Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1987

[p. 270]

Een merkwaardige collectie ‘secreten’ uit de vijftiende eeuw
door W.L. Braekman

Het woord ‘secreet’, d.i. geheim, verborgen middel of kennis, staat in sterk associatief verband met de wereld van het occulte. Dit is heden ten dage zo, maar in vroegere eeuwen was dit in nog veel sterkere mate het geval.

In elke pre-industriële beschaving werden immers bepaalde beroepen in min of meer sterke mate geassocieerd met de geheimzinnige wereld van de magie⁽¹⁾. Zo werd de smid volgens Europese, oeroude legenden verondersteld zijn ambacht geleerd te hebben van bovennatuurlijke wezens als kabouters of elfen. Trouwens, wat in het halfduister van de smidse omging, het spetterende vuur, de vonken en de hamerslagen konden moeilijk anders dan ontzag inboezemen. Wat daar gebeurde werd dan ook als iets geheimzinnigs aangevoeld.

Bovendien was er een lange middeleeuwse traditie, waarin het woord ‘recept’ in verband werd gebracht met het experimentum. Dit laatste betekende vooral magische oefeningen of alchemistische proeven, al dan niet gepaard met astrologische figuren en ‘karakteren’, symbolische, astrologische of magische tekeningen.

Zo werd in een recept een middel voorgeschreven om een nietnatuurlijk effect te bereiken en werd een magisch experiment uitgevoerd om het natuurlijk verloop van de dingen te veranderen door het manipuleren van hun occulte eigenschappen.

Uit de middeleeuwen zijn talloze, veelal Latijnse verzamelingen experimenta bewaard, en in vele daarvan komen middelen voor om merkwaardige, alleszins ongewone resultaten te bekomen door magie zowel als door ambachtelijke, technische of medische ingrepen. Daar het de bedoeling was deze experimenten binnen een beperkte kring van inge-

(1) W. Eamon, ‘Technology as Magic in the late Middle Ages and the Renaissance’, Janus LXX (1983), p. 171-212.

[p. 271]

wijden te houden, werden ze veelal in een sterk technisch Latijn geschreven en zijn dito verzamelingen in de volkstaal zeer zeldzaam⁽²⁾.

Alhoewel een secreten-boek niet noodzakelijk en zeker niet uitsluitend echt ‘secrete’ dingen bevat, is het verband met geheim-tehouden kennis of met occulte wetenschap toch dikwijls expliciet of tenminste impliciet aanwezig of verondersteld. Is deze occulte connectie wel sterk geëxpliciteerd, dan hebben we te maken met een secreet-boek in de strikte betekenis. Is dit niet het geval, m.a.w. worden alleen technische, ambachtelijke of medische geheimen meegedeeld, dan is de term secreet-boek slechts in zijn ruimere betekenis van toepassing en verantwoord.

Na de uitvinding van de boekdrukkunst bleek al vlug hoe sterk de occulte associatie van het woord ‘secreet’ wel was. Het verwachtingspatroon, dat er bij prospectieve lezers en kopers door werd opgeroepen, was zo groot dat het woord ‘secreet’ in de titel van een publikatie commercieel zeer interessant bleek te zijn. Het gesuggereerde revelerend karakter, het geïmpliceerd verboden cachet van de inhoud joeg de afzet van dergelijke publikaties de hoogte in. Soms werd deze verwachting inderdaad ook ingelost, zoals b.v. in Johan Weckers De secretis (Bazel, 1582) waar magische experimenten sterk vertegenwoordigd zijn. In andere publikaties was dit veel minder het geval, zoals in de fenomenale bestseller, de beroemde Secreten van Alexis van Piemont, waarbij we hierna nog even zullen stilstaan.

Middeleeuwse verzamelingen van ‘secreten’ in de volkstaal zijn weinig talrijk. Dit is ook voor het Nederlandse taalgebied het geval. Elke nieuwe vondst is dan ook belangrijk te noemen.

Een belangrijke collectie Middelnederlandse secreten komt voor in hs. C 5 in de bibliotheek van de Stichting Oud-Hattem in de kleine stad Hattem, gelegen in de buurt van Zwolle. Het handschrift, dat uit de tweede helft van de vijftiende eeuw dateert, werd geschreven in Zuid-Nederland en bevat overwegend medische prozateksten⁽³⁾.

De bescheiden verzameling teksten in het Hattemse handschrift (pp. 134-140) is een welkome aanvulling van het klein bestand gelijkaardige

(2) P. Fordyn, The ‘Experimentes of Cophon, the Leche of Salerne’ (Scripta 10, Brussel, 1983).

(3) W.L. Braekman, ‘Een Hattems handschrift: belangrijke aanwinst voor de Middelnederlandse Artes-literatuur’, Volkskunde LXXXIV (1983), p. 301-329.

[p. 272]

secreten, die ons uit andere Middelnederlandse handschriften en zestiende-eeuwse drukken bekend zijn.

Een paar secreet-teksten komen voor bij de bezweringen en zegeningen in het Gentse hs. 697, dat ook uit de vijftiende eeuw dateert⁽⁴⁾. Men treft o.m. aan: een middel ‘om te verstane der voglen sanc’ (nr. 5), om te weten ‘wat kint een vrauwe draecht’ (nr. 37), om ‘slaep ende ruste’ te hebben (nr. 43) en om honden het blaffen te beletten (nr. 61). Inhoudelijk komt alleen nr. 44 in dit hs. overeen met nr. 26 in de hiernavolgende verzameling.

Een tiental ‘secreten’ in een eveneens vijftiende-eeuws manuscript uit de Wellcome Historical Medical Library te Londen⁽⁵⁾, vertonen geen overeenkomst met die uit het Hattemse handschrift.

In 1513 bracht Thomas van der Noot te Brussel een merkwaardig volksboek op de markt met de attractieve titel TBouc van Wondre⁽⁶⁾. Rond het midden van de zestiende eeuw verschenen van dit kleinkwartodrukje twee herdrukken te Antwerpen. De eerste werd er gedrukt door Simon Cock in 1544, de tweede door Hans van Liesveldt in 1551⁽⁷⁾. Dit boekje bevat naast uitvoerige traktaten om allerlei stoffen te verven en om bomen te enten, ook een collectie ‘secreten’ van allerlei aard⁽⁸⁾. Hierbij treffen we er ook een zestal aan, die ofwel enige gelijkenis vertonen met nummers uit het Hattemse handschrift⁽⁹⁾ of er zo goed als geheel woordelijk mee overeenstemmen. Dit laatste is het geval met de eerste helft van nr. 13 (vgl. TBouc, p. 60), nr. 25 (vgl. TBouc, p. 59) en het gebruik van ‘consouden’ in nr. 27 (vgl. TBouc, p. 61).

(4) W. Braekman, ‘Middelnederlandse Zegeningen, Bezweringsformulieren en Toverplanten’, Versl. en Med. Kon. Vl. Acad. (1963), p. 275-386.

(5) W.L. Braekman, ‘Magische experimenten en Toverpraktijken uit een Middelnederlands Handschrift’, Versl. en Med. Kon. Vl. Acad. (1966), p. 53-118.

(6) Een exemplaar hiervan bevindt zich in de K.B. te Brussel (VH 9835 A.L.P.).

(7) Een ex. van Simon Cocks herdruk bevindt zich in de K.B. in Den Haag; een ex. van de Van Liesveldt-druk wordt bewaard in de Rosenwaldcollectie in de Library of Congress te Washington. Een moderne uitgave van de druk uit 1544 werd bezorgd door Herman G.Th. Frencken, TBouck van Wondre 1513 (Roermond, 1934) als doctoraal proefschrift te Leiden.

(8) H.G.Th. Frencken, op. cit., p. 58-64.

(9) Andere recepten voor hetzelfde doel treft men in TBouc aan (nr. 9, 10 en 14).

[p. 273]

Den Sack der Consten is een eeuwenlang populair gebleven secreetboekje, waarvan de oudste editie uit 1528 dateert. Het werd tot in de achttiende eeuw herhaaldelijk herdrukt, met kleine toevoegingen en weglatingen. Een Amsterdamse herdruk van circa 1590 werd door W. Van Eeghem heruitgegeven en het is naar diens uitgave dat hierna wordt verwezen⁽¹⁰⁾. In Den Sack treffen we immers ‘secreten’ aan, die wel inhoudelijk verschillen van die in het Hattemse handschrift, maar toch voor hetzelfde doel bestemd zijn: nr. 3 (cf. Sack, p. 5), nr. 9 (cf. Sack, pp. 5-6 en 8), nr. 10: 2de helft (cf. Sack, p. 9), nr. 11 (cf. Sack, p. 6), nr. 13 (cf. Sack, p. 6) en nr. 23 (cf. Sack, p. 20). Inhoudelijk stemt alleen de eerste helft van nr. 10 overeen met een prescriptie in Den Sack (p. 5 en 6).

In 1525 verscheen in Italië een uitvoerige verzameling recepten, de Dificio di recette. Dit anonieme boekje kende in gans West-Europa een enorme verspreiding. Enige jaren later verscheen er reeds een Franse vertaling van, die op haar beurt o.m. in het Nederlands vertaald werd.

De oudste bekende uitgave in het Nederlands verscheen te Antwerpen in 1549: Een nieuwe tractaat, ghenaemt dat Batement van Recepten. Het is een collectie van ongeveer tweehonderdvijftig recepten van allerlei aard: medische, culinaire, maar ook vele technische, schoonheids- en gynecologische recepten en allerlei andere. Het aantal ‘secreten’ is hierbij vrij belangrijk.

In 1561 drukte Plantijn dan, eveneens te Antwerpen, een werkje, getiteld: De Secreten. Met de maniere van te destilleeren, perfumeren confituren maken... Dit boekje sluit, qua inhoud, sterk aan bij het zo dadelijk nog te vermelden werkje van Alexius Pedemontanus, een pseudoniem van Girolamo Ruscelli, dat trouwens het uitgangspunt is geweest van een ganse reeks gelijkaardige boekjes.

Een ander zeer populair boekje is Dat Boeck der Secreten Alberti Magni dat uit het Latijn werd vertaald en in zijn Nederlandse versie herhaaldelijk werd gedrukt, o.m. te Antwerpen door de weduwe van Jacob van Liesvelt in 1554, en door Jan Mathijsz. te Leiden (s.d.). Het handelt over de ‘virtuten’ van zestien kruiden, gevolgd door de zeven planeetplanten, de eigenschappen van meer dan veertig stenen en van achttien dieren. In een tweede deel volgen dan ‘dye secreten der natue-

(10) W. Van Eeghem, Den Sack der Consten. Naar het Unicum van de Koninklijke Bibliotheek uitgegeven... (Brussel, 1957).

[p. 274]

ren ende wonderlijcheden der werelt’, een collectie losse middeltjes, vaktechnische knepen en zonderlinge remedies⁽¹¹⁾. Met de Hattemse secreten is er echter geen enkele overeenkomst te vinden.

Volledigheidshalve vermelden we nog het terloops reeds genoemde, beroemde secreetboekje, De Secreten van de eerw. Heere Alexis Piemontois ... dat voor het eerst in het Italiaans verscheen in 1555 en al vlug heel Europa overspoelde⁽¹²⁾. Een Nederlandse vertaling werd o.m. door Chr. Plantijn te Antwerpen in 1558 gedrukt en nog vele andere drukken volgden tot op het einde van deze eeuw.

In 1600 verscheen te Dordrecht de oudste, bekende editie van het Secreet-Boeck van de te Gent geboren geneesheer Carolus Battus, die, zoals zovelen van de intelligentsia van zijn tijd, naar het Noorden uitweek⁽¹³⁾.

Opvallend is dat in deze uitvoerige collectie geen ‘secreten’ voorkomen die met liefde of met toverij verband houden. Er is geen overeenkomst tussen de secreten van Alexis van Piemont en van Carolus Battus, en die in het Hattemse handschift.

In de kontekst van de reeds bekende secreten neemt de Hattemse verzameling een opvallend onafhankelijke positie in. Deze grote zelfstandigheid verhoogt uiteraard nog in sterke mate de waarde en de belangrijkheid ervan.

De Hattemse collectie vertoont trouwens nog een opmerkelijke eigenaardigheid. Bij een zestal van de negenentwintig secreten worden immers de namen vermeld van meestal bekende literaire heldenfiguren⁽¹⁴⁾. Deze helden zouden bepaalde secreten met sukses hebben beproefd. Ze vervullen in deze voorschriften dan ook de functie van ‘Gewährsmänner’, die de betrouwbaarheid en de geloofwaardigheid van het secreet kracht moeten bijzetten⁽¹⁵⁾.

(11) M.R. Best and F.H. Brightman, The Book of Secrets of Albertus Magnus (Oxford, 1973).

(12) W. Eamon, ‘The Secreti of Alexis of Piedmont, 1555’, Res Publica Litterarum II (1979), 43-55. In de eerste twintig jaar na de eerste druk beleefde dit werk meer dan vijftig herdrukken.

(13) Ed. Bontinck, ‘Het “Secreet-Boeck” van Carolus Baten (Gent, 1540?-Amsterdam 1617?)’, Versl. en Med. Kon. Vl. Acad. (1938), p. 801-820.

(14) Met hartelijke dank aan collega Prof. Dr. J. Janssens die mij heeft geholpen bij het identificeren van deze literaire figuren.

(15) Ook in het Gentse hs. komen ‘tisbe’ en ‘pieramuse’ voor, zij het dan toch niet met de verzekering dat die een aangegeven middel zouden hebben gebruikt. (W. Braekman, Versl. en Med. (1963), nr. 66, p. 306).

[p. 275]

Of deze bekende figuren deze middeltjes inderdaad ook effectief hebben gebruikt, is natuurlijk irrelevant. Wel belangrijk is het feit dat de scribent van het Hattemse handschrift (of één van zijn voorgangers) goed vertrouwd blijkt te zijn met de romanhelden van zijn tijd. Ook blijkt eruit welke romans in deze tijd zó populair moeten geweest zijn, dat de eenvoudige vermelding van een figuur die erin voorkomt, voldoende geacht werd om bij de lezers de roman zelf in herinnering te brengen.

In nr. 3 is ‘narmelse van baiuier’ wel een verschrijving van de naam van de bekende raadgever van Karel de Grote in de Karelverhalen⁽¹⁶⁾. In Karel ende Elegast heet hij ‘die hertoghe van baynier’, maar de naam is ‘namale van bayuieren’ in de Antwerpse Madelgijsfragmenten⁽¹⁷⁾ en verschijnt als ‘namels van bayuier’ in Ogier van Denemarken⁽¹⁸⁾. In Karel ende Elegast komt wel een toverkruid ter sprake dat toelaat de taal van hanen en honden te begrijpen, alhoewel de zoëven genoemde raadsheer zelf daar niets mee te maken heeft. Merkwaardig is wel dat in nr. 15 een secreet voorkomt dat precies dit begrijpen van vogel- en hondentaal tot doel heeft; het wordt er echter toegeschreven aan twee roman-heldinnen (zie verder).

In nr. 4 wordt een religieus-magisch middel aangeprezen, waardoor ‘men ghemint sal sijn van allen lieden’ en dat - zo wordt ons verzekerd - werd uitgeprobeerd ‘bij waluweinen den milden ridder’. Volgens dit secreet was dit de reden waarom de prinses Ysabele in De jeeste van Walewein en het schaakbord hals over kop smoorlijk op Walewein verliefd werd. In deze aan Penninc en Vostaert toegeschreven Brits-Keltische roman⁽¹⁹⁾ wordt dit niet als de ware reden aangegeven, maar secreet nr. 4 weet wel beter.

Door het drinken van een toverdrank zullen twee geliefden elkaar onverbiddelijk en voor altijd liefhebben, want ‘nemmermeer en mach die

(16) E. Langlois, Table des noms propres de toute nature compris dans les chansons de geste imprimées (Paris, 1904), p. 479-480.

(17) B.W.Th. Duijvestijn, De Antwerpse Madelgijsfragmenten (Antwerpen, 1983)), p. 54.

(18) H. Van Dijk, ‘Ogier van Denemarken. Diplomatische uitgave van de Middelnederlandse fragmenten en van de overeenkomstige passages in de Duitse vertaling’, NTG LXVII (1974), p. 189.

(19) G.A. Van Es, De Jeeste van Walewein en het Schaakbord (Zwolle, 1957).

[p. 276]

minne scheiden’. Dit probaat middel (nr. 5) werd beproefd door ‘terestamme ende ysauden van Irlant’. Tristan en Isolde zijn natuurlijk de bekende helden uit de uiteraard naar hen genoemde liefdesgeschiedenis uit de Keltische sagenkring. Ze drinken inderdaad bij vergissing een magische liefdesdrank die hen in een onstuimige passie bindt. Een Middelnederlandse versie van deze roman heeft wel bestaan maar is niet bewaard gebleven⁽²⁰⁾.

De enige ‘Gewährsmann’ die niet in een roman voorkomt is de ‘voghelair’ of vogelvanger die Gobert heet (nr. 10). Ik vermoed dat hij thuishoort in een van de vele traktaten over de jacht die in de ons omringende landen voorkomen.

In secreet nr. 15 wordt gezegd dat ‘basine ende galine’ de kracht van het toverkruid ‘gallozaine’ hebben uitgeprobeerd. Dit zou hen in staat gesteld hebben de taal van vogels, hanen en honden te verstaan, wat ook de twee titelhelden in Karel ende Elegast reeds was gelukt (zie hierboven). Basine (ook Bla(a)sine) komt voor in de grote Lancelotcompilatie in proza, die door Lodewijk van Velthem in het Middelnederlands werd berijmd⁽²¹⁾. Ze is er, in de roman van Merlijn, de jongste dochter van hertog Hoël de Tintagel. Galiene is de naam van de mooie geliefde van Ferguut, van wie in de naar hem genoemde roman gezegd wordt dat ‘nature noit en wrochte scoenre wijf’⁽²²⁾. Vermelding verdient het feit dat beide vrouwen connecties hadden met feeën of elfen. Basine is de zuster van de beroemde heks Morgan le Fay en Galiene wordt door een dwerg herkend als een elf uit een vroeger leven.

Door een toverkruid in de mond te nemen heeft Madelghijs ‘sine const’, d.i. zijn zwarte kunst geleerd. Dit beweert althans nr. 21. Madelghijs is de tovenaar uit de Vier Heemskinderen, over wie ook fragmenten van een Middelnederlandse roman op rijm bekend zijn⁽²³⁾, naast natuurlijk het tot proza omgewerkte volksboek⁽²⁴⁾.

(20) J. Van Mierlo, Beknopte Geschiedenis van de Oud- en Middelnederlandse Letterkunde (Antwerpen, 19546), p. 64.

(21) G.D. West, An Index of Proper Names in French Arthurian Prose Romances (Toronto, Buffalo, Londen, 1978), p. 41.

(22) J. Verdam, Ferguut (Bibl. van Middelned. Letterk., Leiden, 1908), vers 1216-17. E. Rombauts, N. de Paepe, M.J.M. De Haan, Ferguut ('s Gravenhage, 1982²), vers 1216-17.

(23) Zie L. Debaene, De Nederlandse Volksboeken (Antwerpen, 1951), p. 224-25.

(24) Editie door E.T. Kuiper, Historie van Malegijs (Nederlandsche Volksboeken V, Leiden, 1903). Zie ook hierboven, de aantekening bij nr. 3.

[p. 277]

Herhaaldelijk werd hierboven het verband met toveren, toverkruiden en de wereld van tovenaars, heksen en elfen vermeld. Het wekt dan ook geen verwondering wanneer in nr. 19 beweerd wordt dat de ‘aluen’, de elfen, de mensen kunnen beletten te spreken.

Uit de keuze van de personages die als ‘Gewährsmänner’ aangehaald worden, blijkt duidelijk dat voor de samensteller van de Hattemse collectie het verband tussen magie en ‘secreet’ levendig aanwezig was. Zelden of nooit wordt dit verband zo duidelijk gelegd als dit hier het geval is.

Tekst⁽²⁵⁾

(p. 134) 1. Wildij enich dinck versulueren.

Nemet eerde ende bloet van eenen verkine ende verbernt tot assche, ende quicseluer, ende minghet ouer een ende latet drooghen. Ende maecter dan af ghescubbe⁽²⁶⁾ ende dan wrijfter mede dat ghij wilt: het sal schijnen al zulueren, maer het en sal niet lange dueren.

2. Hoemen sal maken guldene lettere ofte zeluerine ofte geliken wat metale datmen⁽²⁷⁾ wille.

Neemt cristal ende maecter of puluer ende werpter in glarien⁽²⁸⁾ van eyeren ghemaect, ende dan scriuet dair mede, ende alst drooge es, dan setter op zelver ofte gout ofte al sulc metal als ghij wilt de letter hebben, sij sal alsoe ghedaen werden, ende dies en twiuelt niet⁽²⁹⁾.

(25) Een doorlopende nummering werd door mij aangebracht en de leestekens werden eveneens toegevoegd. Afkortingen werden opgelost, maar om druktechnische redenen werd van de cursivering ervan afgezien.

(26) ghescubbe: niet in Mnl. Wdb.; zie aldaar schubben: schrappen, afschrappen; hier is de betekenis wel: polijstpoeder.

(27) datmen: hs. dammen.

(28) glarien: vette, kleverige substantie.

(29) Hierop volgt een Latijns tekstje over de merkwaardige eigenschappen van ‘argenti viui’: kwikzilver kan dode hanen doen kraaien, erwten en messen uit de kookpot doen springen, enz.

[p. 278]

3. Hoemen doen sal dat die honden niet bassen en sullen.

Neemt een cruyt datmen heet agherrapina⁽³⁰⁾ of die tonge van enen hont, hij en sal niet bassen. Dit is gheproeft by narmelse van baiuier.

4. Hoemen ghemint sal sijn van allen lieden.

Neemt balseme ende veruaine⁽³¹⁾ ende draechtse met v ter messen, ende segt int secreet van der messen pater noster .iij. werf ende .iij. aue marien inden name des vaders, des soens ende des heiligen gheests inder eere der drieuoldecheit: wair ghij coemt, men doet v vrienscap, ende wairmen droeue, men soude blijde sijn.

Dit is gheproeft bij waluweinen den milden ridder.

5. Hoemen sal maken vrienscappen die (p. 135) nemmermeer vergaen en sellen eerse die doot scheidet.

Neemt een cruyt dat men heet salaterie⁽³²⁾ datmen inden bosschen vijnt met gheluwen bloemkenne, neemt agrimonie⁽³³⁾, neemt roode dobbele roosen, nemet coelne ende doet dat ghij van elken crude dat sap hebt, ende menghet te gadere van elken euen vele, ende nemet rooden wijn alsoe vele als het sap ghedraget⁽³⁴⁾ vanden cruden ende menghet al te gadere, ende doet den raet dattet ghewijt sij alsmen dat wijwater⁽³⁵⁾ wijt, ende gheuet drincken wien dat ghij wilt ende drinc-

(30) Met agherrapina is wel ager apina bedoeld, d.i. akkereppe of wilde eppe, Apium silvestre (cf. L.J. Vandewiele, De ‘Liber Avicenne’ en de ‘Herbarijs’ (Brussel, 1965), I Herbarijs, p. 196-97; in de Sack der Conste wordt in een gelijkaardig recept het kruid ‘serpentijne’ gebruikt).

(31) veruaine: ijzerhard (Verbena officinalis L.).

(32) salaterie: welk kruid met gele bloemen hier wordt bedoeld, is mij niet duidelijk.

(33) agrimonie: leverkruid (Agrimonia eupatoria L.).

(34) ghedraget: bedraagt; dezelfde hoeveelheid wijn en sap.

(35) wijwater: hs. wijnwater.

[p. 279]

kes mede⁽³⁶⁾: nemmermeer en mach die minne scheiden tusschen die twee dies drinken.

Dit en es gheen twiuel want het geschiede tusschen terestamme ende ysauden van Irlant.

6. Hoe een man sal sijnen wille hebben met enen wiue.

Neemt veruainne ende plastirrele dorret⁽³⁷⁾, ende minghet te gadere ende gheuet haer nutten; sij wert stahans⁽³⁸⁾ soe luxurieus sij volghet den man waer dat hijse hebben wille ende doet sinen wille.

7. Hoe een man sal sijn ghemint van eenre vrouwen ofte van eenre joncfrouwen.

Neemt die tonghe van eenre musschen ende laetse weder vlieghen, ende doetse in nuwe was onghepijnt⁽³⁹⁾, ende doetter op lezen .ix. messen, ende als ghijse spreken wilt, soe neem die tonghe in uwen mont: sij sal v minnen, het is gheproeft.

8. Die waent dat hij betouert is dat hij sijn wijf niet minnen en mach.

Die sal een seilsteen bij hem dragen, soe vergatet hem. Of hij draghe bij hem ypericon⁽⁴⁰⁾ ghenet⁽⁴¹⁾ in water. In wat huyse dat cruyt is dair soe vliet die quade gheest ende alle sijn macht. Of hij draghe altoes root coel bij hem of brionia⁽⁴²⁾.

(36) drinkes mede: drink er ook van.

(37) plastirrele dorret: de naam van een kruid; mij onbekend.

(38) stahans: dadelijk, gewoonlijk staphans (vgl. nr. 23).

(39) onghepijnt: ongezuiverd.

(40) ypericon: hertshooi, St.-Janskruid (Hypericum perforatum L.).

(41) ghenet: gedrenkt.

(42) brionia: heggerank, wilde wingerd (Bryonia alba L.) of (B. dioica L.).

[p. 280]

9. Hoe men alsoe veel visschen soude vaen alsmen wilde.

Doet veruainne (p. 136) sieden ende bestrijctse met hoenich; alle die visschen vanden watere souden dair toe comen ende dan machtmense vanghen metter hant.

10. Hoemen voghelen soude vaen metter hant.

Nemet tarwe ende siedetse in stercken wine ende in puluer van doleke⁽⁴³⁾ ende werptse dair die voghelen comen alsoe gheringhe als⁽⁴⁴⁾ sijt gegeten hebben, men vaetse metter hant.

Gheproeft bij goberte den voghelair.

11. Hoemen weten sal off een wijf maghet es.

Neemt chinchon⁽⁴⁵⁾ ende doet haer nutten: es se maghet, soe salse ouer gheuen datse in heeft.

12. Hoemen een hasel boem sal maken dat hij voer sinte Johans nachte⁽⁴⁶⁾ lof noch bloeseme draghen en sal.

Neemt op sinte Johans auont een nijwe cannekijn dat noijt gheorbert⁽⁴⁷⁾ en was, ende lecter in .iij. noten tusschen middach ende noene, ende legghet in die eerde. Dair sullen haselbomen wt comen die in Sint Johans nachte sullen louer draghen ende bloyen ende niet eer.

(43) doleke: dolik (Lolium temulentum L.).

(44) alsoe gheringhe als: zodra.

(45) chinchon: Jacobskruid, groot kruiskruid (Senecio vulgaris L.).

(46) sinte Johans nachte: de nacht vóór het feest van H. Johannes de Doper (24 juni).

(47) gheorbert: gebruikt.

[p. 281]

13. Hoemen soude maken licht dat alle diet saghen souden schijnen alsoe zwert als moerren⁽⁴⁸⁾.

Neemt ene lampe ende doetse vol van olijen van caneps sade⁽⁴⁹⁾ en dan werpter inne puluer van coperroet ende gallen ende maket een wieken van nijwen cathoene, ende doetse dair inne, zij zullen alsoe zwert schijnen als moerren.

14. Hoe dat die lieden sullen schijnen sonder hooft.

Neemt een lampe, ende doetse vol van smoute van heericx sade⁽⁵⁰⁾, gheminghet met poedere van glasen, ende dan doetter inne puluer van bernagen⁽⁵¹⁾ sade, ende maket een wieke van spinagen⁽⁵²⁾, ende doetse bernen⁽⁵³⁾: elc diet aensiet sal schijnen sonder hooft.

(p. 137) 15. Hoe een mensche sal verstaen dat die voghelen singhen ende die hanen crayen ende die honden bassen.

Nemet een cruijt datmen heet gallozaine⁽⁵⁴⁾, ende doet dat in uwe mont, ghij sult verstaen dat die voghelen singhen.

Het es gheprouft bij basine ende galine.

(48) moerren: Moren.

(49) caneps sade: zaad van hennep (Cannabis sativa L.).

(50) heericx sade: zaad van herik, hederik of veldmosterd (Sinapis arvensis L.)

(51) bernagen: bernagie (Cynoglossum omphalides L.). Cf. L.J. Vandewiele, op. cit., p. 225.

(52) spinagen: dik, getwijnd garen? Niet in Mnl. Wdb. of Suppl.; wellicht syn. van spinnael.

(53) bernen: branden.

(54) gallozaine: In de herbarius van Rufinus komt het woord galazenus voor met als betekenis Scabiosa incercisa, blauwe knoop, duivelsbeet (Scabiosa succisa L.).

[p. 282]

16. Hoemen sal maken letteren diemen niet en sal kunnen lezen, het en wair bij nachte.

Neemt die galle van enen hont ende wormen die lichten bij nachte, ende nettetse⁽⁵⁵⁾ in watere, ende dan tempertse met het witte van enen eije, ende schrijft dair mede: men salt niet moghen lesen dan bij nachte.

17. Hoemen sal maken licht dat altoes dueren sal.

Neemt een plateel⁽⁵⁶⁾ met wormen die lichten bij nachte, ende doet dair inne een luttel wijwaters⁽⁵⁷⁾, ende dan nemet een wieke ende leggetse dair inne een maent, ende dan soe nemet alsoe vele quicselvers daer mede, ende legget dit te samen in ene lampe: het sal altoes bernen ende alzoe claer als oft dach waer, ende dat licht en sal niet vergaen.

18. Hoemen een scaepherde met sinen scape soude doen volghen alsoe verre alsmen wilde ter tijt toe datmen hem oerlof gaue⁽⁵⁸⁾.

Nemet confilie⁽⁵⁹⁾ ende titelosen⁽⁶⁰⁾ ende ysauden⁽⁶¹⁾ cruut, ende doet dat in maechden was daer neghen weruen missen over gelesen zij, ende segt dezen salme drieweruen: ‘Dominus regnauit, decorem indutus est etc.’⁽⁶²⁾, ende dan toghet hem dat was: hij sal v volghen ofte hij wille of niet en wille.

(55) nettetse: maakt ze nat, dompelt ze in.

(56) plateel: schotel.

(57) wijwaters: hs. vijn waters.

(58) oerlof gaue: toelating zou geven (niet langer te volgen).

(59) confilie: men onderscheidde vooral twee soorten: de grote en de kleine confilie, respectievelijk smeerwortel (Symphytum officinale L.) en brunelkruid (Prunella vulgaris L.).

(60) titelosen: herfsttijloos (Colchium autumnale L.). Niet in Mnl. Wdb. en Suppl.; wel bij L.J. Vandewiele, Een Middelnederlandse Versie van de Circa Instans (Oudenaarde, 1970), p. 350.

(61) ysauden: plantnaam, mij niet van elders bekend. Verschrijving voor consauden? y is dan het afkortingsteken voor con.

(62) psalm (salme) 92 in de Vulgata.

[p. 283]

19. Hoemen een mensche sijn tale benemen sal dat hij nemmermeer en spreke, men wille dat hebben⁽⁶³⁾.

(p. 138) Neem saet van cenien⁽⁶⁴⁾ ende sauelboem⁽⁶⁵⁾, ende minghet te gadere, ende maect puluer dair aff, ende doetse den ghenen nutten dien ghij wilt: hij sal verliesen sijn sprake soe wanneer dat hij dair op geslapen heeft. Ende hij en heeftse nemmermeer weder, hij en nutte veruaine negen morghen stonden nuchteren, want het es daer mede dat die aluen⁽⁶⁶⁾ benemen dat die lieden niet en spreken⁽⁶⁷⁾.

20. Hoemen een mensche soude benemen die macht die hy hadde, ende dat hij al ijechtich⁽⁶⁸⁾ souden werden in sinen leden ende al ghelue⁽⁶⁹⁾.

Neemt een cruijt datmen heet serpentine⁽⁷⁰⁾ ende doettet hem nutten nuchteren, hij verliest alle sijn macht ende sine ghedaente tot dier tijt dat hij nutte consouden⁽⁷¹⁾ cruijt neghen morghen stonden nuchteren.

(63) men wille dat hebben: als men dat wil.

(64) cenien: peulen van senie (Cassia senna Lam.). Zie L.J. Vandewiele, op. cit., p. 455.

(65) sauelboem: zevenboom (Jupinerus sabina L.).

(66) aluen: elfen.

(67) benemen... spreken: contaminatie van maken dat die lieden..., en benemen die sprake vanden lieden.

(68) ijechtich: vol jicht.

(69) ghelue: geel.

(70) serpentine: wellicht adderwortel, slangewortel (Polygonum bistorta L.). Cf. J.J. Vandewiele, Herbarijs, p. 274.

(71) consouden: syn. van confilie (zie voetnoot bij nr. 18 hierboven).

[p. 284]

21. Hoe een mensche sal verstaen alle gokelie⁽⁷²⁾ ofte weten die men doet ende alle nighelmanchie⁽⁷³⁾.

Nemet een cruijt datmen heet benedictie⁽⁷⁴⁾, dat wast van wijwater⁽⁷⁵⁾, datmen sait in sinte iohans auont tusschen middach ende noene, ende houdet dat cruyt in uwen mont daer men speelt, ghij sult al sien hoemen doet.

Ende alsoe leerde madelghijs sine const.

22. Hoemen op dat zweert gaet.

Nemet dat bloet vanden hert ende bestrijcter uwe voeten mede, nemmermeer soe en snijt v zweert. Off smeert v voeten met sape van vervainne ofte met cauine⁽⁷⁶⁾. Of hadde hij benedictie ouer hem, gheen zweert en mochte hem deeren noch sniden.

23. Hoemen soude doen dat een mensche soude duncken of schijnen⁽⁷⁷⁾ dat alle (p. 139) die werlt⁽⁷⁸⁾ ware beuaen⁽⁷⁹⁾ met watere ende dat hij sijn cledere soude op rapen ende roepen: ick verdrencke.

Neemt een cruijt dat heet benedictie ende wasset van wijwatere⁽⁸⁰⁾ ende doet dat in een been van enen doden mensche ende doet al vol wijwaters⁽⁸¹⁾ ende stoppet weder. Soe wien gijt toghet, hem sal dinc-

(72) gokelie: toverij; hier: bedrog bij het spel.

(73) nighelmanchie: niet in Mnl. Wdb. en Suppl.; hetzelfde als nigromantie, zwarte kunst.

(74) benedictie: wellicht is hier niet een zegening maar het kruid benedicta, nagelkruid (Geum urbanum L.) bedoeld (Cf. n^o 23).

(75) wijwater: hs. wijnwater.

(76) cauine: zevenboom (Juniperus sabina L.).

(77) duncken of schijnen: menen of hem zou toeschrijven.

(78) werlt: wereld.

(79) beuaen: overdekt, overspoeld.

(80) wijwatere: hs. wijnwatere.

(81) wijwaters: hs. wijnwaters.

[p. 285]

ken dat hij staphans⁽⁸²⁾ verdrencken sal ende sal sijn clederen op heffen, roepende: ick verdrencke, met groten vare⁽⁸³⁾.

24. Hoemen soude weeten, wair enich dinck verloren, wie dattet hadde.

Neemt een becken met claren watere ende doetter in drie droepel wijwaters⁽⁸⁴⁾. In nomine patris et filij et spiritus sancti amen. Ende dan soe nemet alsoe menighen brief⁽⁸⁵⁾ als ghijdt menighen mensche op tijdet⁽⁸⁶⁾, ende scrijft in elken brief een name, dan werptse int becken ende dan segt een paer⁽⁸⁷⁾ seuen psalmen, ende tot elken salme segget desen psallem: ‘Memento domine dauid etc.’⁽⁸⁸⁾, ende dan soe neemt een seilsteen ende hout hem bouen elken brieff. Ende alsoe gheringhe als⁽⁸⁹⁾ hij coemt bouen den brieff, dair die namen in staet vanden ghenen die dat dinck ghestolen heeft, die brief sal sincken sonder letten⁽⁹⁰⁾ bijder natueren vanden steene die gherecht⁽⁹¹⁾ es.

25. Wiltu een zwert peert witte maken.

Neemt enen mol ende sietene ende laetten staen twee daghen int sop, ende dan soe ghiet dat sop wt op dat peert daert zwert is, het sal wit werden.

26. Wiltu enen mensche hebben slapende.

Nemet agrimonie ende legghetse enen mensche die slaept onder sijn hooft, hij sal bliuen slapende.

(82) staphans: dadelijk.

(83) vare: vrees, angst.

(84) wijwaters: hs. wijnwaters.

(85) brief: stukje papier of perkament.

(86) op tijdet: verdenkt.

(87) een paer: steeds.

(88) Dit is het begin van psalm 131 in de Vulgata.

(89) alsoe gheringhe als: zodra.

(90) letten: talmen.

(91) gherecht: rechtvaardig.

[p. 286]

27. Wiltu .xx. of .xxx. ofte alsoe veel stucken vleesch alsmen wille gheheel doen vergaderen aen een stuc.

Nemet betonie⁽⁹²⁾ ende legtse in enen ketel of in (p. 140) enen pot. Nemet consouden ende breectse ontwee tusschen uwe handen, ende doet dat op dat vleesch inden pot of inden ketel al wallende⁽⁹³⁾, het sal al verhelen⁽⁹⁴⁾.

28. Hoemen sal maken een roode roose ofte ene witte al blauwe⁽⁹⁵⁾.

Nemet colen van lijnden houte, ende werpter in puluer van garetten⁽⁹⁶⁾, ende houter die roose ouer, sij sal werden alsoe blauwe als enich laken al wt⁽⁹⁷⁾.

29. Torite.

Een cruut is datmen heet torite⁽⁹⁸⁾. Dit cruut ontsluut alle sloten ende breket alle banden. Ende dit cruut wast op bomen ende oec op mersen. Die vroede⁽⁹⁹⁾ man seit datmen dit cruut wel soude hebben mit enen voghel diemen heet specht: die voor sijn nest hinghe een ijseren plaet, als hij jonghen hadde, hij soude een cruut halen dair mede dat hij off doen soude die plate van sijn nest. Ende als die plaet valt,

(92) betonie: koortskruid (Betonica officinalis L.).

(93) wallende: kokende.

(94) verhelen: tot een geheel worden (niet in deze bet. in Mnl. Wdb. en Suppl.).

(95) blauwe: hs. blauwer.

(96) garetten: dit woord heb ik nergens anders aangetroffen. Betekenis onduidelijk.

(97) al wt: helemaal.

(98) torite: deze plantnaam is mij niet van elders bekend. Meestal wordt de eigenschap sloten te openen en banden te breken toegeschreven aan ‘springkruid’ waarmee dan meestal de kruisbladige wolfsmelk (Euphorbia lathyris L.) wordt bedoeld. Ook het verhaal van de specht of de ekster wordt ermee in verband gebracht: Cf. Is. Teirlinck, Flora magica (Antwerpen, 1930), p. 213-216.

(99) vroede: wijs, geleerd, slim.

[p. 287]

dan soe laet die voghel dat cruut vallen, som⁽¹⁰⁰⁾ blijft in dat nest ende som valt buijten, als hij met haesten gaet tot sinen jonghen.

Ende dit cruut heeft sulke macht soe wie dattet ouer hem draghet, men mach hem niet ghesien alsoe langhe als hijt ouer hem heeft. Ende hebdi enen vrient in vreemden lande, hout dit cruut in uwen mont, ghij sult wel weten off hi leuende off doot is. Ende of hij weder sal keeren te lande⁽¹⁰¹⁾. Ende leitmen dan dit cruut op enen man die slapede⁽¹⁰²⁾, hij en soude niet moghen ontwaken voer dat cruut ware van hem gedaen. Ende noemt⁽¹⁰³⁾ ghij enen man mit dese cruude inden slaep vanden hoofde, hij soude v geuen al dat ghij van hem hebben wilt, maer enen man moet wel verwaren...⁽¹⁰⁴⁾.

(100) som: een deel.

(101) te lande: naar zijn eigen land.

(102) slapede: sliep.

(103) noemt: bedoeld is wel: raakt... aan.

(104) Het hs. heeft dittografie van verwaren; de tekst breekt midden in deze zin af; verwaren: oppassen.