Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1980

[p. 370]

Laat-Middelnederlandse fragmenten uit de Chirurgie van Albucasis
(Met tekeningen van de instrumenten)
door Brigitte Kusche^*

In dit tekstfragment uit de Chirurgie van de beroemde Arabische arts Albucasis⁽¹⁾ zijn er gedeelten die zowel in taalkundig als in medischhistorisch opzicht van belang zijn⁽²⁾. Bovendien mag de tekst voor het germaanse taalgebied als een zeldzaamheid beschouwd worden. De belangstelling voor een vertaling van deze geschriften was gedurende de middeleeuwen beperkt tot het romaanse taalgebied en het is tot nu toe ook niet mogelijk geweest, verdere getuigenissen in een germaanse taal voor dit tijdvak te ontdekken⁽³⁾.

* Ik hecht eraan de velen die mij bij het tot stand brengen van het onderhavige stuk behulpzaam zijn geweest oprecht te danken.
In de eerste plaats Prof. Dr. W. Braeckman en Dr. L. Elaut. De eerste heeft bereidwillig de eerste versie van de tekst en de aantekeningen kritisch doorgelezen, terwijl de tweede mij waardevolle gegevens op medisch gebied heeft verstrekt.
Dank ben ik verder ook verschuldigd aan de Professoren A. van Loey en E. Rombauts voor de kostbare wenken die ik van hen mocht ontvangen, en aan de heer M. Hoebeke, Vast Secretaris van de Academie, die de laatste redactie nog eens heeft doorgenomen.
Heel in het bijzonder wil ik mijn dank betuigen aan de Professoren A. van Elsander en V.F. Vanacker, zonder hun medewerkers daarbij te vergeten, inzonderheid Dr. W. Waterschoot en Dr. J. Taeldeman.
Om de financiële steun die ik in de loop van 1973 en 1974 tijdens mijn verblijven te Gent vanwege de Rijksuniversiteit mocht genieten, dank ik de toenmalige Rector, Prof. Dr. F. van de Pitte.

(1) z. onder I.

(2) z. voetn. 11 en onder IV.

(3) Volgende naslagwerken werden geraadpleegd: Thorndike and Kibre: Incipit of-Mediaeval Scientific Writings in Latin (revised and augmented edition), London 1963. Choulant: Handbuch der Bücherkunde, Leipzig 1841. Steinschneider, M.: Die europäischen Übersetzungen aus dem Arabischen bis Mitte des 17. Jahrhunderts, Graz 1956. Szegin, F.: Geschichte des arabischen Schrifttums, Bd. III., Leiden 1970. Brockelmann, C.: Geschichte der arabischen Literatur, Bd. I und Suppl., Leiden 1943 und 1937. Ullmann, M.: Die Medizin im Islam (Hb. d. Orientalistik), Leiden 1970. Klebs, A.: Incunabula scientifica et media, Hildesheim 1963.

[p. 371]

Het hier behandelde tekstfragment maakt deel uit van een middelnederlands handschrift, Ms. med. 798, dat ik in 1971 in de ‘Hamburger Staats- und Universitätsbibliothek (Stabi)’ aantrof. Het handschrift is niet in een gedrukte catalogus geregistreerd, en is alleen in een met de hand geschreven lijst in de handschriftenzaal van bovenvermelde bibliotheek opgetekend⁽⁴⁾.

Voor zover ik het heb kunnen uitmaken, behoort de overige tekst van Ms. med. 798 tot een andere traditie. Daarom scheen het mij aangewezen te zijn, de chirurgische hoofdstukken afzonderlijk uit te geven. Als bron wordt Albertus⁽⁵⁾ genoemd, maar het was mogelijk - vooral op grond van de tekeningen van de instrumenten - uit te maken, dat de bron voor deze hoofdstukken de Chirurgie van Albucasis is⁽⁶⁾.

Hoe kan nu het bestaan van een middelnederlandse redactie verklaard worden, als er zoals gezegd in het germaanse taalgebied om zo te zeggen geen belangstelling is geweest om deze teksten te vertalen?

De tot nu toe gedane onderzoekingen wijzen erop, dat de redactie van het handschrift uit het Vlaamse dialektgebied kan stammen⁽⁷⁾. Maar wat nu Vlaanderen betreft, bewijzen de geschriften van Jan Yperman (1330), dat daar vroeger dan in de rest van het germaanse taalgebied een chirurgische literatuur heeft bestaan. Engeland ging ongeveer 50 jaar later meedoen, nl. met John Arderne, en in Duitsland werd pas 100 jaar later het eerste boek over Chirurgie geschreven⁽⁸⁾.

Het schrift van de codex verwijst naar het midden van de 15^e eeuw. Maar het feit dat als bron verkeerdelijk Albertus wordt genoemd - soms als ic Albertus (cfr. woordenlijst), soms (wanneer de schrijver zich op een autoriteit beroept) in de formula albertus seit (ibd.) - en het ‘bericht uit de praktijk’ (regel 235-259), laat wel vermoeden, dat onze tekst niet het origineel van de oorspronkelijke vertaling is, noch een direkte kopie ervan. De Vorlage was waarschijnlijk een middelnederlandse versie, die

(4) Op dat ogenblik was men in de handschriftenzaal een inventaris aan het opmaken van natuurwetenschappelijke en medische hss. om na te gaan, welke hss. gedurende de oorlog helemaal zijn verdwenen of naar andere bibliotheken werden gestuurd. (Naar een mondel. meded. v. Dr. Tylo Brandes, destijds hoofd van de handschriftenzaal). Bij een bezoek in juni 1978 werd mij door Dr. Burmeester verzekerd, dat er ook nu nog geen gedrukte catalogus bestaat.

(5) Albertus Magnus; z. onder II. en III.

(6) z. onder I.

(7) z. onder IV.

(8) Die Wundarznei, v. Heinrich von Pfalspeint; cfr. Diepgen, P.: Geschichte der Medizin, Bd. I., Berlin W. 1949, blz. 242 en Gurlt, E.: Geschichte der Chirurgie, Bd. I., Hildesheim 1964, blz. 677 (hier wordt de naam Heinrich von Pfolspeundt aangegeven).

[p. 372]

zelf tot een traditie behoorde die oorspronkelijk op een Latijnse versie gebaseerd was. Dit vermoeden wordt verder door taalkundige observaties gesteund⁽⁹⁾. Ook wat de taal betreft, is de tekst van belang, omdat er het woord hooftmoeder in voorkomt - en wel in een tot nu toe onbekende betekenis - nl. die van vroetvrouwe. Bovendien komt in de tekst dagghe voor, in de zin van bijgevoegd stuk, als vertaling van Lat. additamenta. In deze betekenis is dagghe tot nu toe in het Middelnederlands niet geattesteerd en het moderne Nederlands kent evenmin deze betekenis⁽¹⁰⁾.

De tekeningen van de instrumenten kunnen van belang zijn voor de geschiedenis van de medische wetenschappen⁽¹¹⁾.

(9) z. onder III.

(10) z. onder IV.

(11) z. bijl. I en II. Leclerc, L.: La chirurgia d'Albucasis traduit par L.L. Paris 1861, blz. 183, beklemtoont het bijzondere van deze schroefkonstruktie aan de tang. Daardoor was het mogelijk de tang als speculum te gebruiken - en niet zoals gewoonlijk - als grijpinstrument. Over de ontwikkeling van het vagina-speculum z. verder Deneffe, V.: Le speculum de la matrice à travers les ages. Anvers, Paris 1902. Sudhoff, K.: Beiträge z. Gesch. d. Medizin (Beiträge z. Gesch. d. Chirurgie im MA.2.T.), Leipzig 1918, blz. 45-57.

I

De verschillende namen van de auteur, nl. Albucasis, werken verwarrend. Zo vindt men b.v. Abu-L-Qasim, Abulcasis, Albucasis, (Al-Zahrawi), Alsaharavius, Khalaf ibn'Abbas al-Zahrawi'. ‘Zahrawi’ is een bijnaam, die op de plaats ‘Zahra’ in de omgeving van Cordoba staat, waar Albucasis heeft geleefd en gewerkt⁽¹²⁾.

Het voornaamste werk van Albucasis is de Al-Taṣrīf⁽¹³⁾. Het bestaat uit 30 delen, waarvan het 30^ste de Chirurgie zelf in 3 sekties is onderverdeeld. De hier behandelde middelnederlandse tekst beantwoordt aan de hoofdstukken 74, 76, 77 en 78 uit de tweede sektie, maar in de middelnederlandse tekst zijn de hoofdstukken niet aangegeven.

(12) Sarton, G.: Introduction of the History of Science, Bd. 1, blz. 681 (Al-Zahrawi is door mij toegevoegd. Onder deze titel is Albucasis in de Universiteitsbibliotheek Gent opgetekend). Cfr. verder Brockelmann, op. cit.

(13) De volledige titel is: Kitāb at-Taṣrīfliman ‘aǧiza ‘an it-ta’ ālif, Brockelmann, op. cit. (Suppl.) blz. 425. Zie ook Hamarneh/Sonnedecker: A Pharmaceutical View of Albucasis Al-Zahrawi in Moorish Spain (Janus, Suppl. Vol. V.), Leiden 1963.

[p. 373]

Gedurende lange tijd had men blijkbaar alleen belangstelling voor dit chirurgische 30^ste deel en de overige 29 delen bleven onbekend⁽¹⁴⁾. In de eerste helft van de 13^e eeuw vertaalde Gerhard von Cremona, die aan de beroemde Toledo-school werkzaam was⁽¹⁵⁾, het chirurgische werk van Albucasis en zo werd het oeuvre van de geleerde arts toegankelijk voor geneesheren in Italië, Spanje en Frankrijk⁽¹⁶⁾. Albucasis zelf steunde hoofdzakelijk op het werk van Paulos van Ägina (7. eeuw). Een vergelijking met dezelfde hoofdstukken in de Paulos-Editie van Briau⁽¹⁷⁾ heeft aangetoond, dat de overeenstemming wel groot is, maar dat bij Paulos niet zo'n uitvoerige beschrijving van de instrumenten te vinden is. Tekeningen van de instrumenten komen bij hem helemaal niet voor⁽¹⁸⁾. In de 14^e eeuw nam Guy de Chauliac in zijn Chirurgia magna / parva veel uit Albucasis over en ten gevolge daarvan werd later de Chirurgia van Albucasis met die van Chauliac tezamengebonden en onder de naam van deze laatste verspreid^(18a).

Een vergelijking met sommige Chauliac-handschriften heeft uitgewezen, dat de invloed van Albucasis er wel in te merken is, maar dat bij Chauliac deze tekst erg beknopt weergegeven wordt. De instrumenten worden er helemaal niet vermeld. We kunnen aldus constateren, dat de operatietechniek bij Albucasis veel beter ontwikkeld was dan bij zijn voorganger Paulos, maar dat Chauliac voor wie de geschriften van Albucasis de voornaamste bron hebben uitgemaakt helemaal niets van de instrumenten vermeldt.

(14) Voor verdere informatie cfr. Makhluf, T.: L'oeuvre chirurgicale D'Albu Cassim Khalaf Ibn Abbas Ez-Zahrawi dit Albucasis. Paris 1930. Cfr. ook Hamarneh/Sonnedecker, op. cit.

(15) Cfr. Schipperges, H.: Sudh. Arch. Bd. 39, H. 1. und Beih. 3.

(16) Cfr. Gurlt, op. cit., blz. 677 en Elaut, L.: Het Medisch Denken in de Oudheid, de Middeleeuwen en de Renaissance. Antwerpen/Amsterdam 1952, blz. 222ff.

(17) Briau, R.: Chirurgie de Paul D'Egine. Texte grec. Traduction française, Paris 1855.

(18) z. ibd. blz. 299-301; cfr. ook Deneffe, op. cit.

(18a) z. Klebs op. cit.

II

M.b.t. het handschrift zal ik hier kort zijn: een nauwkeurige beschrijving zal trouwens later volgen, samen met de publikatie van de volledige tekst⁽¹⁹⁾. Het handschrift berust op de ‘Staats- und Universitäts-

(19) In voorbereiding aan het Instituut voor Germaanse Filologie (Duits en Nederlands) aan de Universiteit te Stockholm.

[p. 374]

bibliothek (Stabi)’ te Hamburg. Het bevat drie delen. Deel I en II zijn in het Latijn gesteld, terwijl deel III, nl. Alberti liber de secretis mulierum in het Middelnederlands is geschreven. Onze tekst is verspreid over verschillende bladzijden van deel III. De foliëring is steeds in arabische cijfers aangebracht, maar op sommige folio's komt ook een foliëring in romeinse cijfers voor. Er is ook geen exacte volgorde en de folio's zijn blijkbaar door elkaar gehaald. Een indeling in kapittels ontbreekt geheel. Zoals ik reeds zei (voetn. 4) werd het handschrift tot nu toe niet in een gedrukte catalogus opgenomen. In 1909 heeft Karl Sudhoff het handschrift ingezien en in 1936 en 1954 hebben Rudolf Creutz en Walter L. Wardale het in handen gehad.

Hoewel Albertus Magnus niet als de auteur kan worden beschouwd, is het nodig, dat we bij deze figuur even stilstaan. Albertus Magnus behoorde sinds 1229 tot de Dominikanenorde, hij was hoogleraar aan verschillende universiteiten en bisschop van Regensburg. Hij stierf in 1280. Hij heeft zich verdienstelijk gemaakt voor de verspreiding en interpretatie van de geschriften van Aristoteles. Zijn opera omnia⁽²⁰⁾ leggen getuigenis af van de grote kennis die hij op natuurwetenschappelijk gebied bezat. Deze geschriften bevatten o.a. de boeken de animalibus. De erin uiteengezette conceptie van een cosmogenese en de omstandigheid dat Albertus de aristotelische geschriften heeft gecommentarieerd, zou er wel een reden voor kunnen zijn, dat men zijn naam met het werk De secretis mulierum in verband heeft gebracht⁽²¹⁾.

Maar, wat het citeren van Albertus en andere autoriteiten betreft, is een zekere skepsis gerechtvaardigd. Albertus en andere auteurs worden dikwijls verkeerdelijk als bronnen voor middeleeuwse geschriften genoemd. Hetzelfde geldt voor de titel, De secretis mulierum. Met deze - nogal de nieuwsgierigheid prikkelende formulering - zijn vele geschriften bedacht zodra er gynekologische of obstetrische onderwerpen besproken worden: deze geschriften worden dan meestal in de inleiding als ‘secreet’ voorgesteld (cfr. tekstdeel, regel 5). Dit is best te begrijpen als men bedenkt, dat ten tijde van het ontstaan van deze teksten gynekologische problemen buiten de wetenschap taboe waren, maar de inhoud ervan uiteindelijk bij het eenvoudige volk toch bekend geraakte⁽²²⁾.

(20) Nieuwe uitg. in voorbereiding, hg. von B. Geyer, Münster 1951ff. (De delen verschijnen niet in kronologische volgorde. Voor zover ik heb kunnen uitmaken waren einde 1977 nog niet alle delen van het werk verschenen).

(21) Aristoteles wordt nl. herhaaldelijk in deze geschriften geciteerd.

(22) Het probleem van de ‘Secreta Mulierum’-traditie heb ik besproken in een artikel, in Janus (Revue internationale de l'histoire des sciences, de la médecine, de la pharmacie et de la technique) Vol. LXII., 3, 1975, blz. 103-123.

[p. 375]

III

Ik heb het middelnederlandse fragment vergeleken met de overeenstemmende Albucasisteksten van de Latijnse codex Msc. med. 8 (13^e eeuw) van de Staatsbibliothek te Bamberg, en van het Oudfranse Ms. Fr. 1318 (13^e eeuw) van de Bibliothèque nationale te Parijs. Deze hss. zijn voor een vergelijkende studie in aanmerking genomen, omdat ze de oudst bekende zijn.

De middelnederlandse tekst vertoont een verbazingwekkende overeenstemming met de lezingen van deze codices, maar een aantal interessante passages wettigen m.i. het vermoeden, dat de vertaling oorspronkelijk op een Latijnse versie steunt en niet op een Franse. Men vergelijke:

Tekstdeel: regel 56: Mnl.... Ende keere die knoope vertiginem... Lat.... et revolvat minister vertiginem... (Ofr.... quil mette le tornet de l'estrument au desus...)
regel 59: Mnl.... extiere... Lat.... exitura... (Ofr.... apostemen...)
regel 124: Mnl.... in het pectiin... Lat.... in pectine... (Ofr.... le poignit)
regel 260: Mnl.... sciencie... Lat.... scientia... (Ofr....)
regel 360: Mnl.... trecke na der quantiteit... Lat.... addatur in quantitate attractionis... (Ofr.... et puis tirrie si veura...)

Anderzijds kan de volgende moeilijke plaats erop wijzen, dat de schrijver van onze tekst van een middelnederlands voorbeeld heeft afgeschreven:

Tekstdeel: regel 52: ...Soe moeti legghen deels op der matricen ende oe [...] tdroyer dat loopt int instrument vander ouerste siden...

tdroyer staat hier in plaats van Lat. vertiginem, wat oorspronkelijk ‘het draaien, wenteling’ betekent⁽²³⁾. De vorm tdroyer moeten we zien als een eerste poging om een draaibaar onderdeel van het instrument te benoemen. Erg adekwaat is de vertaling blijkbaar niet geweest, daar wel een soort schroef, vijzel bedoeld is en het is mogelijk, dat onze scribent hier naar een schepping van een voorganger heeft gegrepen⁽²⁴⁾. Boven-

(23) In onze tekst wordt het echter in de bet. van ‘schroef’ gebruikt, wat zeker ertoe heeft bijgedragen het vertalen te bemoeilijken.

(24) Cfr. voetn. 41, tekstdeel.

[p. 376]

dien wijst het feit dat Albertus als bron werd genoemd erop, dat de tekst sedert de vertaling verschillende stadia moet hebben doorlopen, vooraleer die door de schrijver van onze chirurgische passages als voorbeeld werd gebruikt.

Opmerkelijk is in dit verband eveneens het woord clerc, dat meermalen en op verschillende manieren in de tekst voorkomt, b.v. 1) als toespraak tot een leerling,... Clerc dit werk soe doet met subtijlheden... (regel 309); 2) in het midden van de zin,... Ic sach een wijff clerc in wiens lichame een kint doot was... (regel 235) en tenslotte 3) als een schijnbare bijstelling bij Albertus,... Clerc Albertus ware dat hooft groot ende perselic... (regel 166)⁽²⁵⁾. In 2) en 3) is de logische functie van clerc niet duidelijk en men kan dus vermoeden, dat de tekst soms in de vorm van een dialoog is gepresenteerd en dat het woord clerc in deze dialogen oorspronkelijk in de marge voorkwam. In de loop van de overlevering vervaagde de dialoogvorm en voor latere schrijvers was de bedoeling van clerc niet meer duidelijk, zodat zij het woord in de doorlopende tekst kunnen hebben opgenomen en op een min of meer logische manier in de zin geplaatst.

Verdere voorbeelden die erop wijzen, dat bepaalde glossen van de marge naar de tekst zijn verhuisd, zijn:... keere die knoope vertiginem... (regel 57) en... is de mont der matricen nauwe vanden heeten apostemen die daer in zweren zijn... regel 212)⁽²⁶⁾, waar knoope als vertaling van vertiginem en zweren van apostemen kunnen worden opgevat. Oorspronkelijk waren deze vertalingsglossen of interlineair of in de marge geplaatst - later zijn ze in de doorlopende tekst opgenomen.

Ter vergelijking werden verder nog de volgende handschriften bestudeerd:

a)	Albucasis Chirurgia: De uitgaven van Channing^(27), Leclerc^(28), Spink/Lewis^(29). Deze konden helpen bij het oplossen van moeilijke passages, maar wat de inhoud betreft, staat ons fragment dichter bij de handschriften uit de 13^e eeuw.
b)	De Arabische manuscripten: Arab. Nr. 6824, 6461 en 2953, werden alleen met het oog op de tekeningen van de instrumenten geraadpleegd en daarbij werd het duidelijk, dat de pers (cfr. bijl. II: b) alleen maar in 2953 afgebeeld was.

(25) Voor verdere voorbeelden cfr. woordenlijst. Onderstreept door B.K.

(26) Onderstreept door B.K.

(27) Albucasis de chirurgia. (Arabic text with Latin translation), Oxford 1778.

(28) op. cit. voetn. 11.

(29) Albucasis on Surgery and Instruments. London 1973.

[p. 377]

c)	Guy de Chauliac: Mss. 6910A, 6966 (Lat.), 396 (Fr.) en Ms. Ang. 25 (Eng.)^(30) en de Nederlandse vertaling van Sterthem^(31). Ook met de hss. Yperman 1273 en Lanfranc 1272^(32) heb ik de tekst vergeleken, maar in geen van beiden komen gynekologische of obstetrische gegevens voor.

(30) De manuscripten en drukken berusten op de Bibl. nat. Paris.

(31) De Chirvrgie van Gvido de Cavliaco..., Gent 1566. Universiteitsbibl. Gent.

(32) De twee hss. berusten eveneens op de Univ. bibl. Gent.

IV

Aantekeningen bij de woordenschat: a) hooftmoeder, b) dagghe.

Het woord hooftmoeder is in de betekenis van ‘vroetvrouwe’ tot nu toe blijkbaar niet bekend⁽³³⁾. In Ms. med. 798 wordt hooftmoeder konsequent voor ‘vroetvrouwe’ gebruikt, de eerste keer in de zin van ‘ambacht der hooftmoeder’. Voor een ander doel bewerk ik op dit ogenblik twee andere middelnederlandse handschriften uit de 15^e eeuw, eveneens met gynekologisch-obstetrische inhoud⁽³⁴⁾. In een ervan komt hooftmoeder eenmaal voor - ‘... ende doet voert soe die hooftmoeder leert’. Hier kan het woord naar de Trotula^(34a) verwijzen.

Overigens wordt in beide handschriften ‘vroetvrouwe’ of de Vlaamse variante ‘achterwarersse’ gebruikt.

In het Ms. 798 komt het woord hooftmoeder in de betekenis van ‘vroetvrouwe’ 35 keer voor; in het hier behandelde tekstfragment 7 maal⁽³⁵⁾.

(33) Er werd kontakt opgenomen met het Seminarie voor Vlaamse Dialektologie, Gent, het Instituut voor Dialectologie, Volkskunde en Naamkunde in Amsterdam en het Instituut voor Dialectologie in Leuven. Eveneens in het artikel v. Daan, Jo: Woord en zaak (Taal en Tongval) 2, 1950, waar het over ‘vroetvrouwe’ gaat, wordt het woord ‘hooftmoeder’ niet vermeld. - ‘Het Mnl. Wb. heeft hovewijf, nevenvorm hoof- in de betekenis tuinierster, maar bij uitbreiding ook kweekster, voedster. Hier kan een verkeerde interpretatie of volksetymologie in het spel zijn’ (brief van Jaap de Rooij, 6.5.-74, Amsterdam), maar ik denk dat dit als interpretatie in onze tekst niet past, omdat een hooftmoeder hier eerder de functie van een ‘arts’ heeft.

(34) Gks. 1657 Kongelige Bibliothek, Kopenhagen en Ms. 593 Stadsbibliotheek, Brugge. (Het laatst vermelde hs. heb ik door de vriendelijkheid van Mevr. Prof. Ria Jansen-Sieben, Brussel ontvangen).

(34a) Gks. 1657, fol. XXIIIr^o. Trotula (een vrouwelijke arts) werkte aan de beroemde Salerno school. Onder haar naam zijn verschillende gynekologische werken verschenen. Zie verder; Kusche: Zur ‘Secreta Mulierum’-Forschung, Janus, op. cit. blz. 103-123.

(35) Cfr. woordenlijst.

[p. 378]

Er zijn dus voldoende bewijzen voor het gebruik van hooftmoeder in de zin van ‘vroetvrouwe’, en toch schijnt het woord tot nu toe in deze zin onbekend te zijn gebleven. Het Mnl. Wb.⁽³⁶⁾ noteert alleen maar ‘heve-, hevel-, hefmoeder’, terwijl verdere navorsingen zonder resultaat bleven (cfr. voetn. 33).

Misschien kan het lid ‘hooft-’ in de samenstelling hooftmoeder in twee opzichten worden begrepen:

a)

etymologisch, namelijk door de verwantschap tussen hoofd enerzijds en heffen anderzijds. Cfr. Franck-Van Wijk/Van Haeringen^(37) (onder hoofd), waar we lezen: ‘Verwant zijn nog ags. hafola m. ‘hoofd’... Wellicht is de(ze) basis qap- identisch met qap- ‘(be)vatten’ (zie heffen). Verder vermelden zowel De Vries^(38) (onder heffen) als ook Kluge/Mitzka^(39) (onder heben) de idg. wortel kap-. Hooftmoeder zou dan m.i. een variant van mnl. heve (1) -, mnd. hevemoeder (mhd. hebamme) kunnen zijn.

b)

semantisch, nl. door aansluiting te zoeken bij hoofd in de betekenis van ‘meerdere’. In het Hoogduits bestaat het prefix ‘ob-’ eveneens in de betekenis ‘hoofd: meerdere’ en tussen het woord ‘obfrau’ en ons hooftmoeder zou misschien verband te zien zijn. Naast ‘vroetvrouwe’ zou dan hooftmoeder in de betekenis ‘vrouwe van hogere rang’ hebben bestaan. Jacob Grimm^(40) noteert nl. onder obfrau het volgende: ‘Obfrau, gebildet wie obmann, nach der Augsburger Hebammenverordnung waren die obfrauen zur obsicht und direcktion über die hebammen verordnet’. (Sp. 1107).

De moederoverste van een diaconessen-moederhuis wordt in het Duits ‘Oberin’ genoemd. Helaas, het was niet mogelijk veel over de etymologie van dit woord te vinden - het kan dus niet als bewijs worden aangevoerd - maar het zou m.i. wel de moeite lonen te onderzoeken of er verband kan hebben bestaan tussen de hooftmoeder in de zin die het in onze tekst heeft en in die van ‘de overste van een klooster’⁽⁴¹⁾.

(36) Verwijs, E./Verdam, J.: Middelnederlandsch Woordenboek. 's-Gravenhage, Nijhoff, III, 413, 1885-1928.

(37) Etymologisch Woordenboek der Nederlandsche Taal, 's-Gravenhage, 1949.

(38) Nederlands Etymologisch Woordenboek. Leiden 1971.

(39) Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache, 18. Aufl., Berlin 1960.

(40) Deutsches Wörterbuch. Bd. 7, Leipzig 1881.

(41) Voor het feit dat in 't Nndl. het woord ‘hoofdmoeder’ als synoniem voor ‘moeder overste’ kan worden opgevat, heb ik drie getuigen: Mvr. Maria Storme, 84 jaar, Gentbrugge; Mvr. Gertrude Quick, 55 jaar, Zwijnaarde (Gent) geb. in Holland; Liliane de Bruyn, 21 jaar, Denderleeuw.

[p. 379]

Dagghe komt in het handschrift alleen maar in de uit te geven tekstgedeelten voor, namelijk in verband met de ‘pers’⁽⁴²⁾. De dagghen waren houten stukjes, die overeenkomen met de valven aan het hedendaagse speculum. Deze dagghen werden in de vagina gestoken, door middel van een schroef in beweging gebracht en konden aldus de opening van de vagina-holte regelen en het medische ingrijpen vergemakkelijken.

In onze tekst wordt dagghe als vertaling van Lat. additamenta gebruikt. Eenmaal staat in het handschrift borderen als synoniem voor dagghe⁽⁴³⁾ en op de tekening (cfr. bijl. II: b) wordt het bijgevoegde houten stuk als lat aangeduid.

Het Mnl. Wb.^(43a) noteert onder dag(g)he alleen maar degen, Kiliaen⁽⁴⁴⁾ sica, clunabulum, clunaculum, Du Cange⁽⁴⁵⁾ dagger: sica, pugio, V. Dale⁽⁴⁶⁾ onder dag, dagge II-2): voegijzer, WNT⁽⁴⁷⁾ dagge, dag:) ponjaard, dolk. Van de dialekt-woordenboeken is het Desnerck⁽⁴⁸⁾ die het dichtst de hier bedoelde betekenis benadert. De verklaring van de Bo⁽⁴⁹⁾ komt overeen met die van het WNT. en van Van Dale.

Wat de ambachtstalen betreft, heeft van Vanckeirsbilk⁽⁵⁰⁾ het woord opgetekend en weliswaar in de betekenis ‘opening tussen venster - of deurkozijn’. Schuermans⁽⁵¹⁾ en Teirlinck⁽⁵²⁾ vermelden het woord helemaal niet.

(42) Cfr. bijl. II: b. en voetn. 169 (ibd.).

(43) Cfr. regel 270 (tekstdeel).

(43a) op. cit. voetn. 36.

(44) Etymologicum Teutonicae linguae..., Antwerpiae 1599.

(45) Glossarium Latino-Germanicum Mediae et Infimae Latinitatis. Bd. III, Frankfurti 1857.

(46) Groot Woordenboek der Nederlandse Taal. 's-Gravenhage, 8^e druk, 1969: ‘voegijzer, werktuig om de voegen van 't metselwerk glad te maken’.

(47) Woordenboek der Nederlandsche Taal. De Vries/Ten Winkel, III. 2, 2238.

(48) Oostends Woordenboek. 1972. ‘Dag 2) zn. m. (verklw.-sje)... lat langs een venster, lat van het kozijn; aanm. hoeville dag hen 'k?: Hoe lang is de lat van het venster?’

(49) Westvlaamsch Idioticon. 1892: ‘dagghe: bij metsers. Een ijzeren lemmer een weinig gebogen op wijze bijkans van een snoeimes of sikkel, met eene houten handhaaf aan 't einde, en eene groef in den rug die dient om in de voegen van eene muur eene bies te trekken, na dat zij met den boegspijker zijn effen gestreken’.

(50) Ambacht van den Timmerman. Gent 1898: ‘Dag, m. - De dag van eene opening, 'tzij deur- of vensteropening, is de afstand tusschen de twee kantelaven (neggen); 't is te zeggen: de afmeting der ruimte die aan de buitenzijde in het zicht komt’.

(51) Algemeen Vlaamsch Idioticon. Leuven 1865-1870.

(52) Zuid-Oostvlandersch Idioticon. Gent 1908-1910.

[p. 380]

Wij kunnen dus samenvatten en aannemen dat dagghe in de vaktalen ruimere toepassingen heeft dan in de algemene taal. Wat de dialekten betreft, biedt vooral het Westvlaams steun. Een betekenis, die geheel en al met die in onze middelnederlandse tekst overeenstemt, was evenwel nergens aan te treffen. De voorstelling ‘lat’ bij Desnerck en die van het handschrift (cfr. bijl. II: b en III.) zijn niet helemaal identiek - maar het zou wel niet onmogelijk zijn, dat de vertaler in zijn poging om een adekwate uitdrukking in de moedertaal te vinden, in de richting van de vaktalen heeft gezocht. Dit zou echter met zijn gebruikelijke techniek in tegenspraak zijn, daar hij meestal de ‘Glied-für-Glied-Übersetzung’ heeft toegepast, b.v.... trecken na der quantiteit voor... addatur in quantitate attractionis (cfr. regel 360). Daar echter, zoals reeds gezegd is tussen onze tekst en de oudste Vorlage tussenstadia verwacht kunnen worden, moet het wat de methode van vertalen betreft, in dit geval bij een suggestie blijven. Verdere aantekeningen bij de woordenschat:

Het hier uitgegeven tekstfragment vertoont de volgende Vlaamse kenmerken: (De cijfers tussen haakjes verwijzen naar de regels in het tekstdeel).

A:

Klankleer en spelling: W. Vl. Ontronding van u >i: dinne (342) pitte (120)^(53). Alg. Vl. Ontronding van u >i: stic (186)^(54). Procope en prothesis van ‘h’: antieren (244) maar hypercorrect in hijsbeen (74, 80)^(54a). oe >ou vóór velaren en labialen: doucke (158), soucken (112, 307, 353), gheuoughet (304)^(55). óò > oi vóór ‘r’: poirte (cfr. woordenlijst), voir-(90, 132, 366), voirt (77), oirboren (379).

B:

Verder komen er in het fragment de volgende, voor het Mndl. in het algemeen interessante taalkundige verschijnselen voor: 1) Contractie: leghet > leyt (8); leghede > leyde (246); seghet > seit (324, 349, 378); seghede > seide (43); gheseghet > gheseit (222, 347, 367);

(53) v. Loey: Middelnederlandse spraakkunst II. 5. druk, Groningen 1968; §§ 18, 19, 120: 1 en 121: 4.

(54) ibd.; cfr. ook Gysseling, M.: Moriaen (Klassiek Letterkundig, Pantheon 1970). Nieuwe uitg. v.H. Paardekooper - van Buuren/M. Gysseling.

(54a) van Loey: op. cit. §§ 113, 121: 8.

(55) Cfr. Willemyns: Bijdr. tot d. Studie van de Klankleer van het Brugs op het einde van de middeleeuwen. (Koninklijke Commissie voor Toponymie en Dialectologie) 1971 en Hellinga, W.: De opbouw van de algemeen beschaafde uitspraak van het Nederlands. Amsterdam 1938.

[p. 381]

2) Gutturalisering bij korte velare vocaal+n+dentaal: (ic) vancker (255) < vand daer; Nndl. vond er^(56); 3) Syncope van intervocalische -v-: hoot (118, 180) < hoofd < hovet; 4) Apokope van ‘n’ bij de infinitief, b.v.... moet ghij trecke hare voeten (34);... Wille die hooftmoeder wercke (1); 5) Rekking van ‘a’ vóór r+cons. b.v. scaerp (21); 6) Metathesis: scropte (200) < scorpet (cfr. tekstdeel, voetn. 128)?; 7) Het perfectieve aspekt van ‘ghe-’: ghecrijghet (107) ghecrijghen (159)^(57) 8) ‘Congruentie’ bij de onbepaalde voornaamwoorden: men bindense (103) ende trecken van haer... ‘Na enkelvoudige pronomina, die een collectief begrip uitdrukken, kan het werkwoord in het meerv. staan’^(58).

Voor een diepgaande analyse van het dialekt zou men moeten wachten tot het woordmateriaal van het gehele handschrift ter beschikking staat. De onderzoekingen die tot nu toe gedaan zijn, hebben als resultaat opgeleverd, dat de taal van het gehele handschrift dikwijls Vlaamse dialektkenmerken vertoont, bij voorkeur Westvlaamse. Voor een eventuele Vlaamse oorsprong spreekt ook het feit, dat de plaats Sluis in het handschrift vermeld wordt⁽⁵⁹⁾, evenals het voorkomen van het reeds besproken woord dagghe.

De hier aangevoerde kenmerken zijn niet voldoende om een bepaalde plaats van herkomst vast te stellen. Ze kunnen echter op Vlaamse invloed wijzen.

(56) Schönfeld, M.: Historische Grammatica van het Nederlands. Klankleer, 5. druk 1954, cfr. § 74.

(57) Overdiep: Stilistische Grammatica. Zwolle 1949, blz. 55.

(58) Stoett: Middelnederlandsche Spraakkunst, Syntaxis. 's-Gravenhage, 1923, § 201.

(59) In een ander deel van het hs. - niet in de hier behandelde passages.

[p. 382]

Teksteditie

De tekst wordt diplomatisch weergegeven. Konjekturen worden in voetnoten geplaatst; uitvoerige filologische verklaringen zijn in een afzonderlijk hoofdstuk in de inleiding ondergebracht, waarnaa in de voetnoten wordt verwezen. De interpunktie is die van het handschrift. Doorgehaalde woorden of letters zijn tussen () geplaatst; (...) = onleesbaar. Woorden boven de regel worden tussen\ / gezet; [...] betekent dat waarschijnlijk iets weggevallen is. De abbreviaturen worden opgelost, en ook cursief gezet - behalve het Lat. ‘et’. (brief aan Prof. Hoebeke). Tekstgedeelten uit het Lat. Ms. 8, die niet in het Mnl. handschrift voorkomen, worden bij de aantekeningen opgenomen.

Ms. med. 798

⁺ Wille die hooftmoeder⁽¹⁾ wercke metter
hant⁽²⁾ ande poirte⁽³⁾ of an die
matrice⁽⁴⁾ des wijfs, alsoe ons hier
bescriuet albertus⁽⁵⁾ in sine philosophie
int secrete⁽⁶⁾ clerc⁽⁷⁾ int
Capittele vander heymelicheden des
wijffs, In die matrice ende in die
stede daert kint in leyt so gheual-
len⁽⁸⁾ groote siecheden vele van
vele manieren, Als apostemen⁽⁹⁾ zwee-

+ fol. 84r^o

(1) vroedvrouwe; cfr. inl. IV.

(2) bedoelt de chirurgische ingreep. Yperman schrijft in zijn Cirurgia: ‘... Surgia es gheseyt van der hant, Cyros jnne griex dat es hantwerck in vlaemsche surgie dat es werck gewrocht metter hant, ende es te verstane Cyrurgie, hantwerc van medicinen...’ (Hs. 1273, Gent, fol. Ir^o).

(3) betekent zowel toegang tot de schede (introitus vaginae) als de schede zelf (vagina). Een nauwkeurige benaming van de geschlachtsorganen bestaat gewoon nog niet in de middeleeuwen; cfr. voetn. 36.

(4) baarmoeder (uterus).

(5) cfr. inl. II.

(6) ibd.

(7) oorspronkelijk een persoon die de geestelijke wijdingen heeft ontvangen, Mnl. Wb. III 1529: 1; daaruit is de bet. ‘geneeskundigen’ ontstaan, op. cit. 1531: 2. Wat de plaatsing van het woord clerc betreft, cfr. inl. III.

(8) gebeuren, Mnl. Wb. II, 1781: 2.

(9) ontstekings-, ettergezwel, abces, phlegmone.

[p. 383]

6

Msc. med. 8

 

(fol. 13v^b) cap. 74. De perforatione exi-

 

ture que accidit in matrice. Accidunt

 

autem in matrice species multe aposte-

10

matum sicut cancer et apostema lapideum

[p. 384]

 

ren, canckeren steenen⁽¹⁰⁾ adubelaci

 

albebelaci⁽¹¹⁾ dat is herpes⁽¹²⁾,

 

escrominis⁽¹³⁾, fiscul⁽¹⁴⁾, emoroyde is

 

te cuereren⁽¹⁵⁾ by die medicinen,

15

Maer alse wi commen totten ettere

 

salmen hier segghen vanden wer-

 

ken daer toe metter hant, Ende

 

wildi weten dat werck metter

 

hande, ende metten ysere Soe moet

20

die hooftmoeder weten Of die wee

 

daer of is scaerp⁽¹⁷⁾ int beghinsele⁽¹⁸⁾

 

slaende ende stekende⁽¹⁹⁾ groote hitte,

 

en⁽²⁰⁾ corsen⁽²¹⁾, ende rootheden ghe-

 

lijc vlammen ontstekende Daert dus

25

valt⁽²²⁾ soe haeste v⁽²³⁾, dat die

(10) steenen moet hier als adj. attr. bij canckeren opgevat worden; cfr. Lat. apostema lapideum; de Ofr. tekst heeft ‘aposteme pieros (pirreuse), Leclerc: op. cit. blz. 173, ‘tumeurs sqirrheuses’. Spink/Lewis: op. cit. blz. 464, ‘stony tumour’. Sterthem: op. cit. blz. 113, ‘So is dan Scirrus een aposteme hart.’

(11) dubellati of aldubellati (Arab. ‘al’ = artikel); cfr. Avicenna: Liber Canonis: ‘Et dubellati... est perfunda in carne epatis’ (fol. 296r^o); ‘Dubellet i.s. apostema magnum’ (fol. 556r^o); ‘De cura aldubellati’ (fol. 297r^o).

(12) betekent in deze tijd ‘ongeneeslijke ziekte’ (Elaut, mondl.); cfr. Sterthem: op. cit. blz. 90, ‘Erisipele heeft tweederande verschil; want si is oft zonder ulceratie. Deerst is eenvouwigh ende comt zeer bider naturen van phlegmon. Dander wort formice oft herpes genaemt.’

(13) lees: esthiomenus (gangren): koudvuur. Sterthem: op. cit., blz. 90. ‘... ethiomenus wort bi den Grieken Cangrena genoemt.’

(14) lees: fistule.

(15) genezen.

(17) bet. hier ‘hevig’; cfr. Mnl. Wb. VII, 329: 6.

(18) in het begin.

(19) slaende ende stekende vertaling voor percussione et pulsatione, betekent hier het felle pulseren van het bloed in een ontsteking; cfr. Mnl. Wb. VII, 1217, B: 3 en 2059.

(20) lees: ende.

(21) schrijffout voor cortsen.

(22) vallen: h.i.d. bet. gebeuren; Mnl. Wb. VIII, 1206, II: 3.

(23) hier zal misschien niet weggelaten zijn; cfr. Lat. non properes.

[p. 385]

 

et ulcera et adubelati et alekilati

 

velherpes estiomenus et fistule et

 

emoroides⁽¹⁶⁾

 

 

 

Et si vis scire qualiter fit eius

 

operaatio cum ferro

 

Oportet quando tunc ut consideres si

20

dolor apostematis in inceptione sua est

 

acutus cum percussione uel pulsatione

 

flamma et febre et uides ipsum rubere

 

 

 

si cadat super ipsum visus uel sensus

25

tunc non properes cum perforatione eius

(16) voortz. Lat.: et ragadie et therhelil et apostema calidum et ego quidem iam dixi omnes has egritudines et species earum et signa ipsarum et earum curationes in diuisione oportet ergo in hoc tractatu apostema calida quod accidit in matrice, quand est ex apostematibus que colligunt saniem.

[p. 386]

 

stickten⁽²⁴⁾ sit⁽²⁵⁾ en⁽²⁶⁾ verbeyt⁽²⁷⁾

 

tot dat die zweringhe ende die

 

steecte gherust siin ende die

 

harthede daer toe vallende⁽²⁸⁾

30

Dan soe moet ghy dat wijff doen

 

sitten op een sitten^// met twee

 

sittene an thooft⁽²⁹⁾ Ende helden⁽³⁰⁾

 

haer ouer haer rugghe ende trecke

 

hare voete vergaderende al na den

35

buucke ende met knien wel open,

 

als of sy wilde siin met mans,

 

Ende legghe haer arme onder haren

 

kien⁽³¹⁾ Ende daer bintse alsoot behoort

 

met stercken scrooden⁽³²⁾ Dat⁽³³⁾ moet

40

die hooftmoeder siin ter rechter

 

sijde sittende Ende doenre⁽³⁴⁾ toe

 

dat instrument, der matricen, dat

 

ic seide daermen mede die matrice

 

ontdoet⁽³⁵⁾ den mont⁽³⁶⁾ dat soe vest

(24) steecte: stekende pijn in het lichaam.

(25) sitten: hier, bedaren, kalm worden; cfr. Mnl. Wb. VII, 1176: 7. ‘Ook van gezwellen en zweren’.

(26) lees: ende; cfr. regel 23.

(27) verbeyden: wachten.

(28) vallen: hier in de betekenis: zakken, bedaren; Mnl. Wb. VIII, 1205, II: 2. Bedoelt hier wel, tot dat die hardheid vermindert; het gezwel laten rijp worden. Om het opereren mogelijk te maken, mag het gezwel niet te hard zijn.

// fol. 84v^o

(29) een rustbank of stoel met twee zitplaatsen.

(30) neigen, buigen; Mnl. Wb. III, 294.

(31) schrijffout voor knien.

(32) een stuk van de ene of andere stof, Mnl. Wb. VII, 779: 2 i.v. ‘schrode’.

(33) gelet op de kontekst moet hier dan gelezen worden; cfr. voetn. 116, 119, 171 en 191.

(34) doenre (doen daer): aanbrengen.

(35) ontdoen: open doen.

(36) Hier is wel de uitwendige baarmoedermond bedoeld. Diepgen: Frau und Frauenheilkunde in der Kultur des Mittelalters, Mainz, 1963, schrijft echter dat het verschil tussen de twee monden in deze tijd nog niet bekend was - maar verder in onze tekst wordt dien diepen mont der matricen vermeld (cfr. regel 58) en dat duidt er wel op, dat het bestaan van twee verschillende openingen bekend was. De uitwendige mond vormt de grens tussen de schede (vagina) en de hals van de baarmoeder (cervix uteri), de inwendige baarmoedermond vormt de grens tussen de hals van de baarmoeder en de holte van het baarmoederlichaam (corpus uteri). Wat het instrument betreft, cfr. volgende voetn.

[p. 387]

 

et cura ipsum cum eo quod iuvat super

 

maturationem donec quiescat acuitas

 

accidentium.

 

 

30

Et tunc oportet ut facias sedere mulierem

 

super sedem que duo ha beat sedilia

 

 

 

et reclinet super dorsum suum et aggreget

 

pedes suos ad partem inferiorem ventris

35

et sint coxe eius expanse

 

 

 

et ponat brachia sua sub genibus suis

 

et liget utraque ligamento conveniente

 

ad illud. Deinde sedeat obstetrix a

40

latere dextro

 

et administrata instrumentum

 

 

 

quo aperitur orificium matricis⁽³⁷⁾.

(37) voortz. Lat. Cuius forma veniet eis que sunt post zal wel als verwijzing naar de tekening van de pers opgevat worden, cfr. voetn. 169. In de Latijnse tekst is er, zoals bij Albucasis, een speciaal hoofdstuk voor de instrumenten, cfr. voetn. 159.

[p. 388]

45

in diepe der matricen wel verwach-

 

tende⁽³⁸⁾ ende ontsiende⁽³⁹⁾ van quet-

 

sene

 

 

50

Ende is oec dat instrument meerder

 

of langher dan dat diepe der matri-

 

cen es, Soe moeti legghen deels der

 

matricen ende oe (...)⁽⁴⁰⁾

 

 

 

tdroyer⁽⁴¹⁾ dat loopt int instrument

55

vander ouerste sieden dat sy dat

 

wel houde dat instrument, Ende keere

 

die knoope vertiginem⁽⁴²⁾ tot dat open

 

wert dien diepen mont der matricen⁽⁴³⁾

 

Ende hier omme als extiere⁽⁴⁴⁾ open-

60

baert hem ende men tast metter hant

 

ende sachte es, ende moruwe es Dan

 

behooft⁽⁴⁵⁾ dat ghijt snijt ten hooch-

 

sten⁽⁴⁶⁾ met eene breede spatulen

 

ghemaect aldus⁽⁴⁷⁾ Ende daer na als

(38) verwachten: oppassen voor.

(39) ontzien: vermijden.

(40) Hier is de tekst onduidelijk. Omdat ‘ende oe (...)’ in het hs. aan het einde van een regel staat, kan wel een vergissing te vermoeden zijn; cfr. de Lat. tekst.

(41) Hier moet wel gedacht worden aan roeder, mnl. ook royer: ndl. roer, een overlangse pin, die het eigenlijke, draaiende deel kon sturen; cfr. Mnl. Wb. 1496, roeder: remus en gubernaculum. Als een eerste poging om een draaibaar onderdeel van het instrument te benoemen, zou de naam niet ondenkbaar zijn, (mededel. M. Hoebeke, Gent).

(42) foutieve vertaling voor, revolvat minister vertiginem: de helper zal de schroef omdraaien; cfr. inl. III.

(43) inwendige baarmoedermond; cfr. voetn. 36.

(44) vernederlandsing voor exitura.

(45) is het nodig.

(46) aan het hoogste punt van het gezwel.

(47) cfr. bijl. I: A.

[p. 389]

45

Et oportet quando vis administrare hoc

 

instrumentum ut figas cum radio profun-

 

dum matricis mulieris ut non sit illud

 

quod ingreditur ex instrumento plus quam

 

profundum matricis et ledat infirmam.

50

Si autem fuerit instrumentum maius-

 

quam profundum tunc oportet ut ponas

 

pulvillos super tecturam profundi ma-

 

tricis ut prohibeatur introitus instru-

 

menti totius in profundum matricis et

 

oportet ut ponat vertiginem que currit

55

in instrumento ex latere superiore et

 

ut teneat instrumentum et reuoluat

 

minister uertiginem donec aperiatur

 

orificium profundum matricis.

 

Cum quando apparet exitura et tangitur

60

manu et est lenis mollis

 

 

 

tunc oportet ut seces ipsam apud caput

 

eius cum spatomile lato

[p. 390]

65

dat atter^(47a) vte ghedaelt is soe moet

 

ghij die wonde wieken⁽⁴⁸⁾, die weke⁽⁴⁹⁾

 

ghenet⁽⁵⁰⁾ in olie van Rosen, Ende

 

legt die vander wonden^// die es int

 

diepe vander matricen tot commende

70

buten op vander matricen, Ende die

 

bult⁽⁵²⁾ daert dwijf haer saet in

 

draeghet⁽⁵³⁾ die hanghet recht binnen

 

den lippen vander poirten ant

 

hijsbeen⁽⁵⁴⁾, dat moet ghij decken met

75

suuere wolle verdroncken in watere

 

daer in ghesoden es maluwe⁽⁵⁵⁾ Ende

 

ouer twee daghen voirt gheset daer

 

na ende gheneest met vnguente⁽⁵⁶⁾

 

Ende somtijt soe moetmen die wonde

80

ende hijsbeen met watere dwaen ende

 

daer⁽⁵⁷⁾ smeeret⁽⁵⁸⁾, met zeeme, Ende

 

daerna nemet watere daer in ghesoden

 

es lelien of wortelen van aristolo-

 

gia longa⁽⁵⁹⁾, daerna soe keeret⁽⁶⁰⁾

(47a) atter: is een kustmiddelnederlandse vorm van ‘etter’ (mededel. Em. Prof. Dr. A. van Loey)

(48) een wonde van een wiek voorzien.

(49) wiek (weke of wieke) Mnl. Wb. IX, 2443.

(50) netten: natmaken, bevochtigen.

// fol. 85r^o

(52) voortz. Lat. aut oleo viridi in quo sit quedam stipticitatis.

(53) kittelaar (clitoris).

(54) Volgens de middeleeuwse humoraalleer had de vrouw ook zaad (sperma).

(55) schaambeen (os pubis); cfr. Mnl. Wb. III 962: ‘Isebeen Kilian: isbeen, ischbeen, ijsbeen... et os pubis... De oorsprong is niet zeker.’ Betr. hypercorrectie ‘h’ zie inl. IV: A.

(56) (Malva silvestris L.): kaasjeskruid, ook ‘papple’ genoemd.

(57) Lat. unguentum: zalf.

(58) Gelet op de kontekst moet hier daerna gelezen worden.

(59) smeret het.

(60) holwort (Aristolochia longa L.): gemene pijpbloem.

[p. 391]

65

Cum quando euacuatur sanies tunc oportet

 

ut ponas in vulnus licinium submersum

 

in oleo rosacio⁽⁵¹⁾

 

et pone licinium extra sectionem in

 

profundo matricis. Et pone exterius

70

super matricem et super pectinem

 

 

75

lanam mondam submersam in aqua in qua

 

bullite sint malue.

 

Deinde curetur post duos dies cum

 

vnguento quod conuenit ad illud donec

 

sanetur.

80

Et quandoque abluitur matrix et uulnus ita

 

quod clysterizetur cum eaq ua et melle.

 

Deinde cum aqua in qua bullite sint radi-

 

ces lilij aut aristologie longe

 

deinde redeat ad vnguentum⁽⁶¹⁾.

(51) Hier wel overdrachtelijk: tot terugkeer dwingen = genezen; cfr. ook regel 78: gheneest met vnguente.

(61) voortz. Lat. Quod si uulnus fuerit absconditum interius in matrice tunc oportet ut prohibearis a curatione eius cum ferro. Immo cura ipsam cum eo quod diximus in diuisione.

[p. 392]

85

weder met vngents,^// Int Capittele

 

van albertus leringhe staet bescre-

 

uen Clerc⁽⁶³⁾ Hoe datmen helpen sal een

 

dooden dracht⁽⁶⁴⁾ versceeden⁽⁶⁵⁾ vandie

 

moeder Ist dat sake^// dat niet wt

90

en comt met dat voirseit is van den

 

levende Ende die hooftmoeder daer toe

 

wert bedwonghen⁽⁶⁶⁾, te werkene metter

 

hant Inden eerste suldi dan mercken

 

of dat siecke wijf is van ganser vir-

95

tute⁽⁶⁷⁾ ende daer niet en es van eni-

 

ghen toevallende⁽⁶⁸⁾ dinghen datmen

 

ontsiet tverlies⁽⁶⁹⁾ vander vrouwe, soe

 

sal die hooftmoeder dat wijff legghen

 

op een bedde metten aensichte op waert

100

ende houden haer hoof⁽⁷⁰⁾ nedere een

 

luttele, ende een ander houde die

 

knien opwaert, Ende noch een ander

 

houde beede die sijde of men bin-

 

dense op dat bedde soe dat sij haren

105

lichame niet en verrecke⁽⁷¹⁾ ende

 

trecken van haer die dracht⁽⁷²⁾ Ende

 

dan soe ghecrijghet⁽⁷³⁾ den mont vander

 

matricen, ende net die dien met

 

natter olium musselagien⁽⁷⁴⁾ altee⁽⁷⁵⁾

// fol. 240⁽⁶²⁾

(62) Wat de nummering betreft, cfr. inl. II.

(63) cfr. voetn. 7.

(64) de doode vrucht, abortus, d.i. miskraam.

(65) verscheyden: afscheiden, afzonderen.

// fol. 243

(66) bedwingen: gedwongen, verplicht.

(67) sterk van gestel.

(68) toevallend; bijkomend, bijkomstig; cfr. Mnl. Wb. VIII, 493: 2.

(69) schade, nadeel.

(70) hoofd.

(71) verrecken: te sterk rekken.

(72) Wat de congruentie betreft tussen subjekt en predicaat, cfr. inl. IV: B, 8.

(73) ghecrijghen: hier = bereiken; cfr. inl. IV: B, 7.

(74) (Moschus moschiferus L.): sekreet, getrokken uit een klier van het mannelijk muskusdier.

(75) vernederlandsing voor Lat. althea: wilde malve.

[p. 393]

85

(fol. 14r^b) cap. 76. De extractione fetus

 

mortui.

 

 

 

Quando tu curas fetum mortuum cum eo quod

90

dixi in diuisione cum medicatione et

 

non egreditur

 

et cogeris uti operatione cum manu tunc

 

oportet ut consideres.

 

Si ergo mulier est sane uirtutis et

95

 

 

non est cum aliquo ex accidentibus

 

 

 

ex quibus timetur super eam perdicio

 

tunc oportet ut resupinetur mulier in

 

lecto super dorsum suum

100

et sit capus eius inclinatum inferius

 

 

 

et crura eius eleuata et minister

 

detineat eam a duabus partibus, aut

 

ligetur ad lectum ut non (fol. 14v^a)

105

extrahatur corpus eius apud extentionem

 

fetus,

 

 

 

Deinde humecta os matricis cum oleis

 

humidis et cum muscillagine altee et

[p. 394]

110

ende fenugricen⁽⁷⁶⁾ ende semen lini⁽⁷⁷⁾

 

daer⁽⁷⁸⁾ doetse in die matrice lichte-

 

lijc (Ende clerc dan sal men soucke)

 

Ende clerc dan sal men soecken die

 

stede daer an dat haecken vesten⁽⁷⁹⁾

115

mach orbelic⁽⁸⁰⁾ siinde omme die dracht

 

te suuerenne, Maer clerc waer die

 

dracht bereyt om neder te commene

 

ouer siin hoot⁽⁸¹⁾ soe veste dan die

 

haecken in siin oghen of in sinen

120

mont of andersins in of in die pitte⁽⁸²⁾

 

beneden of in die rebben of in die

 

lancken⁽⁸⁵⁾, of isse ghedaelt ouer

 

sinen voeten⁽⁸⁷⁾ soe sult ghy vesten

 

die hake⁽⁸⁸⁾ int pectiin⁽⁸⁹⁾ ende

125

tijsbeen ende die middele rebbe, ende

 

men moet houden den^// een haec in die

 

rechter hant, Ende setten dat dat

 

cromme dat es tusschen den vinghere

 

vander luchter⁽⁹⁰⁾ hant, dat doet met

(76) (Trigonella foenum graecum L.): Grieks hooi.

(77) zaad van (Linum usitatissimum L.): lijnzaad.

(78) Gelet op de kontekst moet hier daerna gelezen worden; cfr. voetn. 57; cfr. ook Lat. Deinde intromittat...

(79) vastmaken.

(80) geschikt.

(81) hoofd; cfr. inl. IV: B, 3.

(82) put: hier ‘put onder kin’; cfr. volgende voetn.

(85) het weke gedeelte van het onderlijf; cfr. Mnl. Wb. IV, 105.

(87) met de voeten naar beneden.

(88) hier een tekening van drie haken; cfr. bijl. I: B.

(89) voor Lat. in pectine; pecten, inis, n. = kam; bet. hier, in de lies, ter hoogte van Eminentia ilio pectinea.

// fol. 244

(90) linker.

[p. 395]

110

fenigrici et seminis lini.

 

Deinde querat cum ea locum in quo figat

 

vncinos ex fetu, ex loca conuenientia

 

 

115

ad illud considera quod ergo tunc quod

 

 

 

si fetus paratus est ut descendat super

 

caput suum tunc fige uncinos in oculos

 

eius aut in collo eius aut in ore eius

120

aut in palato ipsius aut sub barba⁽⁸³⁾

 

aut in furcula⁽⁸⁴⁾ ipsius aut in locis

 

propinquis costis et sub ypocundrijs⁽⁸⁶⁾

 

Si autem descensus eius est super pedes

 

eius tunc in pectine

125

et costis medijs et

 

oportet ut teneat vncinum cum manu

 

dextra et ponat curuitatem eius in

 

eo quod est inter digitos manus

 

sinistre et intromittat cum manu

(83) sub barba: onder de plaats waar de baard groeit (onder de kin); Channing, op. cit. heeft hier ‘mentum’.

(84) furcula bet. hier ‘deel van de kin’; cfr. Littré, E: Dictionaire de la langue française, 1812: 10; cfr. ook voetn. 115.

(86) Regio hypochondrica: gedeelte van den buik.

[p. 396]

130

sacheden dat die matrice niet en

 

quetse Ende veste den haec in eenen

 

vanden voirseyden steden tot dat hi

 

comt daert ydel is, Ende dan soe vest

 

met eenen anderen haeck, in een ander

135

stede derieghen⁽⁹¹⁾, ende den derden

 

dat hy trecke ieghen dandere effen

 

(...) sij⁽⁹²⁾, Ende dat niet en dale

 

metter een siede meer totter anderen

 

siden wert vorder⁽⁹³⁾ dan ter andere,

140

Ende (...) dan soe trect effene

 

Ende dese treckinghe en mach niet

 

siin na hare rechede⁽⁹⁴⁾ alleen, Maer

 

in elke sijde al euen effene datten

 

ganc ghelijk comt, Ende ist clerc

145

dat eenich deel achter bliuen soe

 

moet die hoeftmoeder haer vinghere

 

bestrijken, met olie ende steken

 

in ende keerent ende porrent⁽⁹⁶⁾

 

datter in is bleuen Daer om ist

150

dat een deel vander vrucht wtgaet

 

ende dander deel in bliuet, soe

 

verandert die haecke tot een ander

 

stede die hogher is ende doet dat

 

tot dat die dracht al wt is, Ende

155

gaet die een hant vte voer die

 

ander, ende niet moghelic ende⁽⁹⁷⁾ is

 

weder in te doene omme der natheden⁽⁹⁸⁾,

 

Soe windet doucke daer omme ende

 

trecket al vte dat ghij ghecrijghen⁽⁹⁹⁾

(91) daar tegen.

(92) sij moet er wel niet staan; het doorgestreepte ‘(...)’ dat er vóór staat - laat wel een vergissing vermoeden tot het volgende siden wert.

(93) verder, meer vooruit.

(94) rechtuit, in eene rechte lijn.

(96) porren: verroeren.

(97) het hs. heeft nasaalstreep - maar hier zal wel en (de ontkenning) gelezen moeten worden.

(98) schrijffout (?) voor nauwhede; cfr. Lat. propter coartationem.

(99) crijghen; cfr. inl. IV: B, 7.

[p. 397]

130

cum facilitate

 

et figat uncinum in aliquo locorum

 

illorum que diximus donec perueniat

 

ad rem vacuam.

 

Deinde figat in oppositione eius

135

uncinum alium aut tercium

 

si indiget ut sit attractio equalis

 

et non declinet ad partem.

 

 

140

Deinde extendatur extentione equali

 

et non sit extentio secundum rectitudinem

 

suam tantum immo moueatur ad omnem

 

partem⁽⁹⁵⁾.

 

 

145

Quod si retineatur ex eo pars tunc

 

oportet ut iniungat obstetrix quosdam

 

digitos cum oleo et intromittat eos

 

ex parte et reuoluat cum eis illud

 

quod retinetur. Si ergo egreditur

150

pars fetus

 

 

 

tunc permutentur uncini ad locum alium qui sit

 

altior et fac hoc donec egrediatur fetus

 

totus.

155

Si autem egreditur manus ante aliam et non

 

est possibile reducere eam propter

 

coartationem eius tunc oportet ut

 

inuoluatur super eam pannus.

 

Deinde extrahe eam donec quasi

(95) voortz. Lat. ut alleuietur exitus eius sicut fit cum dente apud eradicationem eius et oportet in eo quod est intra illud ut mollificetur extentio.

[p. 398]

160

cont, Ende dan versnijtse in die junc-

 

turen⁽¹⁰⁰⁾ der scouderen⁽¹⁰¹⁾ of des ellen-

 

boghen met eenen^// spatulen van deser

 

vormen aldus verstaelt voeren⁽¹⁰²⁾ ende

 

alsoot behoort⁽¹⁰³⁾ dat (d) ghij doet

165

in dandere hant ende in twee voeten

 

Clerc Albertus⁽¹⁰⁴⁾ ware dat hooft groot

 

ende perselic⁽¹⁰⁵⁾ int lijden⁽¹⁰⁶⁾ der

 

poirten, ofte yet ware⁽¹⁰⁷⁾ aen thooft

 

is vergadert van watere steket dan

170

doer ende tusschen uwen vingheren

 

een spatule dit is die vorme vander

 

spatulen⁽¹⁰⁸⁾ ende daerme suldi thooft

 

splijten ende laten die nathede wt

 

lope, Ofte scuert⁽¹⁰⁹⁾ metten instru-

175

mente⁽¹¹⁰⁾ of breket met thooft et⁽¹¹¹⁾

 

snijdet ontween met algemacu dwelke

 

is ghemaect na deser vormen⁽¹¹²⁾ Ende

 

dan trecket been ontween dan vte

 

met thanghen, ghemaect na deser vor-

180

men⁽¹¹⁴⁾ Gaet dat hoot vte ent wort

 

ghedwonghen of (...) gheperst

 

totter stede diemen heet fintula⁽¹¹⁵⁾

(100) gewrichten.

(101) cfr. Lat. tekst heeft hier plante (Lat. planta: voetzool, voet).

// fol. 245

(102) verstaelt voren: versterkt met een stalen punt; cfr. tekening bijl. I: C.

(103) alsoot behoort: als het noodzakelijk is.

(104) cfr. inl. II. en III.

(105) klemmend.

(106) passeren.

(107) yet ware: ergens; het woord [ətwer] bestaat nog in het W. Vl., cfr. vragenlijst 4, Sem. voor Vlaamse Dialectologie, Gent, (J. Taeldeman, mondl.).

(108) cfr. bijl. I: D. Lat. tekst, spatumen spinosum; Ofr. spatumile espinout.

(109) schueren: splijten; lees: scuert het.

(110) cfr. bijl. I: E.

(111) Lat. et: lees: en.

(112) cfr. bijl. I: F. Cfr. ook volgende voetn.

(114) cfr. bijl. I: G.

(115) schrijffout voor furcula; cfr. Lat tekst; Fr. forcele: fourchette. Hier ‘deel van de vulva’; cfr. Littré, op. cit. 1812: 10, ‘Terme d'anatomie... La commissure postérieure des grandes lèvres de la vulve...’

[p. 399]

160

egreditur tota inscide eam aut in-

 

iunctatur plante aut in cubito

 

 

 

et ita oportet ut facias in manu altera

165

et in duobus pedibus.

 

Si autem caput fetus est magnum aut

 

accidit ei coartatio apud exitum

 

 

 

aut est in capite eius aqua aggregata

170

tunc oportet ut intromittat inter digitos

 

spatumen spinosum

 

et findat cum eo caput et extrahat

 

aquam

 

aut discumpat ipsum cum instrumento

 

 

 

quod notiatur almisdat⁽¹¹³⁾

 

 

 

Deinde extrahat ossa cum forficibus

 

 

180

Quod si egreditur caput et coartetur

 

apud furculam

 

tunc findatur donec effundatur

(113) In de Lat. tekst worden de instrumenten in een speciaal hoofdstuk (cap. 77) beschreven. De vorm van het als algemacu (Lat. almisdat) aangeduide instrument is niet precies dezelfde in verschillende handschriften. Het gelijkt het meest op het in het Arab. ‘michdakh’ genoemde instrument; cfr. Leclerc, op. cit. blz. 127.

[p. 400]

 

dat⁽¹¹⁶⁾ scoortment⁽¹¹⁷⁾ tot dat die

 

nathede wt is, Ende en woudet niet

185

wt, noch is onder holich⁽¹¹⁸⁾ dat⁽¹¹⁹⁾

 

so versnijt dat been noch in sticken

 

na dat wt gaen mach, met desen in-

 

strumenten aldus ghemaect⁽¹²⁰⁾, Ende

 

is dat nederste van buucke gheapos-

190

temeert⁽¹²¹⁾ of dat daer in is ydro-

 

pozie⁽¹²²⁾ soe motmen steken tot dat

 

die nathede wt is ende wt gaet, Maer

 

is die dracht op haer voeten dan is

 

siin trecken^// lichte ende sy

195

gheweghen⁽¹²³⁾ ten monde der matricen

 

lichte [...]⁽¹²⁴⁾ ende luttel anden

 

buuck of anden borste(n), Dan

 

trecket wt metten lakene dat ghy

 

an die hant bewimpelt⁽¹²⁶⁾ hebt, Et⁽¹²⁷⁾

200

scropte⁽¹²⁸⁾ den buuck op ende die

 

borst, ende doet al wte datter in

 

es, Ende als dat is of ghedaen, ende

 

thooft dan weder in keert, Dan steket

 

die hoofmoeder haer hant an die

(116) Gelet op de kontekst moet hier dan gelezen worden; cfr. voetn. 33, 119, 171 en 191.

(117) splijt men het; cfr. voetn. 109.

(118) hol; Mnl. Wb. III 535: ‘Een caverne of holige aerde’. Misschien is hier ‘ulcereus’ bedoeld. Cfr. Lat. obedit (obedere: wegvreten). Leclerc, op. cit. heeft hier alleen maar: ‘S'il en était autrement...’, blz. 181.

(119) lees: dan, cfr. voetn. 33, 116, 171 en 191.

(120) cfr. bijl. I: H. en I.

(121) vol met gezwellen.

(122) hydrops, -opis, m.: waterzucht.

// fol. 246

(123) aanlanden, Mnl. Wb. II, 1874: I: 1.

(124) De voortzetting van de Mnl. tekst lijkt niet logisch - er zal wel iets weggelaten zijn; cfr. de Lat. tekst; lichte staat aan het einde van de regel (vergissing?).

(126) bewimpelen: omwinden.

(127) Lat. et: les: en; cfr. voetn. 111.

(128) lees: scorpet; schorpen: open snijden; cfr. inl. IV: B: 6.

[p. 401]

 

humiditas que est in pectore.

185

Si autem non complicatur nec obedit

 

ad exitum tunc incide caput frustatim

 

secundum que passibile est tibi.

 

 

 

Item si inferius ventris est aposte-

190

matum aut est in eo ydropisis tunc

 

oportet ut perfores ipsum donec

 

currat ex eo humiditas.

 

Si vero fetus est super pedes suos

 

tunc attractio eius est facilis et

195

directio eius ad os matricis est

 

leuis. Si autem coartatur apud ventrem

 

aut pectus⁽¹²⁵⁾ donec currat quod est

 

in eis.

 

 

 

Si autem auferuntur reliqua membra

 

et redit caput tunc intromittat obstetrix

 

manum sinistram.

(125) In de Lat. tekst staat hier de volgende marginale aantekening: tunc oportet ut extrahas ipsum cum panno quem inuoluisti super manum tuam et fundas ventrem aut pectus. De glose lijkt van dezelfde schrijver te zijn.

[p. 402]

205

poirten, op dat⁽¹²⁹⁾ die mont der matri-

 

cen open (mach) is, steke v hant

 

diepe ende soucke dat hooft, ende dat

 

daer in es, Ende trect dan totten

 

vinghere me⁽¹³⁰⁾ totter mont der matri-

210

cen ende trect dan vte, Ende is die

 

mont der matricen nauwe vanden

 

heeten apostmen⁽¹³²⁾ die daer in die

 

zweren ziin⁽¹³³⁾, Dan en salmer⁽¹³⁴⁾ niet

 

in roeren, Dan orbortet⁽¹³⁵⁾ tot natte

215

dinghen ende vette plaesteringhe,

 

ende sy sal sitten in warm water

 

omme die soethede ende die moruhede⁽¹³⁶⁾,

 

omme te bet⁽¹³⁷⁾ ute te commene, Ende

 

[...]⁽¹³⁸⁾ die dracht ouer hare sijde

220

so salmense effenen⁽¹³⁹⁾ ende dan salmen

 

doen daer toe datmen doet den

 

leuende dracht, Alsoe ic hebbe ghe-

 

seyt clerc op dat sy mach⁽¹⁴⁰⁾, ende

 

mach die vrouwe niet onderstaen⁽¹⁴¹⁾,

(129) wanneer, indien; Mnl. Wb. II, 86: 5.

(130) totten vinghere me foutief voor ‘metten vinghere tot’; cfr. Lat. tekst.

(132) gezwellen waarvan de aard warm is, in de zin van de kwaliteitenleer.

(133) lees: die daer in zijn; wat die zweren betreft, cfr. inl. III.

(134) zal men er.

(135) lees: orbort het: past het.

(136) zachtheid, weekheid, Mnl. Wb. IV, 1973 ‘morwicheit, -hede’.

(137) te bet: des te beter.

(138) tussen Ende en die is waarschijnlijk comt weggevallen.

(139) ghelijk maken.

(140) op dat sij mach: indien zij kan.

(141) doorstaan.

[p. 403]

205

Si ergo os matricis est apertum tunc

 

intromittat manum suam in profundum

 

matricis et querat cum ea caput

 

et abstrahat ipsum cum digitis usque

 

ad os matricis⁽¹³¹⁾

 

 

 

Item si os matricis coartatur propter

 

apostema calidum quod accidit ei

 

tunc non oportet ut laboretur super

 

ipsum. Immo oportet tunc administrare

215

effusionem rerum humidarum pinguium et

 

administra emplastra et sedeat patiens

 

in aquis que mollificant et humectant.

 

 

 

Quod si fetus est super latus suum

220

Tunc si possibile est ut equetur

 

tunc administra quod diximus in

 

fetu viuo

 

 

 

quod si non est possibile illud tunc

(131) voortz. Lat.: Deinde intromittat in eo vncinum vnum aut vncinos duos et abstrahat ipsum cum eo.

[p. 404]

225

soe snijtse⁽¹⁴²⁾ ontwee ende trect alsoe

 

vte, Ende en laeter niet in vander

 

secondinen die vorme des spriets⁽¹⁴³⁾

 

daermen die dracht mede porret, Ende

 

als ghij v werck ghedaen hebt dan soe

230

gaet voert alsoe men doet in die

 

cuere⁽¹⁴⁴⁾ der apostemen in die matrice

 

van hitten⁽¹⁴⁵⁾, Ende clerc gheualter⁽¹⁴⁶⁾

 

vloyinghe van bloede, dat gaet in

 

scinende water⁽¹⁴⁷⁾ ende doeter voert

235

toe dinghen die stoppen, Ic sach en

 

wijff clerc in wiens lichame een kint

 

doot was, Ende si wert weder kint

 

draghende^// dat oec sterf ouer hare⁽¹⁴⁸⁾

 

Daer na ouer langhen tijt, hoer quam

240

een aposteme in die nauele ende

 

zweer totter tijt dat open was ende

 

datter vele etters vte lac⁽¹⁴⁹⁾, Ic

 

albertus wert de⁽¹⁵⁰⁾ hare cuere ghe-

 

haelt, ende antierdese⁽¹⁵¹⁾ langhen tijt,

245

maer die wonde en wilde niet heelen,

 

Ende ic leyder doe⁽¹⁵²⁾ op plaesteren,

 

die seere trocken ende doe quam daer

 

vte een been, des anders daghes noch

 

een, Clerc dat verwonder mi sere

(142) se heeft betrekking op de dracht: het dode kind.

(143) spriet: vork-vormig instrument; cfr. bijl. I: K.

(144) behandeling.

(145) der apostemen in die matrice van hitten; men leze: apostemen van hitten in die matrice.

(146) gebeurt er.

(147) dat gaet in scinende water, m.i. foutieve vertaling; bedoeld is, ‘dan gaat in de vloet stoppend water’. In de Arab. tekst staat ‘nazale’: gaan, stijgen in... (medd. v.H. Lauer, Marburg); scienende foutief (?) voor stipticis.

// fol. 247

(148) sterf over hare: stierf in haar (lichaam).

(149) lac verleden tijd v. leken: lekken, druipen.

(150) te.

(151) hantieren: behandelen; antierdese: behandelde ze; cfr. inl. IV: A.

(152) toen.

[p. 405]

225

inscidatur frustatim et extrahatur

 

et oportet ut non dimittas aliquid

 

ex secundina intus omnino

 

 

 

Cum ergo compleueris operationem

230

tuam tunc administra quod diximus ex

 

curatione in apostematibus calidus

 

que accidunt in matrice. Quod si

 

accidat fluxus sanguinis tunc descendat

 

in aquis stipticis et administra

235

reliquam curationem. Et ego quidem iam

 

vidi mulierem in cuius ventre mortuus

 

erat fetus. Deinde impregnata est super

 

ipsam vice alia postea mortuus est

 

fetus alius etiam accidit ei ergo

240

post tempus longum apostema in vmbilico

 

suo et inflatum est donec apertum est

 

et cepit emittere pus, vocatus sum

 

ergo ad curationem eius et medicatus

 

sum ei tempore longo et non consolidatum

245

est uulnus, posui ergo super ipsum ex

 

quibusdam rebus emplastrum fortis

 

attractionis et exiuit ex loco os.

 

Deinde preterierunt ei dies aliquot et

 

exiuit os aliud miratus sum ergo inde

[p. 406]

250

want in den buuck gheen beene en

 

siin, Ende doe bepeinsde ic ofter

 

mochte syn apostemen in die matrice

 

ende die beene bleuen ware vander

 

dooder dracht O clerc doe suuerde

255

ic die wonde ende ic vancker⁽¹⁵³⁾ in

 

noch meer beenen, die ic alle wt

 

trac Doen⁽¹⁵⁴⁾ soe ghenas dat wijff

 

in goeder dispotie⁽¹⁵⁵⁾ ende leefde

 

daerna menighen tijt⁽¹⁵⁶⁾ Aldus seg

260

ic Albertus datter sciencie⁽¹⁵⁸⁾ in

 

behoort, ende hulpe daer toe, Omme

 

datmen werken moet, metter hant,

 

ter cuere Dit is die tanghe⁽¹⁶⁰⁾

 

daermen mede die matrice open doet,

265

Ende dit instrument daer⁽¹⁶¹⁾ hier na

 

volghet aldus ghemaect van houte

 

ebenus⁽¹⁶²⁾ of brustus⁽¹⁶³⁾ nader ghe-

 

lijcker vander tanghe in haer ende

 

twee dagghe [...]⁽¹⁶⁴⁾ lanc ende een

270

palme⁽¹⁶⁵⁾ die borderen⁽¹⁶⁶⁾ ij. vinghe-

(153) vond er; cfr. inl. IV: B, 2.

(154) toen.

(155) schrijffout voor dispositie: lichaamsgesteldheid.

(156) Dit ‘bericht uit de praktijk’ heeft Leclerc, op. cit. eveneens. Men vindt het dikwijls in middeleeuwse geschriften - met Albertus heeft dit ‘bericht’ niets te maken; cfr. inl. II.

(158) vernederlandsing v. Lat. scientia: grondige kennis.

(160) tekening van de tang; cfr. bijl. II: a; cfr. ook inl. voetn. 11.

(161) Volgens de kontekst moet hier dat gelezen worden.

(162) ebbehout.

(163) brustus schriffout voor buxus: hout van de buksboom; cfr. Lat. buxi.

(164) Naar het schijnt zijn hier een of meer regels weggevallen; cfr. de Lat. tekst. Dagghen staet in het hs. aan het einde van de regel. Het woord werd anders uitsluitend in de betekenis ‘bijgevoegd stuc’ gebruikt (als vert. voor Lat. additamenta) en niet als maat zoals het hier gebeurt; cfr. inl. IV. en voetn. 166 en 174.

(165) een palme: handpalm (als maat) circa 1 dm.

(166) border (bort): plank; hier misschien als synoniem van dagghen; cfr. voetn. 164 en 174.

[p. 407]

250

valde cum in ventre non sit os, cogitavi

 

ergo quia erant ex ossibus fetus mortui,

 

 

 

inquisivi ergo vulnus et extraxi ex eo

 

ossa multa

 

 

 

muliere existente in melioribus disposi-

 

tionibus suis (fol. 14v^b) et iam vixit

 

taliter tempore longo⁽¹⁵⁷⁾ et ego quidem non

260

firmavi hic hoc extraneum nisi quoniam

 

in eo est scientia et adiutorium ad illud

 

quod administrat medicus artifex bonus cum

 

manu sua ex curatione⁽¹⁵⁹⁾

 

 

265

(14v^b(23) Fiat autem hoc instrumentum^(161a)

 

ex ligno ebani aut buxi secundum simili-

 

tudinem forcipum uerumptamen in extre-

 

mitate eius duo additamenta sicut vides

 

et longitudo omnis additamenti ex eis

270

est quasi palmus et latitudo utriusque

(157) voortz. Lat. et emisit ex loco pus parum.

(159) voortz. Lat. De formis instrumentorum que sunt necessaria in extractione fetus mortui. Cap. LXXVII. Vanaf Fiat autem (regel: 265) tot obstetrix quod vult (regel 320) zijn de twee teksten op verschillende wijze gegroeperd. De cijfers tussen haakjes achter de fol. in de Lat. tekst geven de regels aan.

(161a) tekening van een tang - gelijk bijl. II: a.

[p. 408]

 

ren ghescepen in na der vormen die

 

ghij siet staen an dander sijden,

 

^// Ende dit hier na volgende is die

 

vorme vander persen daermen die

275

matrice mede opent den mont alsoe

 

ghij hooren sult, ende is ghemaect

 

na deser vormen⁽¹⁶⁹⁾ Ende sal dese

 

vorme siin van houte ebenus of

 

brustus die twee vijss⁽¹⁷⁰⁾ naghel

280

wesende subtijlre dan die twee

 

houte daer sy doer gaen gheeffent

 

dat⁽¹⁷¹⁾ bijden ende, die welke twee

 

houten w(...), die breette van

 

ij. vingheren breet ende die cante

285

eene vinghere breet ende die

 

ligghende⁽¹⁷²⁾ ghelijk eene groote

 

palme⁽¹⁷³⁾ Ende in die middel daer

 

die twee houten siin twee dagghen⁽¹⁷⁴⁾

 

vanden ghescachte⁽¹⁷⁵⁾ vanden (houde)

290

houte die vast ghemaect moeten

 

siin in elc een deel ende van

 

desen twee dagghen moet die lencte

 

siin meer dan een half palme Ende

 

die breede van twee vingheren of

295

luttel meer^// Ende desen twee toe⁽¹⁷⁷⁾

 

dagghen steket inden mont der matri-

 

cen dat wijff sittende op een bedde,

 

die voeten hanghende nederwert

 

vanden knien nederwaert, Alsoe dat

// fol. 248

(169) cfr. bijl. II: b; op de tekening staat het woord vijsel: schroef, (cfr. voetn. 170); op de eene kant van het als dagghe betekende houten stuk staat lat, op de andere kant iets dat moeilijk valt te lezen, (waarschijnlijk een abbreviatuur). Wat dagghe betreft, cfr. voetn. 164.

(170) schroef.

(171) uit de kontekst blijkt dat men i.pl.v. dat wel dan dient te lezen; cfr. vtn. 33, 116, 119 en 191.

(172) Korrupt voor dialektvoorm linghede: lengte.

(173) 1,5 palme, cfr. voetn. 165.

(174) bijgevoegd houten stuk; cfr. voetn. 164.

(175) Cfr. Mnl. Wb. II, 1583, ‘Verkeerde lezing voor geslach’, en II, 1655, ‘soort’.

// fol. 249

(177) toegevoegde.

[p. 409]

 

est duorum digitorum cum ergo vis aperire

 

cum eo matricem.

 

(14 v^b (6) Hoc quidem est sicut forma

 

strictorij⁽¹⁶⁸⁾

 

 

 

in quo equantur libri cui equaliter

 

sunt due u ertigines in duabus extremi-

 

tatibus duorum lignorum verumptamen

280

haec vertigo oportet ut sit subtilior

 

strictorio et ut fiat aut ex ebano aut

 

ligno buxi

 

et sit latitudo omnis ligni quasi duo

 

digiti et margo cuiusque amborum est

285

quasi digitus vnus et longitudo cuiusque

 

earum est palmus unus cum dimidio et in medio

 

duorum lignorum sunt duo additamen-

 

ta ex genere eiusdem ligni, que iam sunt

 

in utrisque

 

 

 

quorum longitudo est medietas palmi

 

et parum plus,

 

et altitudo⁽¹⁷⁶⁾ utriusque est quasi duo

295

digiti aut parum plus et ista duo

 

additamenta intromittuntur in os matricis⁽¹⁷⁸⁾

 

(14v^b (29) tunc fac mulierem sedere super

 

lectum pendentibus pedibus eius aperto quidem

 

quod est inter crura eius.

(168) Tekening van de pers; gelijkt op die in het Mnl. hs. (cfr. voetn. 167 en 169) - maar er komen geen beschrijvende woorden op voor.

(176) Het kan een schrijffout zijn voor latitudo - maar mogelijk is ook dat altitudo: ‘hoogte’ hier in de bet. v. ‘breedte’ gebruikt wordt.

(178) Lat. tekst die in het Mnl. hs. eerst op regel 304-306 voorkomt: ut aperiatur cum eis quando tu revoluis cum eis duas vertigines prescriptas.

[p. 410]

300

die beene wenden, ende die hielen op

 

die billen, ende die knien op heuen,

 

Ende dan soe doet die twee dagghen

 

inden mont der matricen beyde te ga-

 

der gheuoughet, Dat is alsmen die wee⁽¹⁷⁹⁾

305

vijss naghelen keert of omme drayt,

 

dattie twee dagghen ondoen⁽¹⁸⁰⁾ ghelijc

 

vliende deen vanden (...) anderen,

 

ende hier mede soe wert die matrice

 

gheopent, Clerc dit werc soe doet

310

met subtijlheden, Ende hout dat in-

 

strument, in sine stede staende dattet

 

niet en versciete, noch die matrice

 

niet en vertrecke, wt hare stede, van

 

daer sij is sculdich te stane⁽¹⁸¹⁾,

315

noch niet en quetse, Ende hout v

 

instrument wel beneden bijden knien,

 

metten handen ghelijc datmen hout

 

eene tanghe effene nader grootheit

 

der onttoeninghe⁽¹⁸²⁾ der matricen,

320

tot dat die hooftmoeder heeft haer

 

werc ghedaen,

 

^// Als die secondine⁽¹⁸⁴⁾ wort onthou-

 

den⁽¹⁸⁵⁾ nader dracht alsoe albertus

 

hier seit clerc Dan doet den wiue

325

haer adame⁽¹⁸⁶⁾ in houden ende niesen

(179) schrijffout voor twee.

(180) uit elkaar gaan.

(181) daer sij is sculdich te stane: waar ze behoort. Volgens de middeleeuwse opvatting was de baarmoeder een dier, dat in het lichaam rondwandelde als het op de verkeerde manier behandeld werd.

(182) grootheit der onttoeninghe: grootte van de opening.

// fol. 85r^o

(184) nageboorte.

(185) binnen behouden; de nageboorte komt niet, zoals het normaal behoort te zijn, een uur of drie na de geboorte van het kind.

(186) adem.

[p. 411]

 

Intromitte ista duo additamenta

 

coniuncta in matricem

 

 

315

Et tu es tenens extremitatem instrumenti

 

inferius inter duas coxas eius. Deinde

 

aperti instrumentum cum manu tua sicut

 

facis cum forficibus equaliter secundum

 

quantitatem quam vis ex apertione matri-

320

cis donec faciat obstetrix quod vult⁽¹⁸³⁾.

 

cap. 78. De extractione secundine post partum

 

Quando quidem retinetur secundina apud

 

partum

 

tunc oportet ut precipias infirme ut

325

retineat hanelitum⁽¹⁸⁷⁾ suum Deinde fac

(183) Hier volgt een beschrijving met illustraties van verschillende instrumenten, quo impellitur fetus.

(187) schrijffout voor anhelitum; anhelitus, -us, m: ademhaling, adem.

[p. 412]

 

met condici⁽¹⁸⁸⁾ ende stopt haere noose⁽¹⁹⁰⁾

 

ende mont, Ende en wilse dat⁽¹⁹¹⁾ noch niet

 

volghen soe (me) nemet eenen pot Int

 

decsel een gat ghemaect Ende in

330

dat gat steket aldus teenighe langhe

 

pijpe van eenen riede⁽¹⁹²⁾ ende siedet

 

met (...) water in desen pot, cruden

 

die houdende siin den mont vander

 

matricen Nemet Calamentum⁽¹⁹³⁾, rute⁽¹⁹⁴⁾

335

dille⁽¹⁹⁵⁾, cemele⁽¹⁹⁶⁾ centaure⁽¹⁹⁷⁾ gladie⁽¹⁹⁸⁾

 

alle of som

 

 

 

Ende doet den wiue die aseme⁽²⁰¹⁾ ont-

 

faen ter poirten in soe dat die

340

aseme^// comme int diepe der matri-

 

cen, ende int hole ende bewimpelt

 

dese pijpe met eenen dinnen

 

liinwade alse verre als sij sal gaen,

 

in die poirte omme te wachtene⁽²⁰³⁾ die

345

quetsure der poirten enter⁽²⁰⁴⁾ matricen

 

Ende hier ouer doese niessen, alsoot

 

voren gheseit is, die secondine sal

 

seker commen met haesten, Voert wilse

 

noch niet vte gaen seit Albertus die

(188) condisum (Helleborus niger L.): nieskruid; cfr. Diefenbach: Novum Glossarium Latino-Germanicum Mediae et Infimae Aetatis, uitg. 1867.

(190) neus.

(191) Uit de kontext blijkt dat hier dan dient gezezen te worden; cfr. voetn. 33, 116, 119 en 171

(192) holle rietstengel; cfr. bijl. I: L.

(193) (Calamintha officinalis L.): bergmunt; (Mentha rotundifolia L.): kruizemunt.

(194) (Ruta graveolens L.): wijnruit.

(195) (Anetum graveolens L.): dille.

(196) schrijffout (?) voor camille, d.i. camomille (cfr. Lat. tekst).

(197) Er bestaan twee soorten: a) (Centaurea centaurium L.): groot duizendguldenkruid en (Centaurium minus Moench): duizendguldenkruid.

(198) vernederlandsing (?) voor Lat. gladiolus, d.i. een irissoort.

(201) damp.

// fol. 85v^o

(203) wachten: vermijden, voorkomen.

(204) ende der: en der.

[p. 413]

 

eam sternutare cum condici et stringe

 

manum tuam super os eius et nares. Si

 

ergo egreditur per hoc bonum est et si

 

(15r^a) non tunc accipe ollam et fac

330

in coopertorio foramen

 

 

 

et pone in ea herbas aperientes

 

os matricis

 

sicut calamentum rutha et anetum et

335

camomilla et seha⁽¹⁹⁹⁾ et cassia lignea et

 

centaurea accipe autem omnes istas herbas

 

aut quasdam earum⁽²⁰⁰⁾

 

Deinde pone cannulam harundini⁽²⁰²⁾

 

super foramen coopertorij olle et

 

extremitatem alteram in os matricis

 

et teneat eam donec perueniat uapor

 

ad concavitatem matricis

 

 

 

Deinde fac eam sternutare sicut

 

diximus secundina enim egredietur

 

cum volocitate. Si autem remanet post

 

hanc curationem et non egreditur

(199) Arab. ‘šīh’, een Artemisia-aard; Löw, I: Die Flora der Juden (Neudr. Hildesheim, 1967) blz. 381ff. en Avicenna, op. cit. ‘Seeha’ (fol. 155r^e).

(200) voortz. Lat. et submerge eas in aqua et pone aquam hanc super ignem.

(202) arundo, inis: riet.

[p. 414]

350

hoofmoeder moet dan smeeren hare hant

 

met olie sisamino⁽²⁰⁵⁾ ofte muscelline⁽²⁰⁶⁾

 

alteus^(206a) [...]⁽²⁰⁷⁾ bou(han) delicke⁽²⁰⁸⁾

 

haer hant ter poirten in ende soukense

 

metter hant, Ende als ghijse gheuonden

355

hebt die secondine soe trecse alte met

 

na soe rechte soetelijcke dat die

 

matrice niet en volghet⁽²¹⁰⁾ mids der

 

grooter treckinghen, Maer datmense

 

verwande⁽²¹¹⁾ lichtelijc ter rechter

360

sijden, ende daer na trecke na der

 

quantiteit⁽²¹²⁾ (tet) dattet voren

 

toe ghedaen is⁽²¹³⁾ soe salsi hoersame

 

siin ende van hare stede gaen daer

 

sij gheweest heeft Ende is die mont⁽²¹⁴⁾

365

ghenauwer soe orbooret⁽²¹⁵⁾ den pot, met

 

crude wedere voirseit⁽²¹⁶⁾ ende en wilse

 

dan noch niet commen alsoe ic gheseit

 

hebbe soe en trecke niet meer omme

 

datse ute gaen sal ter mont vander

370

matricen, Soe behouet⁽²¹⁷⁾ wel datmen den

(205) sisamus, a, um: olie gemaakt uit Sesam; cfr. Du Cange: Glossarium Mediae et Infimae Latinitatis, sp. 497 en Georges: Ausführliches Handwörterbuch Lateinisch-Deutsch, sp. 2635.

(206) cfr. Vandewiele, L.J.: Een middelnederlandse versie van de Circa Instans van Platearius, Oudenaarde, 1971, ‘Oly muscelino;... gemaakt uit muscus en aromatische kruiden.’

(206a) wilde malve; cfr. voetn. 75.

(207) Hier ontbreekt wel ende steket; cfr. Lat. tekst.

(208) boudelijke: zonder vrees, kalm.

(210) volghet: h. vallet (Lat. cadat); de baarmoeder moet niet naar voren vallen (prolapsus).

(211) verwenden: verplaatsen.

(212) trecke na der quantiteit: h. zijn inspanning verdubbelen (addare in... bet. verdubbelen; cfr. Wageningen: Latijnsch Woordenboek, addo, 3).

(213) dattet voren toe gedaen is: als het te voren gedaan werd.

(214) opening van de baarmoeder; cfr. voetn. 36.

(215) orbaren: gebruiken.

(216) bedoeld is, wedere den voirseiden pot met cruden; wedere: opnieuw.

(217) is het nodig, geschikt.

[p. 415]

350

tunc precipe obstetreci ut submergat

 

manum suam sinistram in oleo sysamino

 

aut muscillagine altee Deinde intro-

 

mittas eam in vulvam et queras cum ea

 

secundinam cum ergo invenis eam tunc

355

cape eam et extendas ipsam paulatim⁽²⁰⁹⁾

 

secundum rectitudinem ut non cadat matrix

 

apud abstractionem vehementem.

 

Immo oportet ut permutetur cum facili-

 

tate ad partem alteram sive ad latera

360

dextra et sinistra. Deinde addatur in

 

quantitate attractionis ipsa enim

 

obediet et evadet ab adherentia

 

 

 

Quod si os matricis fuerit coartatum

365

nos iam narravimus curationem eius cum

 

sternutatione et medicatione ole cum

 

herbis. Si autem non egreitur cum

 

omnibus que narravimus tunc caue ne

 

fatigeris super eam in iteratione

370

attractionis verumptamen oportet ut illud

(209) voortz. Lat. tekst: Si autem fuerit annexa in profundo matricis tunc intromittat obstetrix manum suam sicut quod narravimus donec quando inuenerit secundinam tunc extrahat eam paulatim.

[p. 416]

 

wiue bint metten buucke op waert ende

 

dan cnijsterse⁽²¹⁸⁾ met vnguento tcra

 

motum⁽²¹⁹⁾ dat^// doen vorten⁽²²⁰⁾, Ende

 

daerna salsi ontbonden werden, ende

375

wtgaen, Maer clerc alsi vort wert

 

soe heeft men daer of quaden roeke,

 

ter magen ende ten hoofde dat quets

 

die hersene, Albertus seit clerc

 

datmen daer toe oirboren sal roe-

380

kinghe die dat verwaren, ende dat es

 

nasturen⁽²²¹⁾ dats kerse beede nat⁽²²²⁾

 

ende droghe ende vighen ghesoden

 

ende dit cruyt te gader in wine

 

ghesoden ende desen roec salmen

385

ontfaen ouer eenen pot in decsele

 

ghemaect een gat, ende daer op

 

een instrument ghemaect aldus⁽²²³⁾

 

ende hier dore ontfaet die roec

 

inden poirt,

(218) schrijffout voor clisterse: clisteren: klisteer, darmspoeling doen; cfr. Lat. tekst en Du Cange, op. cit. voetn. 205, sp. 374: ‘clipsterizare... per foramen in anum aliquid immittere... clysterizare.’

(219) tcra motum foutief voor tetra farmacon; cfr. Lat. tekst; Tetrapharmacum (vel Basilicum) Unguentum. ‘... Salbe, so aus vier Stücken bestehet...’ Zedler: Universallexikon, bd. 42, sp. 1469.

// fol. 242

(220) rotten, verrotten.

(221) Nasturcium (Lepidium sativum L.): tuinkers; cfr. volgende voetn.

(222) nat, foutief voor heet; cfr. Vandewiele: op. cit. voetn. 206: ‘Nasturcium is heet ende droghe inden vierden grade...’.

(223) cfr. bijl. I: M.

[p. 417]

 

quod egreditur ad os matricis ex ea,

 

liges ad coxam mulieris. Deinde cly-

 

steriza eam cum unguento tetra farma-

 

con ipsum enim putrefaciet et eam post

375

dies et dissolvetur et egreditur, verump-

 

tamen

 

quando putrefit, elevatur ex ea odor malus

 

ad stomachum et caput et ledit illud

 

infirmam. Oportet ergo ut administrentur

 

suffomigationes convenientes ad illud.

380

Quidam tamen antiquorum iam experti sunt

 

suffumigationem nastureij et ficcum sicca-

 

rum

 

 

 

Et hec quidem est forma Instrumenti⁽²²⁴⁾

 

cum quo suffumigatur mulier apud reten-

 

tionem menstruorum et secundine⁽²²⁵⁾

(224) tekening gelijkt op die in het Mnl. hs. voetn. 223.

(225) voortz. Lat. tekst: fiat autem ex vitro simile altaria aut fiat ex ere.

[p. 418]

[p. 419]

[p. 420]

Woordenlijst
(De cijfers verwijzen naar de regels)

Albertus 4, 86, 323, 348

ic 222, 235, 246, 251, 255, 256, 367

ic albertus 242, 260

apostemen 10, 212, 231, 240, 252

aristologia longa 83

Calamentum 334

cemele 335

centaure 335

clerc 5, 87, 113, 116, 144, 223, 232, 236, 249, 254, 309, 324, 378

condici 326

dagghe 269, 288, 292, 296, 302

dille 335

dracht 88, 106, 115, 154, 193, 222, 228, 254

fenugricen 110

gheapostemeert 189

gladie 335

hoeft-, hoof-, hooftmoeder 1, 20, 40, 91, 98, 146, 204, 320, 350

hijsbeen 74, 80, 125

maluwe 76

matrice 37, 42, 51, 69, 111, 130, 231, 252, 264, 308, 312, 319, 340, 345, 357

mont der matricen 44, 58, 107, 195, 205, 209, 275, 296, 303, 333, 364, 369

nasturen 381

olie muscelline 351

olie musselagien 109

olie sisamino 351

olie van Rosen 67

palme (als maat) 270, 287, 293

poirte 2, 73, 205, 339, 344, 345, 353, 389

rute 334

secondine 227, 322, 347, 355

semen lini 110

tcra motum 372

vnguente 78, 85

ydropozie 190

zeeme 81

[p. 421]

JAARGANG 1980

Inhoudstafel

Aflevering 1:
I.	L. BAEKELMANS EN H. TEIRLINCK HERDACHT
	1.	Inleiding door M. HOEBEKE			1
	2.	Toespraken gehouden ter gelegenheid van de Baekelmans-herdenking in de gebouwen van het A.M.V.C. te Antwerpen (11 mei 1979):
		-	Toespraak door E. WILLEKENS		3
		-	Toespraak door L. ROOSE		8
		-	Toespraak door B. DECORTE: Humor van de zelfkant		11
		-	Toespraak door H. LAMPO		14
	3.	Toespraken gehouden ter gelegenheid van de vergadering in het park van het kasteel Beauvoorde (18 juli 1979):
		-	Toespraak door A. VAN ELSLANDER		22
		-	Toespraak door K. JONCKHEERE: Herman Teirlinck en de Academie		25
		-	Toespraak door R. DE BELSER: Een evaluatie van Baekelmans' stijlconceptie		34
	4.	Toespraken gehouden ter gelegenheid van de vergadering te Oudenaarde (21 september 1979):
		-	Toespraak door Gouverneur R. DE KINDER		40
		-	Toespraak door L. MERCHIE, Eerste Schepen		44
		-	Toespraak door M. HOEBEKE		45
		-	Slotwoord door A. VAN ELSLANDER		64
II.	VERSLAGEN EN MEDEDELINGEN i.v.m. DE GEWONE ACTIVITEITEN DER ACADEMIE
	1.	Spaans avontuur te Beauvoorde, door K. JONCKHEERE			66
	2.	‘Mijn hert is als een blomgewas’, een foto of een film?, door Christine D'HAEN			78
	3.	De imitatio in Vondels David-spelen van 1660, door K. LANGVIK-JOHANNESSEN			87
	4.	Woordvolgorde in 14de-eeuws Brabants, door A. DE MEERSMAN			94
	5.	Verkenningen in vroeger vertaalwerk 1450-1600. De ‘translatio doctrinae sapientiaeque’, door J.F. VANDERHEYDEN			129
Aflevering 2:
1.	Middelnederlandse vocaalsystemen, door J. GOOSSENS				161
2.	Verkenningen in vroeger vertaalwerk 1450-1600. Vertalen uit plichtsbesef, door J.F. VANDERHEYDEN				252
3.	Versregellengte en insprong in Gezelles ‘Een bonke keerzen kind’ (1858), door Chr. D'HAEN				307
4.	Willem Jozef Vertommen en ‘De Olyftak’, door G. SCHMOOK				316
5.	Verslagen over academische prijsantwoorden:
	-	Guido Gezelles populaire poëzie (1872-1899). Een literatuur-sociologisch onderzoek, door P. COUTTENIER:
				Verslag van A. DEMEDTS	327
				Verslag van R.F. LISSENS	329

[p. 422]

			Verslag van Chr. D'HAEN	343
	-	Lexicale morfologie. De beheersing van de woordvorming door Vlaamse ‘brugklassers’, door W. SMEDTS:
			Verslag van O. LEYS	347
			Verslag van V.F. VANACKER	350
			Verslag van W. COUVREUR	354
	-	Variatie in taalaanbod. Een sociolinguistisch onderzoek van de primaire socializatie in West-Vlaanderen, door L. BEHEYDT:
			Verslag van K. ROELANDTS	357
			Verslag van J. MOORS	360
			Verslag van A. VAN LOEY	363
	-	Aanzet tot de studie van de taal van psychotici, door W. VAN BELLE:
			Verslag van O. LEYS	364
			Verslag van J. GOOSSENS	366
			Verslag van M. HOEBEKE	368
6.	Laat-Middelnederlandse fragmenten uit de ‘Chirurgie’ van Albucasis, door B. KUSCHE			370

(62) Wat de nummering betreft, cfr. inl. II.