Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1985

[p. 404]

Bekroond prijsantwoord
Toponymie van Velzeke-Ruddershove en Bochoute
door Luc van Durme

Verslag van de heer V.F. Vanacker, eerste beoordelaar

Het uitgebreide materiaal, de nauwkeurige interpretatie van soms erg uiteenliggende feiten, de overzichtelijke wijze van bewerking gecombineerd met een ruime interdisciplinaire aanpak maken deze lijvige toponymiestudie tot een model. Men kan alleen maar bewondering hebben voor de prestatie van de heer Van Durme, die als leraar middelbaar onderwijs erin geslaagd is deze merkwaardige toponymiestudie te schrijven.

Bij het lezen van dit werk merkt men vlug hoe vertrouwd de auteur is met alle aspekten van zijn onderzoek. Hij heeft zich zeker niet beperkt tot de gewone verklaring van toponymisch materiaal. In de Inleiding schetst de auteur o.m. Velzeke als representatief Zuidoostvlaams dorp, waarna de zeer uitgebreide reeks geëxcerpeerde bronnen wordt besproken. Het valt op dat heel wat kartografische bronnen bij het onderzoek konden worden betrokken. Dat is bij de verdere bewerking een betrouwbare hulp om de vele toponiemen te lokaliseren. In dat verband wil ik hier wijzen op de vele mooie en illustratieve kaarten die bij deze toponymische studie behoren. Ze zijn het resultaat van verstandig, minutieus detailonderzoek dat door de auteur binnen een ruimer kader wordt geplaatst.

Met die term ‘kader’ karakteriseert de heer Van Durme het tweede hoofdstuk. Daarin komen aan bod: ligging en afbakening, fysiografische, geomorfologische en hydrografische kenmerken, wat dan leidt tot een overzichtelijke en preciese karakterisering van de bodemgesteldheid. Daarop volgt dan een uitvoerige uiteenzetting van het historisch kader (p. 84-151), waarin wordt opgeklommen tot in de 10e eeuw. Uit die oude periode worden dan kenmerken voor strukturen gehaald waarvan de heer Van Durme overtuigend de verschillende evoluties karakteriseert. Dat maakt het dan mogelijk de domaniale struktuur van respektievelijk Velzeke, Wormen, Rudderhove en Bochoute duidelijk te schetsen en biedt de basis voor de beschrijving van de verschillende agrarische termen in hoofdstuk 5.

[p. 405]

De sterk gedetailleerde, maar buitengewoon boeiende en al op zich zelf meesterlijk inleidende beschrijvingen van de hoofdstukken 2 en 3 (p. 51-218) krijgen in hoofdstuk 5 ‘Rekonstruktie van landschap en bewoning’ een buitengewoon belangrijke synthese. Steunend op de vele gegevens uit het glossarium, geeft de heer Van Durme er ons een sterk gestruktureerde semantische studie van de belangrijkste agrarische termen die in het glossarium zijn besproken. Buitengewoon interessant is dat daarbij sterk wordt gesteund op modern dialektmateriaal (zie o.m. de verwijzingen naar het Woordenboek van de Vlaamse Dialekten). De historische betekenisevolutie die de heer Van Durme geeft, steunend op konkrete toponymische feiten, kunnen aan de andere kant ook een beter inzicht geven in de huidige semantische struktuur van agrarische termen.

Bij deze uiteraard veel te beknopte schets van de buitengewoon rijke inhoud van deze studie, hoort ook nog de bespreking van het uitvoerige glossarium. Ook hier vindt men dezelfde positieve kenmerken terug als in de andere delen: diepgaande kennis van soms erg uiteenliggende feiten, goede vertrouwdheid met allerhande verwante publikaties, verantwoord gebruik van historische, antroponymische en geologische gegevens. Dat mondt uit in degelijke verklaringen van de verschillende toponiemen.

Op enkele kleine enigszins negatieve punten zou ik hier toch willen wijzen. Bij het lemmatiseren valt een inkonsekwentie op. Op pag. 225 kan men lezen dat geen rekening wordt gehouden met verbogen lidwoorden. Zo staat sHompers onder h. Maar de auteur had hieraan ter verduidelijking moeten toevoegen dat ook de en het niet in het lemma worden opgenomen. Zo wordt 1447 Rad opgenomen zonder lidwoord, hoewel de tekst duidelijk het lidwoord erbij geeft (‘daerment noemt het rat’) en hoewel de huidige uitspraak [trαt] is, met het lidwoord. Dezelfde opmerking geldt voor 1568 Sleutelput. Het lijkt me juister als bij die lemmata het lidwoord werd vermeld, tussen haakjes, na het substantief. In tegenstelling met het niet vermelden van het lidwoord, staat dan wel dat bij andere lemmata de prepositie te, weliswaar tussen haakjes wordt opgenomen zoals 983 Kwaadbe(e)ke /Te/. Het voorzetsel te zal wel minder onderdeel zijn van het toponiem dan in de hierboven besproken toponiemen met lidwoord.

Het is jammer dat niet apart aandacht is besteed aan de genitiefvormen die zelf een toponiem zijn. Dat is duidelijk het geval bij 55 backers in ‘zoomen van backers naer bouchaute gaet’. Daartegenover staat dan het type 56 ‘sbackers putte’, met s van het bepaald lidwoord

[p. 406]

en de groep sbackers als een specificerende bezitsbepaling bij het volgende substantief. Taalkundig is ook interessant dat dergelijke genitief-bepalingen met s van het bepaald lidwoord ook afzonderlijk voorkomen als toponiem. Dat taalkundig verschijnsel had wat meer aandacht kunnen krijgen.

Ten onrechte wordt bij 1585 Spiegel, Ter niet gelet op een moeilijkheid i.v.m. het genus. In de vbb. staan vormen met ten en andere met ter. Dat spiegel een femininum is, wordt niet opgegeven in het Mnl.Wb. (enkel man. of onz.); I. Teirlinck geeft alleen mann.

Deze enkele negatieve opmerkingen kunnen zeker niet de waarde van deze uitstekende studie verhinderen. Het hele werk munt uit door de-gelijkheid en ruime interpretaties, die steunen op een uitgebreide kennis van historische en van geologische feiten. Men kan alleen bewondering hebben voor de werkkracht van de auteur voor wie blijkbaar geen moeite te zwaar is geweest om een werk te schrijven dat uit alle oogpunten alle lof verdient.

Ik pleit dan ook met alle aandrang voor bekroning en hoop zeer sterk dat onze Academie de financiële middelen zal kunnen vinden om de publikatie van deze uitmuntende toponymische studie mogelijk te maken.

Verslag van de heer M. Gysseling, tweede beoordelaar

Luc Van Durme is een van de meest verdienstelijke toponymisten uit de jongere generatie, die bijzonder veel heeft bijgedragen tot de vernieuwing van het vak. Zijn lijvige monografie over Velzeke dwingt bewondering af. De multidisciplinaire benadering, met intense gebruikmaking van de gegevens van bv. de agrarische en de demografische geschiedenis, de geografie, de bodemkunde, de dialectologie, voert hij tot een hoge perfectie op. Een innovatie is bv. de introductie in de toponymie van het begrip bodemserie. Zijn glossarium bevat tal van nieuwe, overtuigende etymologieën, bv. Broodseinde. Meesterlijk is zijn toponymische synthese achteraan; wat hij schrijft over bv. het woord hofstede, is een revelatie.

Ik heb me hard ingespannen om zoveel mogelijk foutjes samen te lezen, maar de oogst is gering.

P. 57: het meervoud van de persoonsnaam Raas (Mnl. Raesse) is niet Razen, maat Rasen.

P. 74: in plaats van erop te wijzen dat Ieperiaan klei een onnederlandse spelling is, zou ik kordaat Ieperiaanklei schrijven, aaneen.

[p. 407]

P. 187: Traweis met w kan niet op Troveis met v via b uitp teruggaan.

P. 188 en elders: de oorkonde van 1257 is niet in een kopie uit de 14de eeuw, maar in een gelijktijdig afschrift overgeleverd (Corpus p. 67 nr. 15).

Nr. 35: Mattheeus en Matthijs zijn niet blijkbaar, maar werkelijk twee verschillende bijbelse namen (Mattheus en Matthias).

Nr. 200 en p. 892: Bucht: de betekenisevolutie buigen > omheinen zou een unicum zijn. Liever bheugh-, uitbreiding van de veelvuldig voorkomende wortel bheu- ‘behoeden > omheinen, omsluiten’.

Nr. 559: in Hariso schuilt het suffix -is-, niet het uit het Romaans ontleende -tso.

Nr. 730 Calle Loys weede: veeleer Elooi dan Leys uit Lauwereins?

Nr. 889 Knutsegem: eventueel toevoegen dat Geizegem, uit ouder Goizegem, te Zwijnaarde, opnieuw ingevoerd werd bij de jongste straatnaamwijzigingen te Gent.

Nr. 956 Krekelenberg: wellicht te vergelijken met Frans (departement Aisne) criquet ‘terre accidentée, raidillon’ (Hand. Comm. Top. Dial. 53, 1979, 165), en dan een substraatwoord zoals in veel andere bergnamen.

Nr. 893 Kwaadbeke: kwaad veeleer in de etymologische betekenis ‘vuil’, cf. Mnl. quaet, Duits Kot ‘drek’.

Nr. 994 en 1084: lache, Ohd. lacha, inderdaad denkelijk uit lahjò, zou ik liefst verbinden met de Lo, naam van drassige gronden, bij Dittmaier ook la en lau, uit Germ. lahu, IE laku-, o.m. Lat. lacus ‘meer, vijver’. De variant lagh- o.m. in Oe. lagu ‘meer, poel’ (Smith, English Place-name Elements, II 12) en in Doodlage.

Nr. 1334 Passemare: male, uit malhō (cf. Flémalle, 634 kopie 10de Fledismamalacha) zou ik thans liever verbinden met Servisch mlädka ‘zompige grond’, enz. Een genitief Bernes van Berno is sedert de 12de eeuw wel mogelijk in Vlaanderen, cf. Baves naast ouder Baven en zie Jozef Van Loon, Bijdrage tot de morfeemgeschiedenis en -geografie der Nederlandse toenamen, Kortemark 1981, p. 492.

Nr. 1384 Plaats: ook verwijzen naar mijn behandeling van dit woord in Naamkunde 11, 1979, 102-103.

Nr. 1408 Poort: het citaat uit Verdam, volgens wie een stad stadsrecht zou gehad hebben, een poort niet, schrappen. In mijn Corpus worden bv. poort genoemd: 1236 Gent, C 25; 1281 Brugge, C 547; 1254 Middelburg, C 53; 1274 Oudenburg, C 265, enz.

Nr. 1778: over de etymologie van visse thans vooral W.J.J. Pijnenburg, Een westfrankische bunzing, in Leuvense Bijdragen 72, 1983, 437-458.

[p. 408]

De met uiterste precisie getekende kaarten zijn prachtig.

Het werk van Luc Van Durme verdient niet alleen bekroond, maar ook zo spoedig mogelijk integraal uitgegeven te worden. Het drukken van de gekleurde kaarten en het zetten van de excerpten (waarin oplossingen van afkortingen liever door een andere letter dan door ronde haken zouden aangeduid worden) zal wel problemen opleveren.

Verslag van de heer K. Roelandts, derde beoordelaar

Gaarne sluit ik me aan bij de gunstige beoordeling in beide voorafgaande verslagen. Deze dissertatie is inderdaad ook naar mijn mening een model van een toponymische monografie die vooral gericht is op het historisch topografisch onderzoek, de ontginningsgeschiedenis en de preciese interpretatie van de desbetreffende woordenschat. De auteur is erin geslaagd, een omvangrijke materiaalverzameling uit de archivalische en moderne bronnen bijeen te brengen en die nauwkeurig te bewerken, met een persoonlijk inzicht in de toponymische vakliteratuur en een grondige kennis van het plaatselijke terrein, dat bovendien in een aantal gedetailleerde kaarten aanschouwelijk wordt voorgesteld. Zelden is iemand ertoe gekomen de oudere niet meer gangbare plaatsnamen, met inbegrip van de appellatieve plaatsaanduidingen, zo exhaustief op de kaart te localiseren. Dat verhoogt uiteraard ook de waarde van de naamverklaringen, die direkt op karakteristieke gegevens van de plaats zelf kunnen steunen.

Meer in het bijzonder wijs ik nog op enkele verdiensten die mij speciaal zijn opgevallen, omdat zij betrekking hebben op verbeteringen of vernieuwingen in de op bouw van een toponymische monografie: de zorg besteed aan de fysiografische schets, de domaniale struktuur, het verkavelingspatroon, de evolutie van bodemgebruik en wegennet; bovendien, in het glossarium, de systematische opgaven van de bodemserie(s) en de oppervlakte der percelen; ten slotte, als synthese, de rekonstruktie van landschap en bewoning. De auteur had het voordeel, daarbij voor het geografisch en het historisch aspekt gebruik te kunnen maken van het werk der Gentse bodemkundigen en mediëvisten, maar hij heeft het dan toch op een oordeelkundige manier te pas gebracht en ook voor de toponymie gevaloriseerd. De gebruikelijke dialektschets heeft hij vervangen door een eclectische studie die hij zelf een experiment noemt (blz. 170): enkele losse verschijnselen worden er in een ruimer dialektgeografisch verband behandeld, waarbij een paar kenmer-

[p. 409]

ken van het toponymisch materiaal belicht worden, maar andere daarentegen niet aan bod komen. Hier zou een beknopt overzicht van al de dialektische gegevens die weerspiegeld worden in de karakteristieke spellingsvarianten van het namencorpus wel beter bij het onderwerp gepast hebben. Daarnaar zou dan kunnen verwezen worden op de plaatsen in het glossarium waar zulke grafieën nu in functie van de respectieve naamverklaringen verspreid behandeld worden.

Het verklarend glossarium beslaat tweede derde (ruim 600 blz.) van de dissertatie en is over het algemeen zowel inhoudelijk als technisch een voortreffelijk werkstuk. Behalve de genoemde vernieuwing in de perceelsbeschrijvingen, munt het uit door een haast scrupuleuze volledigheid, door degelijke interpretaties van de soms verwarrende namentraditie en door persoonlijk doordachte preciseringen die in belangrijke mate bijdragen tot de bevordering van het historisch toponymisch onderzoek.

Detailfouten die mij bij een vroegere lezing waren opgevallen, zijn nu verbeterd: zo b.v. de behandeling van Haendert/Oranje, maar de eigenaar van dat goed, de Kommanderij Pitsemburg te Mechelen, wordt toch nog vreemd genoeg als ‘Derde Orde’ bestempeld (blz. 143 en 653), misschien door verwarring met de ‘Grauwzusters-Penitenten van de Derde Orde’ die later een deel van genoemd domein beheerden (blz. 436, nr. 549). Bedoeld wordt natuurlijk de Kommanderij van de Duitse Orde, vgl. trouwens teuthonicor(um) in het excerpt van 1222 op blz. 652.

Het glossarium bevat ook zeer veel antroponymisch materiaal, dat echter niet systematisch wordt verklaard of onderzocht. Dit lijkt me een zwak punt, hoewel slechts van ondergeschikt belang, want het toponymisch veld is zo uitgebreid en veelzijdig dat de onderzoeker zich noodgedwongen ergens moet beperken. Onderhavig werk voldoet ruimschoots aan de voorwaarden om bekroond en gepubliceerd te worden.