: aalmoes, ook het uitgereikte spindebrood). Vgl. met mandaatbrood: b.v. de apostelbrokken in Rupelmonde die op witte donderdag uit het raam van het stadhuis worden gegooid; te Roermond: spintweggen (spendebroden) (Nannings 12). Vgl. ook met eng. ‘to spend’ en ned. spenderen.
332.voorcommers: last die reeds op een goed rust (MHW 737).
333.hinc inde: de ene en de andere partij
335.Accordeert: overeengekomen
Quod Attestor: wat ik hierbij getuig, wat ik bevestig
336.nots: notaris (Parchemin 272: not. = notarius)
340.differentien: onenigheden
343.Heere Officiael: (MHW 389) ambtenaar belast met het waarnemen der geestelijke rechtspraak, behorende tot het rechtsgebied van de bisschop of van een der aartsdiakens (Hoegaarden behoorde tot het bisdom Luik).
344.Rinsgulden: Rijnsgulden; een in de Rijnstreek geldende goudgulden, ter waarde van 28 stuiver (MHW 435).
348.Anner: ander
soo breeder: zoals omstandiger omschreven

R 324

357.gevallen in accoort: het eens geraakt (gall.)
360.stipulatie gedaen: bedongen, bepaald, als voorwaarden in contract vastgelegd
369.Ionste creatie: winstoplevering (ionste = gonste = gunst)
374.mits: door
377.meerrest: overschot
378.remitterende: teruggevende
380.los ende vry binnen Louen: vrij te betalen te Leuven
381.onder obligatie van: onder verbintenis van zijn persoon en zijn huidige en toekomstige goederen

R 325

383.des quitteerde: dus tekende...voor voldaan tegenover Finoels
388.oirsaecke warom...: terwille waarvan en vermits het niet beschreven is...
392.reitererende: herhalende
396.guldens st: aantal stuivers is hier niet ingevuld
398.Inde creatie der renthen: als in de rente-opbrengst
401.verloopen naer rate...: rente (MHW 674) naar rato van de verstreken tijd
404.ouersulx: daardoor, daarom (Van Sterkenburg 90)
realisatie: inschrijving in de registers (Kempeneers I 459)
approbatie: goedkeuring (approberen: zijn zegel hechten aan)
405.renuncieert: afziet van alle met deze akte strijdige voordelen
406.exceptien: rechtsterm: rechtsgrond voor onontvankelijkheid
408.gepasseert: rechtsterm: een op schrift gestelde akte bekrachtigen Anno, mense die ut supra: jaar, maand en dag als boven

R 326

414.onderstondt (< onderstaan: MHW 402) de schulden voldaan zijnde
425.Iure cuiuslibet salvo: gewoonlijk 'salvo jure cujuslibet (ook salvo jure cujusvis): met vrijwaring van ieders rechten (zonder iemands recht te bekorten)
426.in hoyden gekeert: ter bewaring gesteld; in de hoede van de schepenen keeren (Stallaert I 595): ‘deze uitdrukking voor het op schrift stellen, of het in het geheugen houden... van gerechtshandelingen en van wettelijke schepenenoorkonden, was van algemeen gebruik in het Luikerland en in Limburg: slechts
enkele voorbeelden treft men ervan aan in Brabant en Vlaanderen’. Meeste voorbeelden zijn met ‘hoede’. Bij Kempeneers (100, 101, 259, 419) naast ‘hoede’ ook ‘hoyden’.
427.Collatim Cum predicto prothocollo, Concordat: gecollationeerd met voornoemd protocol, stemt overeen.
432.greffier: griffier; Franse invloed

R 327

453.valdach: vervaldach
458.halster: (Stallaert I-552) graanmaat van verschillende inhoud
459.veerthien daghen naer desen een Iaer: over veertien dagen en een jaar
461.met het Iaer: in dat jaar
464.syn quitterende: kwijtschelding verkrijgt van
ter cause voorst: in voornoemde zaak
465.tweeden Comparant: toch wel ‘eerste’, anders krijgt Finoels zelfs kwijtschelding van zijn eigen klachten
welck: wat [hij]
466.tot dyen synde obligerende: daartoe verplichtende
468.tam condunctim quam diuisim: zowel samen als verdeeld; zowel solidair als hoofdelijk
469.by faut van welck...: bij ontstentenis waarvan hij toestemt in de vrijwillige veroordeling

R 33

471.te slagen: te treffen, uit te vaardigen
472.constitutie: volmacht
473.renuntiatie: afstand, verloochening
474.super quibus: waarboven
478.respective: respectief
481.vse: was
482.soo voor accordeert: zo voor overeenstemming
498.hen te laeten volgen: ze te laten voortbestaan (MHW 728)

R 34

502.vastichyt: verzekerdheid daarvan (MHW 643)
504.valideren: hier: te gelde maken
508.comptoire: gesloten kist of kast voor het bergen van papieren (MHW 282, Stallaert II 94)

R 35

521.sol: afbetaling (lat. solvere; een schuld betalen)
523.pattacons: 1 patakon = 48 stuiver (sedert 1612) (Van Gelder 265) (afk. pan) &yder: eenieder
524.gun: (gn) afkorting van gulden, 1 gulden = 20 stuiver (afk. s) (Van Gelder 261)
525.acs: actualis: vandaag
530.presente collegio: staande de vergadering
531.mits: benevens (MHW 359)
534.Ingevalle eyers voldoeninge: bij ieders betaling; eyers: vermoedelijk fonetische weergave van een dialectvorm; p: pond
536.ontf: ontvangen
537.gnens: guldens
540.fl: florijn

R 53

voor het eerst voornamen achterop

R 71

681. op zijne grammen staat: gerantsoeneerd is

R 73

725. heer Karel Verhoeven: de latere auteur van: ‘Palmzondag te Hougaarde’ Brussel, 1931.

R 732

759. zijn eigen afgedankt heeft: ontslag heeft genomen

R 78

778.h: hans apostel: uit zulke vermeldingen is het patronymicum ‘Apostel’ ontstaan
780.swelmen: zwaluwen < ogm.*swalwo
Bij consonant + w zijn twee paradigma's mogelijk door ontwikkeling van svarabhaktische vocaal tussen consonant en w, die later, onder invloed van de spelling met u, als /y/ werd uitgesproken (Van Loey 1970 § 55). Vgl. met geel, geluw; schade, schaduw. Hier hebben we dus te maken met de vorm zonder inlasvocaal. De e zal wel te verklaren zijn als umlaut van a (Brabants; zie ook Tuerlinckx 752: zwalm). Voor de m kunnen we alleen een hypothese stellen.
‘Swalm’ moet in mnl. volgens het MHW. bekend zijn geweest als: 1. (bijen)-zwerm, 3. kolk. Bij ‘kolk’ is de gedachte aan de zich stortende vlucht van de vogel (of van het water) haast onvermijdelijk. Misschien dus swalm (swelm) te verklaren als contaminatie van swalwe (vogel) en swalem (zwerm, neerduikende beweging). Vgl. met riviernamen ‘Zwalm’ (bij Vercouillie onder ‘zwalken’) en plaatsnamen als Swalmen (Limburg), Nederzwalm, Munkzwalm (bij Gysseling geen verklaring opgegeven). Vgl. ook met eng. swallow: z.nw. = zwaluw, ww. = zwelgen.
781.bogaerden: Bogaerdenvijver, vijver van het Beggaardenklooster
782.met kijkels aen hunnen stert: met pegels aan hun staart; kekel: ijskegel, ijspegel (MHW 285); kijkel: (Tuerlinckx 315): voor Hageland en Brabant, Antwerpen inbegrepen; bij Kiliaan: kekel; komt niet voor in Van Der Molen.

R 80

791.ten oorzaek van den houwelyken Staet: doordat de getrouwde staat met het discipelschap onbestaanbaar is; hier geen syncope van w
801.j: b:: jan baptist
805.van houten St catharina: uit St.-Katelijne-Houtem, achteropstelling van heiligennaam naar Frans model

R 81

815.par: per, Franse invloed
838.kleed: lijkkleed, lijklaken vervolgens doodskleed, baarkleed. Oorspronkelijk linnen of laken ter bedekking van een dode. (Zie ook Van De Graft 1947 24-28, 50). Later, na de algemene verspreiding van de doodskist, nog alleen in de betekenis van baarkleed. Voor het baarkleed in de kerk moest worden betaald. Gilden en broederschappen hadden vaak hun eigen baarkleed. Hadden ze dat niet, dan moest er ook voor worden betaald. Daaruit hier: de deelneming in die kosten voor het gebruik van het baarkleed, die nochtans niet in de statuten voorkomen.

R 99

877.annotitie: contaminatie tussen annotatie en notitie
879.exteren: lees: existeren
882.zeij kennelijk: zij (aanvoegende wijs) bekend
droevie: droeve of droevige (misschien alleen de g uitgevallen)
887.misagt: geminacht (soms nog misacht = Zuidned.)
889.contrarie sentement tegen de man: tegenovergesteld gevoelen van de man
892.staeten: Staten-Generaal
893.het droevigsten: het droevigst: toevoeging van ‘en’ onder invloed van volgende klank
897.grote Bedieninge: ambtelijke taken van de zogenaamde ‘hogere wijding’ van het priesterschap
898.die moordadige ziekte: de maatschappelijke evolutie als verwording aangezien
900.troppen: < mnl. trop < ofr. trop
902.hoeij: hooi; zelfde schrijfwijze als koeyen;
stroeijt: paragoge van t en diftongering van o (zie ook A. Van Loey, 1971)
904.pampiere: oude vorm van papier
dierentijd: duurte, dure tijd; ie naast uu, < ogm eu
905.aen: tegen, Fr. invloed
906.croonen: naam van verschillende gouden en zilveren munten, gangbaar in verschillende landen
907.mosten lopen gaen haelen: moesten lopen halen of moesten gaan halen; bewijs dat ook in de Zuidelijke Nederlanden ‘lopen’ nog ‘te voet gaan’ betekende
908.Baksake: broodzak (vgl. backkorf: broodkorf, broodmand)
909.alle naer advenant: wordt later navenant; hier is de oorsprong nog duidelijk terug te vinden (< na avenant < lat. advenire)
911.solaeden: < provençaals salade, waarbij a > o (vgl. potaten)
volkeren...: eigenaardig genoeg komt dit meervoud herhaaldelijk voor, niet zonder grond als aan de volksverscheidenheid binnen Frankrijk zou zijn gedacht
913.wij als dan zijn: constructie met Fr. invloed
916.tegenstrydig aen: vijandig tegenover
918.revenuen: opbrengsten, inkomens
pavoir: macht (pouvoir)

R 98

920.als moedenaers getracteert: als moordenaars behandeld;
923.gespannen: geboeid, in boeien liggend
924.menigvuldige hunne doodt gecost: hier kromme zinsbouw voor: velen heeft het hun leven gekost
hun versteken: zich schuilgehouden
932.heeft tot... te komen: is zich gaan herstellen
937.geene andere...gehouden: [en er worden] geen andere geestelijken geëerbiedigd
938.corporas: corpora hier als enkelvoud behandeld
939.pensoen maer heel flau: maar een heel gering pensioen; oudere vorm voor flauw < mnl. flau.
942.guldens: gilden (Brab. gulde) (Tuerlinckx 223); u < i veelal in Brabant (Van Loey).
943.door franse volckeren...: dat de inkomens [ervan] door Franse volkeren waren aangeslagen, te weten die welke
950.de kerkelycke regeerders...: de kerkelijke overheid kon de inkomens [van de broederschappen] aanslaan; ‘konne’ voor ‘konden’
954.den keijser Buonapart: ‘den’ is gallicistisch
956.ueropa: ue-spelling voor eu, maar wel reeds twijfel, aangezien deze ue geschreven werd over ‘E’.
zijn voor hem triButairen: zijn van hem afhankelijk
957.wirtenberg: Würtenberg
westfallie: Westfalen, Fr. invloed
960.daerom de konst...: daarom de kunst [kan] worden verleend [het zelf] beter te doen

R 97

968.in voogen: in voege, in zwang; (os. fôgian, ohd. fuogen); ofwel hypercorrecte spelling, ofwel Fr. invloed (‘en vogue’)
982.plichtigheden: plichten (archaïsch woordgebruik)
984.de plichtige artickels: de verplichtende artikelen
985.i2st meert...: bedoeld is: de 12de maart is het genootschap gesticht
987.met: moet wellicht ‘tot’ zijn
988.gestigtighijd: voorbeeldigheid (archaïsch woordgebruik)
989.gemorselt: verbrijzeld; hier: ootmoedig

R 96

996. van: overbodig (gall.)

1003. saliglijk: iets zaligs

R 95

1007.Vernieuwing: hier: nieuwe aanstelling
1009.alzoo het selve voor ingesteld is: waarvoor hetzelve (het genootschap) ingesteld werd
1010.signaelen: vermeldingen van het apostelschap dat ze aanduiden. Niet als z.nw. in woordenboeken. Franse invloed.
1015.een: eenen; afkorting nog op middeleeuwse wijze
bail: baille bij baelge, baillie (MHW 49): afsluiting (cfr. balie).
M.i. afsluitende stok, dwarshout. Zo ziet het ‘wapen’ van Jacobus de Jonge er te Hoegaarden ook uit. Hij draagt als attribuut de voldersstok (Timmers 1917 nr. 1977 en nr. 2114). Die loopt echter ook op een verdikking uit die als een ‘baal’ kan voorkomen: uit mnl. bale, verwant met bal, ook opgerolde vorm of opzwelling (De Vries 24, 27).
1016.calbasse: veldfles, uit het Frans
1021.dobbele peijke: hellebaard; dobbele: nog de mnl. vorm (< ofr. doble)
1023.peijke: lans

R 94

1036.onbequaemhyd: ongeschiktheid
1037.Guilliaem: uit Franse naam voor Willem: zie Guilliam, Gilliam, Gillam
1040.subiet: plotseling. onverhoeds

R 101

1046.tusschen den seven enden: den: overbodig (gall.)
1052.paulus Bekeeringhe: 25 januari
1056.gorius: naamafkorting van Gorgonius, kerkpatroon van Hoegaarden

R 103

1117. batistae: latiniserende spelling van Franse naamvorm Baptiste

R 104

1163.süebelaris: jubelaris;
1165.leeringe: les, studie, in het bijzonder godsdienstonderricht en opleiding tot de geestelijke stand
1168.haülycke staet: huwelijksstaat; mnl. houwen naast huwen (os. hiwian, ohd. hiwan), vgl. met mnl. trouwen naast truwen en de au-spelling in ‘getraut’.
1169.bernaer: uit Bernhard naar Franse uitspraak
1173.andagh of omdagh: meest kans voor andagh; octaafdag, achtste dag (om-dag, einddag) in het octaaf (achtdaagse viering bij grote kerkfeesten). MHW en Stallaert vermelden ten onrechte: ‘na een kerkelijk feest’ wat de volgende dag zou zijn (Van Dale en BLW.). Hier in ruimere betekenis opgevat als de achtste dag sinds Palmzondag, het feest bij uitstek voor het genootschap, dat geen officieel octaaf inhield. De octaafdag zou de paasdag zijn geweest. Maar vreemd genoeg wordt die dag hier ook niet als ‘Pasen’ aangeduid. Zelfs het kerkelijke hoofdfeest moet dus te Hoegaarden als minder belangrijk zijn aangevoeld dan de Palmzondagviering.
‘2 ueren naer’ moet staan voor ‘twee uur na het begin van de andagh’. Anders was 22 maart de ‘andach’ geweest en dan was 15 maart Palmzondag geweest. Volgens de eeuwkalender van Winkler Prins was 16 maart een zondag, zodat de andagh de 23ste moest vallen.
1174.in syn...: ‘plaats’ is vergeten
1175.schoos: Schoons (1817-1822);
1177.van een geraechijt: aan een beroerte, hartaanval;
1179.zegen: zeggen (= herstelformule) voor: dat wil zeggen

R 105

1185. gilleminus: vermoedelijk contaminatie tussen Wilhelmus en de in het Frans overgenomen naam Guillaume

R 106

1237. door oorzaak van het wegwonen: door het ver afgelegen wonen

R 107

1258.ziet tweelf blaederen agterwaers: zie twaalf bladen naar achteren: teruggaand naar het begin; bedoeld is R 80: daar sluiten de aantekeningen over 1836 bij aan. De bladtelling tot twaalf is dus verkeerd

R 109

1282.Ider Uas: ieder was [verschuldigd]
1283.Uaer van Ick noch...: waarvan ik nog aanspraak maak op betaling tegenover drie personen
1293.onder stont: de kosten voldaan zijnde

R 110

1303.verl.: verlopen (= 1673)
1305.Nerm: gehucht te Hoegaarden
1315.CauUenbergh: Kaberg - Cauwenberch (1582) - Cauberghe (1610) - Cabergh (1624)

R 111

1334. dequ'oin: waarschijnlijk fonetische spelling voor persoonsnaam De Keyn

R 112

1337.solemnele: plechtige
1345.Plebanus: plebaan: hier gewoon de deken van de Hoegaardse kapittelkerk.

R 113

1362.naerbest: hierna beschreven
1365.actum: gedaan
1366.quartiere van hou(g)arden: kwartier Hoegaarden: kwartier = streek, district; hier: dekenij (MHW 480)
1380.eentsaementlyck: hier bedoeld eenparig
1387.draegers van ons heeren: dragers van de palmezel; heeren: zwakke genitief

R 114

1394.nyet en heeft willen... Appostelendienaar: niet is willen opkomen zoals Goris Pontson, de apostelendienaar, vermeldt.
1406.xben Iulv: 15de iuli: b staat voor v = 5

R 115

1427.ouerleden confrer: slaat op Cassart, als bijstelling
volle voosen: met eenparige stemmen
1438.wyens dienste oyck: slaat natuurlijk op de overledene, symon fredrix
1441.palme: andere benaming voor Palmzondag, naast Palmdag, Palmpasen

R 116

1461.palmsmensondagh: verschrijving
1466.Ioes: Joos
1470.gedaen als voor in de processie: als voorheen
1486.martij: Maarten, Martinus
1487.bouien: Bovien (Bovin?)

R 117

1497. guilielmus: lat. voor Wilhelm

R 118

1516.consistorie: hier voor plechtige vergadering van het college der apostelen
1525.oorgel: orgel: in de broederschap hadden de discipelen wat meer voorrechten;
1527.Scris: sekretaris

R 119

1540. schoeit: schoot, kring; diftongische uitspraak van o

R 121

1564. ont:h vn brouck: ontvangen van H. van den Brouck

Bijlage

1567.staat van verschot: staat van gelden (MHW 686)
1576.vocatie: bedoeld is ‘vacatie’. Vaceren: bezig zijn (Sterkenburg); uit het Latijn via het Frans: tijd besteed aan een bezigheid; ook de vergoeding daarvoor, meestal echter in ambtelijke wereld. Hier: vergoeding.
1578.devoiren: plichtmatig werk (uit het Frans)
lvnwaert: liinwaat. linnen: hier wordt wel.. liinwaadwas’ bedoeld
1580.koekerse: (MHW 299) koekenersse en kockenersse: bakvrouw; hier: koekerse of mogelijk ook kockerse, letterlijk ‘kokeres’, kokin.
1581.meysen: dienstmeisje
1585.croon: muntstuk; hier meer overdrachtelijk: geschenk van de meyer
1588.revenuen: ontvangsten (Franse invloed)
1589.aen: tegen (gall.)
1591.total: Franse invloed
1596.intrek: ontvangsten
1599.facit: lat. maakt
1607.hen representerende: die de apostelen voorstellen
Godts dinstighijd: hier blijkbaar etymologisch opgevat;
1608.had: was: Franse invloed op dialect
1614.a: aan: Franse invloed
1620.vermeijn: (MHW 676) vermeinen, vermenen: geloven, menen;
1624.meijning: hier: bedoeling
hij hem: hij: overbodig; hem = zich

Taalkundige bespreking van de verschillende handen

Aangezien het confrerieboek aantekeningen uit een tijdperk van drie eeuwen omvat, leek het ons interessant even de linguïstische kenmerken na te gaan. Het ligt niet in onze bedoeling hierbij naar volledigheid te streven. Wel hebben we de teksten op een aantal kenmerken willen analyseren om ons op die manier een beeld te kunnen vormen van de evolutie die zich voordoet onder de verschillende handen. Deze analyse is bij hand 1 en hand 4 enigszins uitgediept, omdat beide stukken, naast het hss. van H.N. Nijs, toch de hoofdbrok van het confrerieboek uitmaken.

Hand 1

Weinig van het ‘Algemeen Nederlands’ afwijkende vormen. Voorbeelden zijn: vueghen (= voegen, umlaut der lange vocalen), zeijnden (= zenden, zou vooral Brabants zijn; Van Loey 1976, II, 24), gheweyckde.

Als oostelijk spellingskenmerk is er de dubbelspelling in auslaut voor f.

De overige vormen zijn vaak in de 17de eeuw nog volop gangbaar, maar door latere evolutie verdrongen. Zo b.v. lesten, authaer, bervoets.

Daarnaast zijn er nog de algemeen verspreide varianten, waar dan wel de voorkeur wordt gegeven aan de meest bij de streektaal aansluitende variant. B.v. twelf, gerichten, kees, weerdig, deur (= door).

Zowel â als aa worden in een gesloten syllabe geschreven met ae, in open syllabe met ae of a. Alleen het woord ‘vader’ wordt nu eens met ae dan weer met a geschreven.

De oppositie ê en ee wordt daarentegen wel consequent in de spelling gereflecteerd: in open syllabe ee voor ê en e voor ee.

Hetzelfde systeem wordt toegepast voor de o, zij het dan met heel wat vormen die nu eens met o dan weer met oe worden geschreven. Het is niet duidelijk of deze oe-spelling staat voor een o-klank met e als lengteteken, dan wel als reflectie van de o-realisatie in het dialect. Het verschijnen van verschillende spelling voor gelijke woorden is in dit tekstgedeelte echter vrij zeldzaam (slechts 3 voorbeelden te vinden: vader-vaeder, vrijheydt-vreijheydt, tijden-teijde). Te midden van het zeer regelmatig toegepaste spellingssysteem is een oe enkel en alleen als allograaf voor o in open lettergreep dan toch wel erg opvallend.

De diftong ui wordt meestal uij gespeld, in anlaut tweemaal als w (wter); de diftongen ei/ij worden respectievelijk met ey/eij en ij ge-

schreven. Bij twee woorden treedt spellingsverwarring op, nl. vreijheydt en teijde (normaal ij), wat wijst op de diftongische uitspraak van de ij.

Voor de consonanten zijn er slechts twee voorbeelden met oostelijke invloed: gheweijckde en beguaem. Daarnaast zijn er algemeen voorkomende assimilaties, zoals: rs > s (confrees), tv > tf (ontfangen), ntb > mb (mombaar), mt > nt (ontrent), syncope van f (selste), d (sauons), ns > s (cauerseijs), epenthesis van d (alderheijlichste), rekking voor r (paert, woorden) en segmentatie. De h komt voor na t (thien, authaer). De g in auslaut wordt ch.Z treedt op als variant voor s in sij/zij, sijn/zijn.

De hypercorrecte vorm ‘plaetsche’ (< ofr. place) zou op [s] -uitspraak van sch in auslaut kunnen wijzen. Dat er in anlaut daarentegen toch twijfel bestond over sk of sch is af te leiden uit de verschillende schrijfwijzen ervan: schoet, Ingescreven, S'crijmers, S'creef, S'ceijden. Naast al deze verschillende spellingen is er bovendien ook een aanwijzing voor assimilatie van ch aan r in verbinding sch + r, nl. Ingesreven.

In tegenstelling tot wat Weijnen ‘de grote verwarring’ noemt in de 17de eeuw, zijn er in dit gedeelte geen voorbeelden te vinden van eigenaardige verbindingen tussen gewoonlijk afzonderlijk gebruikte woorden, op de algemener voorkomende verbindingen (datter, alsser,...) na.

Hand 4

Weinig verschil met hand 1. Ook hier weinig afwijkende vormen: terwe, bekint, spinde, keersse, ierste, inen ieder, getreut, veere (= verre), vugen, versueckende, versueck, getreut (getrouwd), eyers (= ieders). Typisch oostelijke spelling is de verdubbeling van f in auslaut en de spelling van ie als ye en y (nyet, yder, dyen).

Algemeen bestaande varianten, met aansluiting bij streekgebonden variatie zijn: achterstellen, twelf, gerichten, connen, weerdich, meert, ierste.

Merkwaardiger zijn daarbij de veeleer westelijke vormen als onderhalff, hennen en behouff.

Ook hier krijgen we ae in gesloten lettergreep en ae en a in open lettergreep; ee voor ê en e voor ee in open syllabe, zij het met enkele uitzonderingen (seeckere, deecken).

Voor de o is het spellingsbeeld wel enigszins ingewikkelder. We krijgen in gesloten lettergreep een heel arsenaal: oo, oi, oe, oy. Of er hier sprake kan zijn van reflectie van diftongische uitspraak is, net zoals voor hand 1, niet duidelijk. Wel laten bepaalde vormen vragen oprijzen. Dat

is het geval voor ‘oist’ (p. 24) en ‘oistmaent’ (p. 65), waarbij de ontlening van mnl oest, oust (,ofr. aoust), veeleer een oe klank laat veronderstellen.

Een tweede eigenaardige vorm is ‘hoyden’. Bij Kempeneers komt deze slechts enkele keren voor, naast het veelvuldig gebruikte ‘hoede’. Rekening houdende met het feit dat ‘y’ vaak gebruikt wordt ter aanduiding van een diftong, lijkt het ons mogelijk dat het hier niet zozeer om regressieve spelling gaat, maar wel om een fonetische reflectie van diftongische uitspraak. Latere vormen als ‘schoeit’ (p. 69), ‘Gooisens’ (p. 31), ‘stroeyt’ (p. 44) wijzen wel in die richting.

Mogelijk schommelden de klanken tussen oo, oe, oei, zelfs u en verschilt de spelling van woord tot woord(*).

Bij de diftongen krijgen we vuy in anlaut (vuyt), en eij/ij voor ei (hijligen, hyde = heide).

Wat de consonanten betreft, valt er enkel te wijzen op vaak voorkomende assimilaties als tv > tf (ontfangen), v voor n > f (beneffens), ft > cht (gegicht), segmentaties (naergenoempt, namentlijk, eentsamenlyck), rekking voor r (veere), verscherping van v voor n (beneffens), syncope van d (gegoeyt, ontgoeyt) en van e (brustende), een enkele vorm van dissimilatie (palmensoldach) en een verkorting onder invloed van m (voorcommers). Ook hier h na t (thoonder, thienen). De g in auslaut wordt als ch geschreven.

Een aanwijzing voor een [sx]-uitspraak van sch is te vinden in de schrijfwijze van ‘des heeren’ als ‘scheeren’ en van ‘Inschelyx’.

De z-schrijfwijze voor s komt hier niet voor.

Hand 5

Spelling ongeveer zoals bij hand 1. Afwijkend is:

1.in auslaut d steeds als t (niet dt)
2.g/ch wordt ook in auslaut als gh geschreven (i.p.v. ch); gh-spelling voor g in anlaut en inlaut komt nog weinig voor (b.v. sigh, dagh)
3.moderne grafie voor w (i.p.v. vb), ook af en toe v in inlaut
4.k wordt niet meer als c geschreven b.v. gekomen, gekozen
5.slechts een enkele segmentatie van m vóór t (van den bempt) en rekking van r vóór consonant (oorgel).

Hand 6

Ongeveer zelfde spelling als hand 5, behalve wat het gebruik van de moderne grafieën voor w en v betreft, waar teruggegrepen wordt naar de gotische vormen.

Talrijker afwijkende vormen, o.a. pallemen sondagh, schoeit (= schoot), plaest, gedint, pallnsondagh; fonetische spelling van eigennamen als Simpouen, Lowies, peluppus, lambeert.

Hand 7

Weinig verschil met hand 5, wel steeds gebruik van humanistische vormen voor v en w. Fonetische spelling bij familienamen: dotermon, tavernies.

Gallicisme: tusschen den seven enden acht uren.

Hand 8

Spelling heel wat slordiger dan bij vorige handen. Voor ch in auslaut wordt g geschreven, voor g in auslaut gh (sigh, vrijdagh, kabergh, smiddagh); ng in inlaut wordt ng gespeld i.p.v. ngh (scheidinge).

Afwijkingen zijn b.v. plaes (komt zesmaal voor, oostelijk?), smiddagh (komt tweemaal voor), bernadus; fonetische spelling van eigennamen (tavernies, rouvrouij) en een eigenaardige schrijfwijze van de persoonsnaam De Keyn als ‘de queijn’ (Franse invloed?).

Gallicisme: heeft zich afgedankt (zal nog vaak voorkomen bij de overige handen).

Hand 9

Weinig consequente spelling. Zo wordt er al geen onderscheid meer gemaakt tussen o.a. ê en ee, ô en oo in open syllabe. Ook i en ie wisselen. B.v. overleden/overleeden; dissiipel/diesiepel; gekoosen/gekoesen; febriari/febriaris; schoons/schoos. Naast de voluit geschreven namen van maanden als ‘ianivaris’ en ‘febriari’ is er de nog zelden voorkomende afkorting van december als ‘xber’. Grafische eigenaardigheid is de u in arnoldüs, üer, haülyck, süebelaeris. Er komen ook vaak onbestaande lettertekens en schrappingen voor.

Voor de eerste maal sinds hand 1 krijgen we hier opnieuw z i.p.v. s: b.v. gekoezen, zegen.

Van de zinsbouw blijft vaak weinig over: woorden worden vergeten, zinsdelen uit elkaar gehaald (b.v. in sijn gekoesen; het iaer 1817 is aengenoemen; overleden christianüs vervoe//i4 meert van een geraechyt...).

Limburgse invloed bij ‘geraechyt’ (k > ch en syncope van t)..

Fonetische uitspraak naar dialectuitspraak o.i.v. Frans in süebalaeris (jubilaris), bernaer.

Hand 10 (H.N. Nijs, mombaar-vader)

Weinig consequente spelling, vaak onderhevig aan fonetisch-dialectologische invloed, waaronder:

1.veelvuldige verwarring van eij en ij (zeij, scheynt, teyde, geweijs, peijke, overhyd, oodmoedighijd...)
2.ch in auslaut en voor t wordt bijna steeds als g geschreven: vercogt, bragt, versogt, vegt, tog, dog, misagt, aendagt, slegt,...
3.eenzelfde spelling voor ooi en oei (koeyen, hoeij, stroeijt, moeyte)
4.in auslaut wisselen t, dt, en d elkaar af (verleent, lant, grood...)
5.ook afwisseling van c, ck en k/ z en s (kerken, kercken, gemaekt, vercogt, coren, klinckerder, zoo, zonder, zyn, sonder, seer,...)
6.teruggrijpen naar archaïsche vormen zoals kw-spelling als qu-(quaede, gequeten...), th-spelling (thorens, seventhien, thienden, bethoonen)
7.afwisseling van oe-, oo-spelling (aldergroetste, moedenaars, voogen, hoo, boot (= boete)
8.veelvuldig voorkomen van assimilatieverschijnselen, hypercorrecties en klankveranderingen, vaak aansluitend op Brabantse vormen, soms met Limburgse invloed (dinst, orkens, bedienders, meeder, doorpen, borghers, aldergroetste, veere, gewoorden, peerden, mosten, konnen, Romsche, wierden), nemt, guldens (= gilden), gesaementlijk, herte, hoo, alleenslijk, verbelding, verargenis, meijning (ei < e, Brabants en Limburgs), tessert, onden (= aan de), vermeijn...)
9.zeer slecht gestructureerde zinsbouw met eigenaardige inversies
10.heel wat fouten (annotitie, exteren voor existeren, droevie, extimeerde, kloken) alsook het gebruik van talrijke Franse woorden en gallicismen (wij als dan sijn, pavoir, den keijser, tributairen, westfallie, in vooge, signaelen, van (+ infinitiefzin), calbasse, ex hauthem St: Catharina, obligatie, regie, consientie, gedefigureert, corporas, devoiren, par (= per), total).

Hand 11

Spelling wordt gaandeweg tamelijk consequent. Er wordt o.a. een onderscheid tussen d en t in auslaut gemaakt. Ook spellingsvernieuwing is merkbaar:

1.in open lettergreep volgens de regels, b.v. overleden, keeren

2.overgang van s naar z (ingeval van verzachting), b.v. zijne, sig (jaartal 1922) en zich (1930), gekosen (1920) en verkozen (1829)
3.voor het eerst aa naast ae, b.v. aengenomen (1825), aengesteld (1830), aangesteld (1829-1829)
4.regelmatig gebruik van hoofdletters voor persoonsnamen
Gallicisme: heeft zich afgedankt; ‘voor’ in ‘aengenomen voor discipel’ wordt ‘als’.

Hand 12 (Henricus Hans, apostel)

Grote tegenstelling met vorige hand. Kenmerkend zijn de talrijke dialectvormen(*), b.v. kersemis (syncope van t + epenthesis van e), snieuwen (ie < ê < ogm.ai, vooral in Brabant), swelmen, kijkels, stert (oorspr. mnl. vorm), dins, afgedank (apocope van t, Limburgse invloed). Opnieuw ae-spelling.

Weinig consequente vormen:

1.d in auslaut, b.v. aengestelt, aengesteld, maendt, koudt
2.s/z: meestal s behalve bij ‘zig’
3.enkele keren gt in plaats van cht: bedragt, agterwaers.
Daarnaast enkele gallicismen (heeft zich afgedank van, par man) en een contaminatie (van wegens).

Hand 13

Weinig verschil in spelling met hand 11 behalve:

1.steeds ae-spelling
2.meestal gebruik van z in plaats van s (ingeval van verzachting), b.v. verkozen, zijne
3.schrijfwijze van au + w, b.v. getrouwt, getrauwt, gettrouwt.
4.geen onderscheid van d in auslaut
5.gallicisme: dimissie van discipel

Hand 14

Hier opnieuw aa-spelling en d in auslaut. Wat de zinsbouw betreft, blijft soms enkel de vermelding van naam, functie en jaartal over. Enkele gevallen van fonetische spelling (als rezerf, Tavernies) en steeds terugkerende gallicismen (heeft zich afgedankt, zijnen dimissie).

Hand 15

Heel wat slordiger dan hand 14:

1.ae naast aa, soms ook oo naast o in open lettergreep, b.v. aengenoomen, aangenomen
2.ei opnieuw nog steeds als eij gespeld
3.fonetische spelling met apocope van t (Limburgse invloed), (afgedank (nergens met t geschreven), plaas, Batis, Lambrechs); apocope van n in voltooid deelwoord, (overlede, geworde); fonetische uitspraak van Franse namen, (Leopool, Napolion, Napolon)
4.de al te summiere zinsbouw loopt toch nog mank, woorden worden vergeten, enz.

Hand 16

Voor het eerst regelmatige moderne spelling behalve de soms eigenaardige samentrekking van woorden, b.v. inplaats. Het weglatingsteken bij enclisis van ‘het’ staat na de t.

Hand 17

Regelmatige, moderne spelling; bij enclisis van ‘het’ staat het weglatingsteken nu wel voor de t.

Hand 18 (Henri Debroeck, discipel)

Zelfde kenmerken als hand 17; geen eigenaardigheden. Het gebruik van de genitief ‘Desmorgens’ doet wat archaïsch aan.

Hand 19

Zeer slordig:

1.prothese van h, b.v. haangenomen, ver handert
2.weglating van t, b.v. afgedank, plaas
3.koekelkoren naast koekelkaren, Peetus voor Petrus, aposten voor apostel, zun voor zijn,

Hand 20

Idem als hand 17 en 18; weinig bijzonderheden, slechts één keer fonetische invloed met deletie van t in ‘kisje’ en de vorm ‘wierden’ voor ‘werden’.

Sociolinguïstische Opmerkingen

Onder deze titel willen we een aantal aspecten belichten die in het confrerieboek van Hoegaarden naar voren komen en die niet direct een plaats vinden binnen een eng linguïstisch kader.

Dat men bij het overschrijden van de grenzen van de louter formele linguïstiek stricto sensu weer met problemen inzake afbakening kan worden geconfronteerd, zal zich ook hier wel laten gelden. Elk afbakeningsverschijnsel is een probleem voor wie andere bakens wil zetten.

Zo kan men zich afvragen of de verandering in taal of (en) schriftbeeld in het confrerieboek, onder invloed van b.v. een sinds de 16de eeuw merkbare vervolksing in de kerkbediening, ooit uitsluitend aan sociologische of sociale factoren zou kunnen worden toegeschreven. Lopen in zulke evoluties niet meer historische componenten samen dan sociologische en sociale, die dan weer met linguïstische aspecten kunnen zijn opgeladen?

We kunnen daar niet nader op ingaan, maar we willen toch met één voorbeeld duidelijk maken wat we concreet bedoelen. Kleren zijn zeer belangrijk in de orde van sociale gelding. Maar als we in 1838 de betekenis van een betaling voor een ‘kleed’ van een overleden ‘medebroeder’ via de sociale of sociologische aspecten van het kleding-aanzien in die tijd of de vorige willen begrijpen, komen we er niet uit. Hierbij spelen vooral kerkhistorische elementen van het begrafenisritueel en cultuurhistorische van gildetradities een rol.

Een tweede moeilijkheid, waar we reeds bij de taalkundige bespreking mee werden geconfronteerd en die zich hier zeker op het vlak van de socio-linguïstiek nog scherper zal doen voelen, ligt in de beperktheid van het materiaal door het monografisch karakter van de studie. Zonder inschakeling van een uitgebreid vergelijkend onderzoek van een aantal naar tijd en plaats verwante teksten, kunnen de hierna volgende aantekeningen niet zomaar worden geïnterpreteerd.

Tegenover die beperktheid staat dan weer, dat het confrerieboek op het stuk van de taalevolutie wel vrij uniek is, aangezien het gaat om een verzameling van teksten die gespreid liggen over drie eeuwen, steeds verband houden met een zelfde gebeurtenis en geschreven zijn door een lid van een enigszins gesloten maatschappelijk-functionele groep binnen een geografisch beperkt gebied.

Jammer is het wel dat voor bepaalde periodes enkel ledenlijsten voorhanden zijn. Maar ook dat feit op zichzelf, de droge opsomming van verkozenen en afgedankten, in tegenstelling tot uitweidingen elders in

het boek, dient te worden geïnterpreteerd, wat we ook in de loop van dit hoofdstuk zullen doen.

Een eerste aspect, dat reeds bij het vluchtig doorbladeren van het confrerieboek opvalt, is het verdwijnen langzamerhand van het gevoel voor decorum. In de eerste periode heerste overduidelijk nog de laatmiddeleeuwse mentaliteit, waarbij de palmpaasviering steeds ervaren werd als een feest, een grote gebeurtenis, voor een homogeen denkende of tot zulk denken gedwongen maatschappij, waarvan men de verordeningen op schrift stelde in een verzorgd lettertype, met een nette bladspiegel en met per onderwerp geordende rubrieken.

Die verordeningen spitsen zich vooral toe op de toneelmatige elementen in de processie en in de kerk tijdens de Palmzondagviering, op de bij de maaltijd te gebruiken gerechten, op de te vereffenen rekeningen, op het vermaak dat de leden van het genootschap was toegestaan. Daarbij tekenende trekjes die welsprekend zijn voor de, zeker in een brouwersdorp, in te bouwen remmingen, zoals de verplichting dat ‘eenieder’ (...) het bier (betaalt), datter gedroncken word’. Dat zo iets een noodzaak bleek, is wel eigenaardig voor een ‘onberispelijck recreeren’. Maar het blijft een bedekte wenk die het gevoel voor decorum zeker niet verbreekt.

Later moet het boek zijn opgevat als een memoriaal voor kopieën van schepenakten die te maken hebben met de stichter van het enige inkomen dat het genootschap ooit heeft bezeten (buiten de schenking van een weide in 1745 [Van Buyten], waarvan ons geen inkomenswaarde bekend is).

Een pientere burger die met de apostelengroep te maken had, moet er zijn voordeel in hebben gezien zijn notariële akten daarin te doen opnemen. Het taalgebruik in deze stukken heeft natuurlijk geen samenhang meer met het doel dat in de stichtingsoorkonde voorkomt. Maar niemand in het genootschap moet dat hebben gemerkt.

Niemand moet nog meer dan zulk particulier nut hebben gezien. Dit aspect spreekt wel duidelijk ‘socio-linguïstische taal’ over de verandering in de belevenissfeer en over enige sociale opdringerigheid.

Nog later wordt zelfs de ordening in rubrieken over het hoofd gezien. Soms raakt de Palmzondagviering geheel uit het gezicht en richt de aandacht zich meer op de tijdsperikelen, het verval en de achtervolging van de godsdienst, het verbreken van het maatschappelijk hiërarchische gevoel in de tijd van de Franse Revolutie, en komen er, daarmee samengaand, ook vermaningen voor, bij het hervatten van het rituele toneel rondom de Palmzondagviering. En angstvallig gaat men benadrukken

dat de leden van het genootschap verplichtingen hebben tot ‘vervoordering van het geloof’, om wat de ‘vijanden van onse Roomsche kerk’ anders wel zouden denken. Het zijn de eerste defensieve noten.

De oproep tot ‘vervoordering’ van het in verval zijnde geloof met stichtelijk fatsoen is dan nog het enige element dat terugwijst naar de tijd met het spontane decorumgevoel zonder tegenspraak.

Vervolgens gaat de aandacht van een andere scribent uit naar lager bij de grondse boerenbeschouwingen over het koude voorjaar, de bevroren aardappels in de schuur en naar een poëtisch beeld van onwaarschijnlijk vroege zwaluwen die met pegels aan hun staart over de vijver zouden zijn gevlogen.

Uiteindelijk blijft er enkel nog de sleur over van notities bij het ledenbestand, tot er weer op de historische achtergrond iets belangwekkends gebeurt en er een discipel onder de wapens geroepen wordt in oorlogstijd (1914-1918). Ook als er een nieuwe pastoor wordt aangesteld en er enige vrees opduikt over het handhaven van de overoude traditie van de Palmzondagviering, die elders van kerkelijke zijde wel werd bestreden. Of men dat wist te Hoegaarden, kan echter uit de teksten niet worden opgemaakt, zelfs niet op grond van de toonaard in die twijfeluiting.

De verschillende opvattingen die de elkaar opvolgende secretarissen erop nahielden over de functie en de bedoeling van zo'n boek, leverden verschillende stijlsoorten op, waarbij eigenaardig genoeg opvalt, dat de diachronische factor geen aanzienlijke verschuivingen met de stijlverschillen in onze tijd te zien geeft.

Zo zijn de statuten bijvoorbeeld opgesteld in een tamelijk eenvoudige, maar toch ook plechtige taal, zelfs aanleunend bij de oorkondentaal door de ‘latijnse’ doubletten (b.v. 17 vuegen en manieren, gerichten offt spijsen, part offt deel, intituleren oft inschrijuen) en Franslatijnse leenwoorden (gheordineert, recreeeren, deboursseren, contribuerende, verobligeert, gheobserueert, gheratificeert...).

De kopieën van schepenbrieven vertonen vergelijkbare kenmerken met het jargon van de huidige rechtstaal:

-ingewikkelde herhalingen met vermijden van deïktisch taalgebruik (b.v. ...voorschreue weduwe, ...voorscvhreue iouffvrouwe, ...eene renthe, ...de voorschreue somme van...

-vele doubletten naar latijns model: (b.v. ...gestaen ende gecompareert, tot oirboir ende behouff,... gegicht ende gegoeyt, differentien ende geschillen,... vugen ende manieren...)

-overtalrijke Frans-latijnse leenwoorden: b.v. ...altereren, innoveren, remitteerde, obligatie, quitteerde, conditien, geaccepteert, redemptie....

-latijnse formules: ......hinc inde, quod attestor, ...anno mense die ut supra,... Iure cuiuslibet saluo, Collatim Cum predicto prothocollo Concordat,... tam condunctim quam diuisim.

Het relaas van de ‘mombaer’ Nijs is veeleer in een verhalende stijl geschreven, met de onvolkomen en gebrekkige constructies, gedachten-onderbrekingen en toch steeds doorlopende lintwormzinnen, typisch voor een volksfiguur, zelfs als die wat kan schrijven.

Een ander aspect dat we hier willen behandelen, is de weerspiegeling in taal en schrift van de socio-culturele factoren op historisch vlak.

Als we de vaststellingen van de taalkundige analyse van de verschillende handen achtereenvolgens nagaan, is er, in tegenstelling tot wat men zou verwachten, na de bij benadering tot stand gekomen standaardtaal uit de 17de eeuw, een kwaliteitsdaling in het taalgebruik en ten dele ook in het schrift merkbaar sinds de 18de eeuw.

De tekstgedeelten uit de 17de eeuw (H1, H4) vertonen slechts enkele uitzonderingen op de standaardtaal en een aantal algemeen gebruikte varianten, waarbij dan de voorkeur gold voor de meest bij de streektaal aansluitende variant (zie ook bespreking handen).

Om enig idee te geven van de schommelingen in de taal van het confrerieboek, door de drie eeuwen heen, leek het ons passend die veranderingen schematisch voor te stellen (zie bijgevoegde grafiek).

Ondanks het feit dat zulk schema op de vaststellingen uit het taalkundige gedeelte berust, kan daarbij een verregaande veralgemening toch niet worden vermeden, aangezien zo'n schematische grafiek het toekennen veronderstelt van bepaalde betrekkelijke waarden, die op meer dan subjectieve coëfficiënten zouden moeten steunen en waarvan ook de frequentie in het geheel nauwkeurig zou moeten worden berekend. Gesteld dan nog dat elk verschijnsel werkelijk kwantificeerbaar zou zijn.

Het uitwerken van zo'n volledig geobjectiveerde waardeschaal zou ons binnen deze context al te ver leiden. Bovendien moet er hier telkens worden gewerkt met één enkele hand als representant voor een bepaalde tijd, wat uiteraard niet als statistisch significant kan worden aangezien.

De curve doet wel onmiddellijk een verband leggen tussen regressie en heropbloei van taal als culturele factor enerzijds en politieke, sociale en economische factoren anderzijds.

Na 1748 duurt de neerwaartse beweging in het taalgebruik voort tot en met de Franse Revolutie, dit dan wel in tegenstelling met het schrift

dat tot H12 (1834) evolueert naar een duidelijk en helder humanistisch type.

Pas in 1820 is er een kennelijke taalverbetering merkbaar en dit tot 1834. Deze korte periode valt samen met de totstandkoming van het Koninkrijk der Verenigde Nederlanden en het daarmee gepaard gaande taalherstel, wat een te verwachten nawerking nog kreeg na het einde ervan (1820-1834).

Het brutale innaaien van jonger papier, de droge aanvullingen over het ledenbestand, dwars door elkaar heen, in een kromtaal die nauwelijks boven het analfabetisme uitgaat en het kriebelschrift, dat alles is tekenend voor het verval in de tweede helft van de 19de eeuw. Daar die meestal als een periode van taalherleving wordt beschouwd, zal hier ook wel een sociale factor van geringere ontwikkeling van de secretaris, misschien als enig ‘pennevoerder’ dan nog, mee hebben gespeeld.

Dat de invloed van het Frans tijdens de Franse Revolutie en na 1830 zijn stempel drukte op de taal in het Zuiden, is niet alleen te merken aan de stunteligheid bij het schrijven en aan de talrijker wordende gallicismen en het veelvuldige gebruik van Franse leenwoorden, b.v. ...zich afgedankt,... is afgedankt van apostel,... annotitie, terwe aen...croonen, gepreveert, exteren, pavoir, commersie, extimeerden, gepenetreert, gereguleerde, exceptie, gedefigureert, subsisteren, regiem...

Er is ook het aan elkaar schrijven van de aanlopen tot de eigennaam, soms ook met de naam zelf (b.v. van den bosch 1656, Vanden Broeck 1677, Vanden putte 1698, Vander Straeten 1775; Vandermolen 1806, Vandermolen 1822, Vanderwaren 1875 Vangrambezen 1888, Vandeplas 1932), wat onder Franse invloed is ontstaan. Later volgt in dezelfde beïnvloedingssfeer, het achteropstellen van de voornaam, b.v. voor het eerst Roseneke August, Gazia Hubert (1903), in plaats van het tot dan toe zorgvuldig in acht genomen Nederlandse gebruik (conform met lemmata ‘voornaam’ en, in de dialecten, naast ‘voornaam’ ook ‘achternaam’).

Dat het Frans uiteindelijk toch fundamenteel een vreemde taal bleef voor de bevolkingsklasse, waaruit de leden van het apostelengenootschap stamden, is o.a. te merken aan de onthutsende fonetisch bedoelde schrijfwijze van Franse namen, waar men blijkbaar niet goed blijf mee wist b.v. ...Lowies, peluppus, dotermon, rouvrouij, süebelaris, Leopool, Napolion, Napolon. De dolle verminkingen die daarbij optraden (intrez, exteren, pavoir, gepreveert, distintie, extimeerden, enz.) doen in taalpsychologisch opzicht ook denken aan enige aanstellerij of misschien nog meer aan enige naïviteit bij het klakkeloos overnemen van het taal-

gebruik van de ‘betere’ stand, die met het Frans zijn ‘af’-stand duidelijk wilde maken.

Kenmerkend is ook het feit dat, wanneer het Frans als enige officiële taal was ingesteld, de elkaar opvolgende secretarissen aldra nog enkel aangewezen bleken op hun mondelinge dialecttraditie en niet meer konden aanleunen bij een standaardtaal die ze ook wel geschreven zagen, zoals in de vorige periodes. De taal van het confrerieboek wordt dan, bij uitzondering tegenover de vorige periodes, ineens doorslaggevend dialectisch getint.

Opmerkelijk is het nochtans dat er na 1830, bij de wegwerking van het Nederlands uit geschriften, geen enkele Franse tekst in het boek voorkomt, wat ongetwijfeld ook moet toegeschreven worden aan het onvermogen om het anders te doen. De vertegenwoordigers van de heersende standen zouden hier anders hun kans niet hebben gemist om zich ook daardoor te laten gelden. Het gebeuren was hen echter vreemd of vreemd geworden (vgl. aandeel van de hogere standen in de middeleeuwse palmprocessies).

Naast wat ‘zwijgende’ sociolinguïstiek ook nog een schrapping met een klein sociolinguïstisch trekje, die aantoont dat ook in dit gezelschap met leden uit de ‘lagere’ bevolkingsklasse het besef aanwezig was van de sociale gelaagdheid in taalgebruik. Een scribent die nog alleen zeer rudimentaire gegevens noteert, heeft in 1815 de aanzet van het woord ‘gestorven’ (R 104) dat in het dialect en zelfs in de standaardtaal toch gewoon was, geschrapt, waarschijnlijk toch wel omdat hij plotseling besefte dat het niet paste in dat plechtige boek. In zijn hang naar vormelijkheid werd het vervangen door ‘overleden’.

Maar de talrijke schrappingen, waarvan we hier een voorbeeld aanhalen, tonen ook aan dat vele inschrijvingen, zeker in die tijd spontaan werden aangetekend, zonder een voorliggend kladschrift. Wat er dus aan taalverschijnselen in het boek te vinden is, slaat op een taal die in een spontane opschriftstelling tot ons is gekomen, met uitzondering misschien van de statuten en zeker van de schepenakten, die uiteraard afschriften zijn.

Tenslotte willen we nog nagaan of de gewoonlijk veronderstelde ‘vervolksing’ in de kerk ook voor dit soort zijdelingse kerkbedieningsfuncties uit de aantekeningen van het confrerieboek afgeleid kan worden.

Van Buyten heeft de maatschappelijke stand van de leden van het genootschap vrij uitvoerig nagegaan en komt tot het besluit dat, sinds 1750, op een burgemeester-brouwer na, de leden tot het gewone volk behoorden: handwerklui, kleine middenstanders en arbeiders. Méér valt

er volgens hem niet uit te maken. Zeker voor de tijd vóór 1750 vallen geen verwantschappen met invloedrijke milieus aan te tonen, als niet eerst een grondiger historisch-genealogisch onderzoek wordt verricht. Aan de hand van de thans beschikbare gegevens blijkt een ‘vervolksing’ in het ledenbestand niet bewijsbaar.

Voor ons doel is ook de vraag belangrijker naar een ‘vervolksing’ in de geschriften. Dat berust op een veel smallere basis, want die heeft niets met het ledenbestand te maken, daar het gaat om de uitingen van een enkel individu, de al of niet officiële secretaris van het genootschap.

Die secretarissen worden voor de 20ste eeuw, op een drietal na, niet genoemd. Nog minder aandacht krijgen ze dan de knecht die in de statuten terloops toch opduikt. Het moet dus blijven bij veronderstellingen. Voortgaande op het regelmatige handschrift en op enige vaardigheid tot verwoording die toch uit de statuten spreekt, mag men wel denken dat dit tenminste het werk van de deken of van een kapittelheer uit de eerste helft van de 17de eeuw zal zijn geweest. Het zou hier dus de uitingsvorm van de ‘heersende klasse’ zijn, die we ook vinden in de overlijdenslijsten en in enkele, bijna gelijktijdige notities tot + / - 1680. Maar in al die teksten gaat het telkens om uitingen van één hand, dus om een individualiteit, niet om een representativiteit voor welke strekking dan ook.

De kopieën van de schepenakten moeten uiteraard worden uitgesloten.

Wat we dan later zien is dat de scribent telkens een nu eens meer, dan weer minder geoefende ‘gelegenheidshand’ vertoont. Het ‘schrijfkarweitje’ moet gaandeweg overgelaten zijn aan het lid dat het best kon of het liefst wou schrijven. Hij bleef anoniem, behalve ene Willem Bietens, die zijn naam in een stuntelig stuk inlaste, omdat hij schuldeiser was (R 109), Henricus Hans en H.N. Nijs.

Misschien was het schrijven de taak van de ‘momboor’. Maar dat blijkt toch alleen uit de teksten van H.N. Nijs, die het uitdrukkelijk en met trots vermeldt. We zien daarbij dan natuurlijk af van expliciete auteursvermeldingen in de 20ste eeuw.

Taalkundig gaat het tot dieptepunten met stereotiepe vermeldingen van namen en aansluitings- of/en overlijdensdata, of tot een enkele uitweiding in dialect bijna.

Bij Nijs zou men even aan vervolksing kunnen denken, maar de tussenliggende schakels bewijzen dat het anders is. Nijs is welbespraakt, vol schrijflust en geldingsdrang in zijn ‘mombaer’-schap. Hij komt zowat voor als de beste vertegenwoordiger van wat men met zulke zijdelingse



illustratie
* bepaald op empirisch-intuïtieve grondslag


kerkdienstfuncties aanvankelijk wel op het oog zal hebben gehad: een ‘ijveraar’ in het leken-gelid als bemiddelaar bij uitstek tussen de clerus en het volk.

Maar hij is en blijft een eenzaat in een gezelschap van naamlozen, een geheel toevallige schakel, die geen bewijs kan brengen voor een strekking.

Van een gewilde en begeleide ‘vervolksing’ valt geen spoor te ontdekken. Zelfs geen poging om de broederschap met lagere ontwikkelingsgraad te laten delen in de voorschriften van het genootschap, die voor hen nog steeds werden opgelezen (R 113) in een taal waarvan de helft van de woordenschat hen slechts volkomen vreemd kon blijven. De ‘vervolksing’ uit de geschriften komt enkel als een afglijding naar lagere kwaliteit tot uiting, door overlaten van het secretariewerk aan minder geschoolden.

Besluit

Te Hoegaarden in Brabant is een Palmzondagviering naar middeleeuws model in stand gebleven, die met stelligheid tot de zeventiende eeuw terugreikt. Compleet met de omgedragen palmezel, de palmwijdingsommegang en daarbij een figurantenbestand van apostelen, discipelen

en een ‘momboor’ incluis. Die vormen tot op heden een echt nog springlevend genootschap, waarvoor een reeks elkaar opvolgende, maar doorgaans niet nader bekende secretarissen de verplichtingen, de gedeeltelijke ledenlijsten en enkele andere min of meer toepasselijke bedenkingen, overwegingen en vermaningen op schrift heeft gesteld.

Het oudste confrerieboek loopt van 1631 tot en met 1922 en mag, door het cultuurhistorische raam waarin het te situeren is en door de diachronische overzichten die het in taalopzicht te bieden heeft, wel een unicum heten.

De tijd van ontstaan wordt aangegeven door de eerste inschrijvingen in de wel erg gehavende codex. Die datering stemt overeen met de periode waarnaar door het watermerk en de tegenmerken wordt verwezen. Het papier moet tussen + / - 1613 en + / - 1628 in de papiermolen van Amé Géninet te Epinal zijn vervaardigd.

Daardoor en tegelijk door de paleografische kenmerken van letters en cijfers, alsook door de opzet van het boek en de continuïteit in het gebruik, wordt het vermoeden bevestigd, dat het telkens om een autograaf gaat.

De tekstuitgave toont heel wat taalkundige en socio-linguïstische elementen, maar ook een aantal aspecten van sociologische, paleografisch-scriptologische, rechtshistorische, kerkhistorische, en cultuurhistorische aard.

Het diachronisch overlopen van de linguïstische aantekeningen laat op een toch wel opvallende wijze de weerspiegeling zien van de historische gebeurtenissen op politiek, sociaal en cultureel vlak. Zo merkten we het schommelen tussen de bij de cultuurtaal aansluitende teksten en de met gallicismen en verbasterde Franse woorden doorspekte gedeelten, evenals tenslotte passussen met een springerige zinsbouw, waarvan de structuur aldoor schrieler wordt. Ook de stille aanwijzingen, b.v. door het ontbreken van andere taaluitingen (hier de nochtans te verwachten Franse teksten), en de terugval op een sterk dialectisch gekleurde taal, wanneer de eigen cultuurtaal wordt onderdrukt, zijn zeer opvallend.

De verandering van de verhouding tussen de mens en zijn uitdrukkingsmiddel, die gepaard gaat met het verlies van gevoel voor decorum, is afleesbaar uit de taalgelaagdheid en de verschillende schrijfstijlen, die veranderen naar gelang van het doel en de sociale context waarin ze worden gebruikt. Daarbij waren geen opmerkelijke verschuivingen in diachronisch opzicht waar te nemen.

Er zijn geen doorslaggevende bewijzen te vinden voor uitingen van een echte, bedoelde en begeleide ‘vervolksing’ in de taal. Geen enkele poging is er voorhanden om de lagere volksklasse te laten participeren in de inhoud van de mededelingen, waaronder er nochtans voorkomen met verbintenissen die voor de ‘ghebroeders’ werden voorgelezen en die ze zeker niet goed konden begrijpen. In taalopzicht is er, tot 1922, alleen een afglijden naar dieptepunten die van het analfabetisme niet ver verwijderd blijven. We treffen steeds minder geschoolde of ronduit ongeschoolde handen aan, met even een uitzondering + / - 1800 die niet méér inhoudt dan bevestiging van de regel.

Op het met de sociolinguïstiek sterk verband houdende sociale vlak, zijn er enkele treffende feitjes die achter de schermen opduiken. Er werd ons een kijkje gegund op de ‘kleine kantjes’ van de toch met trots ‘apostolisch’ fungerende confrerieleden. Door hun becijferingen van bijdragen, aflossingen, schulden, staten van gelden, kostenomslag voor bierverbruik enz. lijkt het confrerieboek soms een rekenblokje. Opvallend is daarbij wel dat door de ‘geestelijke vaders’ de onmiskenbare profitariaatstrekken uit de statuten werden behouden, ook als het ervoor opdraaiende figurantenbestand al lang niet meer uit gegoede lui bestond, zo dat ooit te Hoegaarden al het geval zou zijn geweest.

Voeg daarbij, tussen enkele mededelingen of verhalende gedeelten door, de notariële akten, de lange naamlijsten van deelnemers of overleden confrerieleden, soms netjes maar fantasieloos, vaak brokkelig en stuntelig opgesteld en neergepend met steeds weer de dreun van ‘Apostelen’ en ‘Discipelen’, ‘aangenomen’ en ‘afgedankt’.

Eens een enkel pittig en spontaan stukje niet te na gesproken, zorgt dat alles ervoor dat de taal, het schrift en ook de geest van het confrerieboek er niet zo kleurig uitziet als het processievertoon van Palmzondag, dat te Hoegaarden nog op bijna middeleeuwse wijze is bewaard.

Toch sluit die vergelijking taalkundig een ondankbaarheid in tegenover het belangrijke diachronische overzicht dat ons geboden wordt. En het kijkje achter de schermen doet niets af aan de cultuurhistorische waarde die het Apostelenboek hoe dan ook heeft. Integendeel.

Bibliografie

Anonymus (1975), De palmprocessie van Hoegaarden in de 18de eeuw, in: Alpaidis, Hoegaarden, jg. 11, nr. 2, p. 19-20.
Bernet Kempers, A.J. (1966), Om een Struik die Palm werd, Arnhem.
Boerhave Beekman, W. (z.j.), Hout in alle Tijden, Deventer, deel II (654-657).
Brouwer, H. (1970), Geschreven Verleden. Genealogie en Oud Schrift, Zaltbommel.
Buyten, L. van (1981), 350 jaar Palmzondagtraditie te Hoegaarden, tentoonstellingscatalogus, Hoegaarden.
Callebaut, I. (1984), Het oude Confrerieboek van het Apostelengenootschap. Uitgave met taalkundige en sociolinguistische aantekeningen. Eindverhandeling. Brussel, 1984.
Campen, J.W.C. (1935), De Utrechtse Jerusalembroederschap, Jaarboek van Oud-Utrecht.
Donaldson, B.G. (1983), Dutch. A Linguistic History of Holland and Belgium, Leiden.
Franck, J.J.-N. van Wijk (1936), Franck's Etymologisch Woordenboek der Nederlandse Taal, 's-Gravenhage (1912, 1949). 2de druk door Dr. N. van Wijk, supplement door Dr. C.B. van Haeringen, 1936.
Gelder, H.E. van (1965), Nederlandse Munten, Utrecht - Antwerpen.
Gouw, J.L. van der (1963), Oud Schrift, Zwolle.
(1980), Oud Schrift in Nederland, Alphen a.d. Rijn.
Graft, C. Cath. van de (1910), Palmpaasch, Dordrecht.
(1938), Palmzondag, Utrecht.
(1927), De Palmzondagprocessie van het Genootschap der twaalf Apostelen te Hoegaarden, in: Tijdschrift voor Liturgie, Hekelgem, jg. VIII, april 1927, nr. 2.
(1947), De Dodenbezorging bij de Volken van Europa, inzonderheid in Nederland, in: J.J. Fahrenfort en C. Cath. van de Graft, Dodenbezorging en Cultuur, Amsterdam, deel II.
Gysseling, M. (1960), Toponymisch Woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (voor 1226). (Bouwstoffen en Studiën voor de Geschiedenis en de Lexicografie van het Nederlands), deel VI, [Brussel].
Huf, O. (1912), Van Palmzondag tot Paschen, Nijmegen.
Janot, J.-M. (1952), Les Moulins à Papier de la Région vosgienne, Nancy, 2 delen.
Jordens, A. (1980), Museumboek voor Utrecht, Baarn.
Kempeneers, A. (1861-1862), De oude Vrijheid Montenaken, Leuven, 2 delen.
Kits Nieuwenkamp, H.W.M.J. (1961), (Elseviers) Encyclopedie van de Heraldiek, Amsterdam - Brussel.
Loey, A. van (1976) Middelnederlandse Spraakkunst, Antwerpen - Groningen.
Loey, A. van (1970-8), Schönfelds Historische Grammatica van het Nederlands, Zutphen.
Loey, A. van (1971), Mnl. Stroot/Strooi en strolen (stro, strooien), Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde. Gent, 1ste afl.
Mierlo, J. van (1940), Middelnederlandse Letterkunde, F. Baur (red.), Geschiedenis van de Middelnederlandse Letterkunde, deel II, Antwerpen - Brussel - 's Hertogenbosch.
Molen, U. van der ([1981]), De Dialecten van de Gemeente Hoegaarden en van haar Gehuchten en Deelgemeenten, Hoegaarden.
Nannings, H.J. ([1932]), Brood- en Gebakvormen en hunne Betekenis in de Folklore, Scheveningen, z.j.
Nederlandse Handschrift in 1600, Het, (1973) Haarlem, W. Bogtman.
Niederer, J. (1909), Palmzondag te Hougaerde, in: Volkskunde, jg. XX.
Parchemin, Le (1939), Bulletin belge d'Entraide et de Documentation héraldique, généaloque, onomastique, An. 4, n. 33.
Podhradsky, G. (1965), Beknopt Liturgisch Woordenboek, Roermond - Maaseik.
Prevenier, W. (1982), Paleografie. De ontwikkeling van het Schrift van de 6de eeuw voor Christus tot heden, Gent.
Reinsberg-Düringsfeld, O. de (1861), Calendrier belge deel I, Brussel.
Seyn, E. de (z.j.), Geschied- en Aardrijkskundig Woordenboek der Belgische Gemeenten, deel I, Brussel.
Schueren, G. van der (1896), Teuthonista. Vocabularius qui in titulatur Teuthonista vulgariter dicendo der Duytschlender, Bewerking van J. Verdam, Leiden.
Stallaert, K. (1830), Glossarium van verouderde Rechtstermen, Kunstwoorden en andere Uitdrukkingen uit Vlaamsche, Brabantsche en Limburgsche Oorkonden, 2 dln., Leiden.
Sterkenburg, P.G. (1975), Een Glossarium van Zeventiende-eeuws Nederlands (2 dln), Groningen.
Strele, R. von (1897), Der Palmesel. Eine Kulturhistorische Skizze. Zeitschrift des Deutschen und Oesterreichischen Alpenvereins. Graz, Jg. 28, p. 145.
Stückelberg, E.A. (1894), Die Palmsonntagsfeier im Mittelalter. Festbuch zur Eröffnung des historischen Museums in Basel, (1908) Der Palmesel. Illustrierte Elsäsischer Rundschau. Jg. 10, Basel.
Timmers, J.J.M. (1947), Symboliek en Iconografie der Christelijke Kunst, Roermond - Maaseik.
Velde, V. van de (1925), De Goede Week en het Paaschfeest: Geschiedkundige Studie, Brugge.
Velpen, J. vander (1981-2), Geschiedenis van Hoegaarden, Hoegaarden.
Vercouillie, J. (1825-3), Beknopt Etymologisch Woordenboek der Nederlandse Taal. 's-Gravenhage.
Verdam, J. (1964), Middelnederlands Handwoordenboek, 's-Gravenhage (afkorting MHW).
Verhoeven, K. (1931), Palmzondag te Hougaerde, Brussel.
Verwijs, E., J. Verdam en F.A. Stoett (1885-1952), Middelnederlands Woordenboek, 's-Gravenhage (afkorting MW).
Vries, J. de (1971), Nederlands Etymologisch Woordenboek. Leiden.
Wiepen, E. (1902), Palmsonntagsprozession und Palmesel. Eine kultur- und kunstgeschichtlich-volkskundliche Abhandlung zum Kölner Palmesel der kunsthistorischen Ausstellung zu Düsseldorf. Bonn.
Weijnen, A.A. (1956), Zeventiende-eeuwse Taal, Zutphen.
Wnt (1882), Woordenboek der Nederlandse Taal, 's-Gravenhage - Leiden.

Vorige

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs


plaatsen