Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1978

[p. 249]

Verkenningen in vroeger vertaalwerk 1450-1600
Inleiding - ‘Ter eere Gods’ en ‘Tot ghemeynen Oirbore’
Jan F. Vanderheyden
Binnenlands Erelid der Academie

Vertalen is een oud bedrijf; in de Antieke Wereld en in de Middeleeuwen werd het reeds beoefend⁽¹⁾. In menig opzicht zetten latere vertalers bepaalde tradities van hun vroegere collega's voort. Inderdaad, er zijn niet alleen raaklijnen uit te stippelen tussen het vertaalwerk in de Oudheid en dit in de Middeleeuwen en dit in de zgn. moderne tijd; er is zelfs een zekere continuïteit b.v. in verband met de aanhef en de voorstelling van antieke poëzie en later oorspronkelijk of vertaald dicht- of prozawerk vast te stellen. Het inleidend ‘voorwerk’ van een geschrift is in dit opzicht bijzonder belangwekkend⁽²⁾.

De bedrijvigheid van vertalers heeft ook grillige kurven gekend.

Inderdaad, een treffend verschijnsel in de westerse cultuurgeschiedenis is de massa en ook de verscheidenheid van de vertaalde teksten die in de tweede helft van de XV^de en voornamelijk in de XVI^de en in 't begin van de XVII^de eeuw van de pers kwamen. Bedoeld worden hier in hoofdzaak overzettingen van in 't Latijn of in 't Grieks gesteld werk.

Massaal kan men deze vertaalproduktie noemen omwille van het hoog aantal werken die overgezet werden en eveneens omwille van de talrijke uitgaven die sommige vertalingen kenden. Over de omvang van de oplagen zelf is minder geweten.

(1) ‘The first literary translation from one language into another was made about 250 B.C., when the half-Greek, half-Roman poet Livius Andronicus turned Homer's Odyssey into Latin for use as a textbook of Greek poetry and legend’. Cfr. p. 104 in: Gilbert Highet: The Classical Tradition. Influences on Western Literature. London, Oxford Univ. Press, 1967. En: ‘...from the third century B.C. Greek literature was systematically translated into Latin’. Cfr. p. 46 in: R.H. Robins: A Short History of Linguistics. London, Longmans, 1967.

(2) Ernst Robert Curtius: Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter. 2. Aufl. Bern, Francke, 1954. Cfr. p. 96-97. (De 9^e uitg. van 1978 kon ik niet raadplegen).

[p. 250]

Verscheiden eveneens zijn de elementen, die deze lawine van vertalingen opjoeg, met zich meevoerde en in alle windrichtingen liet neerdwarrelen, niet alleen omwille van de talrijke genres waartoe de oorspronkelijke werken die vertaald werden behoren, doch ook omwille van de uiteenlopende vertaaltechnieken waarmede toen geëxperimenteerd werd.

Het resultaat was dat op 't einde van de XVI^de eeuw in sommige westerse taalgebieden het overgroot gedeelte van de klassieke literaturen - deze van Griekenland en deze van Rome -, op de lyrische en dramatische Griekse poëzie na, in de eigen landstaal toegankelijk was⁽³⁾. Kleurvol was tevens het doek dat de toenmalige werkers op dit gebied, nu eens met grauwe dikke draad, dan weer met ijlfijn gespinsel, nu eens volgens harde, vaste patronen, dan weer naar speelse inval of plotse gril weefden⁽⁴⁾.

Betoverend als dit schouwspel is moest het sommigen in zijn ban vangen.

En dit gebeurde!

Voor verschillende taalgebieden - o.a. voor 't Nederlandse, voor 't Duitse, voor 't Engelse - werden pogingen gedaan om inventarissen van vertaalwerk uit deze periode aan te leggen. Deze schijnbaar wilde opeenstapelingen van dor materiaal zijn nochtans lofwaardig, wijl uiterst nuttig, zij het ook dat ze zich soms tot bepaalde gebieden in de tijd en in de ruimte beperken⁽⁵⁾.

(3) R.R. Bolgar: The Classical Heritage and its Beneficiaries. Cambridge, Cambridge Univ. Press, 1963. Cfr. p. 328.

(4) Jürgen von Stackelberg: Das Ende der ‘belles infidèles’. Ein Beitrag zur französischen Uebersetzungsgeschichte, in: Interlinguistica. Sprachvergleich und Uebersetzung. Festschrift zum 60. Geburtstag von Mario Wandruszka. Hrsg. v. Karl-Richard Bausch u. Hans-Martin Gauger. Tübingen, Niemeyer, 1971. Cfr. p. 583. Cfr. ook Bruno Strausz: Der Uebersetzer Nicolaus von Wyle. (Kapitel I u. II 1-5). Inaugural Dissertation... Berlin. Berlin, Mayer & Müller, 1911. Een gedeelte van wat er van deze dissertatie verscheen is een betoog over de experimenten inzake grammatica en ‘rhetorica’ waaraan N. von Wyle zich waagde bij 't zoeken naar een passende taal en ‘stijl’ voor zijn Duitse vertalingen. Op p. 8 stelt hij o.m.: ‘Wyle hat mit der deutschen Sprache experimentiert’.

(5) C.H. Conley: The First English Translators of the Classics. New Haven Conn., Yale Univ. Press, 1927. Cfr. o.m. ‘Appendix’ p. 127-154: ‘Translators in the Reigns of Edward, Mary, and Elizabeth till 1572...’.
- H.B. Lathrop: Translations from the Classics into English from Caxton to Chapman. 1477-1620. Madison Wis., Univ. of Wisconsin Press, 1933. (Univ. of Wisconsin Studies in Language & Literature. Nr. 35).
- Henriette R. Palmer: List of English Editions and Translations of Greek and Latin Classics Printed before 1641. London, Printed by Blades, East & Blades, 1911. (Publications of the Bibliographical Society London). Cfr. in 't bijzonder p. 129-154.
- Lawrence S. Thompson: German Translations of the Classics between 1450 and 1550. P. 343-363 in: Journal of English and Germanic Philology. XLII (1947).
- A. Geerebaert s.j.: Lijst van gedrukte Nederlandsche vertalingen der oude Grieksche en Latijnsche Schrijvers. P. 173-194, 311-399, 749-859 in: Verslagen en Mededeelingen der Kon. Vla. Acad. v. Taal- en Letterkunde, 1924. (Verbeterde overdruk in hetzelfde jaar. XXIV - 199 p.).
- Cfr. ook de lijsten van Dr. J. van IJzeren die hij in ‘Hermeneus’, 1954-1957, heeft laten verschijnen. Ook zijn Lijst van Nederlandse vertalingen van Griekse en Latijnse niet-Christelijke dichters en prozaschrijvers. Bijdrage tot een Bibliografie. Zwolle, 1958. Cfr. ook de latere lijsten in ‘Hermeneus’ door J.J. Beylsmit, A. Welkenhuysen en P. Claes. In dit verband is vermeldenswaard het zeer leesbare en uiterst degelijk gedocumenteerde opstel van A. Geerebaert s.j.: De Antwerpsche uitgevers en de Nederlandsche vertalingen van klassieke schrijvers in de XVI^de eeuw. P. 131-148 in: De Gulden Passer... N.R., 3^e Jg. (1925).
- Cfr. ook de getabuleerde lijsten van vertalingen van Griekse en Romeinse klassieke schrijvers die vóór 1600 in 't Engels, Frans, Duits, Italiaans en Spaans gemaakt zijn als ‘Appendix II. The Translations of the Greek and Roman Classical Authors before 1600’, p. 506-541 in: R.R. Bolgar: The Classical Heritage and its Beneficiaries. Cambridge, Cambridge Univ. Press, 1963.

[p. 251]

Doch niet alleen bibliografen, deze stoere en boude baanbouwers, ook anderen hebben zich - en dit soms reeds heel vroeg - met de studie van dit vertaalwerk van toen ingelaten. Inderdaad, wie zich voor de geschiedenis van de klassieke studies of van de westerse talen en literaturen of voor de ontwikkeling van onze westerse cultuur interesseerde kon dit verschijnsel niet missen.

Want dit vertaalbedrijf is niet alleen opvallend door zijn omvang en verscheidenheid, doch ook door het belang dat het gehad heeft voor de evolutie van onze beschaving en cultuur in 't Westen. Of zou het vernieuwd contact met de Oudheid door middel van vertalingen in de landstalen, en dit op een front dat zich breder en dieper dan ooit in deze sector ontplooide, geen weerslag gehad hebben op de westerse wereld van de XV^de en XVI^de eeuw? Zou het b.v. bij iemand kunnen opkomen de invloed van de bijbelvertalingen in de volkstalen o.m. in de geschiedenis van de Duitse en van de Angelsaksische cultuur te negeren? En wie zou durven beweren dat het vertalen van de literaire klassieke meesterwerken geen weerslag zou gehad hebben op onze wes-

[p. 252]

terse literaturen⁽⁶⁾? Of kan men nu nog langer blind blijven voor de bevruchtende inwerking van de zestiende-eeuwse vertaalbedrijvigheid op het toenmalige boetseren van de westerse landstalen in theoretische beschouwingen, in grammaticale tractaten, in beschrijvende taalinventarissen of in het hanteren zelf van de taal in literaire of wetenschappelijke geschriften? Wie ook, die zich met de geschiedenis van de opkomst van de westerse landstalen als volwaardige cultuurtalen, bij ons of elders, heeft ingelaten, moet de enorme invloed van het vertaalwerk uit die dagen erkennen⁽⁷⁾.

Anderzijds blijkt nochtans aldra dat wie het belang - qua quantiteit, variëteit en invloed - van dit gebeuren ervaart, ook zien zal dat dit pand in dit cultuurhistorisch gebied aanvankelijk een wasem droomt waarin slechts na een zekere tijd bepaalde elementen scherper en klaarder te onderkennen vallen. Hij ziet een zwerm vragen oprijzen die als een muggendans in een plotse doorbraak van een zoelwarme lichtbundel geleidelijk oog en geest in de ban van de geruisloze, sierlijke spelingen van deze buitelende en fonkelende punten vangt. Wie zou zich dan niet in 't spel van de klassieke chrie willen vermeien, en zich niet afvragen: ‘ubi, quid? quale? qualiter? - en wat mij 't liefst is - adquid?’. Wie zou er zelfs niet willen bijvoegen: door wie werd dat vertaalwerk geleverd?

Op de meeste van deze vragen werd reeds links en rechts gereageerd; voldoende systematische en grondige studie ontbreekt echter om nu al op deze verschillende vragen afdoend bescheid te geven.

Niet - ik herhaal het - dat het vraagstuk van de vertaling - theorie, techniek en geschiedenis - niet eerder zou gesteld zijn!

In de huidige euphorie, die bedwelmend opbloeit uit de opgang en bijval van de moderne linguistiek, uit de belangstelling in de communicatiemiddelen en in de studie van hun mogelijkheden en uit de vlucht in deze jongste jaren van de bespiegelingen over literatuur - haar

(6) ‘During this age [1360-1600] classical masterpieces were translated with a marked effect on the literature of France’. Cfr. p. 194 in vol. II: John Edwin Sandys: A History of Classical Scholarship. Cambridge, Cambridge Univ. Press, 1903.

(7) Cfr. in dit verband b.v.L. Van den Branden: Het Streven naar verheerlijking, zuivering en opbouw van het Nederlands in de 16^de eeuw. Gent, Kon. Vla. Acad., 1956. (Kon. Vla. Academie v. Taal- en Letterkunde. Reeks VI - Nr. 77) of b.v. Richard F. Jones: The Triumph of the English Language. A Survey of Opinions Concerning the Vernacular from the Introduction of Printing to the Restoration. Stanford Cal., Stanford Univ. Press, 1953.

[p. 253]

wezen, vormen en werking - zou het ondenkbaar zijn dat vertaalwerk bij het onderzoek o.m. op deze drie gebieden als taalkundig, sociaal of literair verschijnsel niet zou betrokken worden en zelfs op de snijtafel zou gelegd worden. Het werkgebied is echter zo uitgestrekt en de panden, waarin het ingedeeld ligt, zo talrijk en verscheiden, dat niettegenstaande de opvallende belangstelling deze jongste decenniën vanwege historici, taalkundigen, literair-historici en zelfs letterkundigen in de problemen van communicatie, taal en vertaling, er nog een gedeelte van het studieterrein in verband met vertaalwerk in feite nog grotendeels braak ligt, en een ander slechts oppervlakkig of eenzijdig bewerkt werd.

Toch zijn er een paar sterke lichtpunten.

Bemoedigend b.v. is de inbreng van de verkenners die dit revier afgetrakt hebben en in bibliografische overzichten het reeds rijke resultaat van hun speurtochten hebben vastgelegd; bemoedigend is eveneens de neerslag van sommige theoretische en historische studies; bemoedigend ook de inspanning die de jongste jaren gedaan wordt om het noodzakelijke bronnenmateriaal - oude tractaten over vertaling, inleidingen tot vertaalde teksten en vroeger overgezette werken zelf - door heruitgave er van gemakkelijker toegankelijk te maken.

Wat mij al ettelijke jaren aantrekt zijn enkele vragen in verband met de reeds vermelde veelheid, verscheidenheid, belang en betekenis van de vertalingen die in de eerste twee eeuwen van de geschiedenis van de boekdrukkunst ten onzent verschenen. Vragen die oprezen toen het ging over het winnen van inzicht in het verschijnsel van de herwaardering van de landstalen als dusdanig, voornamelijk in de XVI^de eeuw in 't Westen, en waarmee samenhangt de opkomst en zelfs de plotse bloei van de systematische studie van de volkstalen inzake spelling, lexicografie en spraakkunst. Vragen, meer speciaal dan, over de rol en het belang van de vertalingen in verband met deze revalorisatie van de landstalen; vragen die enkele vorsers, bij ons en elders, reeds jaren zoeken en ontleden, beschrijven en omschrijven hebben gekost; vragen waarvan het doorlichten geleid heeft tot sommige vaststellingen waaraan voor verder onderzoek kon aangeknoopt worden tot bevestiging, nuancering of herziening van eerder ingenomen standpunten. Soms immers kon er o.m. gewezen worden op de positieve invloed die door de vroegere vertaalbedrijvigheid uitgeoefend werd op het geestesleven, meer in 't bijzonder op het gebruiken en het hanteren van de moderne westerse talen, op het beoefenen van de westerse literaturen en op de studie van de landstalen en de letterkunde in deze landstalen.

[p. 254]

Af en toe - en dit is belangrijker voor ons nu - werden zelfs, bijzonder wat dan de vertalingen uit de periode van het Humanisme en de Renaissance betreft, pogingen gedaan om het kluwen van de aanleidingen of oorzaken te ontwarren en uit te rafelen die de toenmalige spetterende explosie van vertalingen zouden verklaren. De voornaamste zouden dan zijn: de steeds groeiende kennis van en belangstelling in de Oudheid, en de pas opkomende maar bloeiende boekdrukkunst; deze laatste zou de verspreiding o.m. van de door overzetting aan 't licht gebrachte nieuw les- en leermateriaal in betrekkelijk goedkope en talrijke exemplaren mogelijk maken⁽⁸⁾. Prof. Gilbert Highet - om er één te noemen - houdt dat voor⁽⁹⁾. En grotendeels terecht, gelet op het eigen opzet van zijn studie over het voortleven van de klassieke traditie in de moderne westerse wereld.

Terloops toch dit!

In feite is er echter ook buiten het Humanisme en de Renaissance - dit nieuw contact met de Antieke Wereld - en de uitvinding van de boekdrukkunst nog de Hervorming-binnen-en-buiten-de-Kerk, zowel

(8) Over de invloed van de uitvinding van de boekdrukkunst op de ontwikkeling van de studie van de westerse landstalen en op de verspreiding van lees- en studiemateriaal in de volkstaal cfr. o.m. het opstel: De Boekdrukkunst en de opkomst van de neophilologie, p. 1-30 in: Verslagen en Mededelingen v.d. Kon. Vla. Academie v. Taal- en Letterkunde. 1965.
Een uitlating van Nicolaas van Winghe over de boekdrukkunst en 't vertalen en verspreiden van ‘goede boecken’ verdient in dit verband meer dan een gewone verwijzing. Deze bijbelvertaler schrijft op fol. Aij van de uitgave van 1548 van Den gheheelen Bybel als volgt: ‘...wantmen nu ter tijt door die sonderlinghe conste der Prenterien / onlancs ghevonden / meer goeder boecken vint danmen plach in eenighen tijden voor desen. Ende besonder soo wert die heylighe scriftuere / welck men noemt den Bibel / nu van nieuws ouerghesedt niet alleen wten Hebreusschen / ende Griexschen inden Latijne / maer oock in Duytsch / Walsch / ende ander ghemeyne talen. Ende die selue zijn oock soo goeden coop / alsoo datmen een Bibel (die hier voortijts pleecht ghescreuen dertich / veertich / oft vijftich gulden te ghelden) nu mach hebben gheprent omsoo veel stuuers...’. Dan is er ook b.v. de lapidaire uitspraak, p. 265 in: R.R. Bolgar: The Classical Heritage and its Beneficiaries. Cambridge, Cambridge Univ. Press, 1963: ‘The invention of printing radically changes the basic conditions of education and research’.

(9) ‘The two chief factors in this phenomenon [= the... classical authors... were revealed to the public of western Europe by vernacular translations] were the increasing knowledge of, and interest in classical antiquity; and the invention of printing, which extended the distribution of culture by making self-education easier’. Cfr. p. 113 in: Gilbert Highet: The Classical Tradition. London, Oxford Univ. Press, 1967.

[p. 255]

als het groeiend nationaal zelfbesef, d.i. een zeker cultureel nationalisme⁽¹⁰⁾. Deze vier factoren - Humanisme⁽¹¹⁾, Renaissance, de Hervorming⁽¹²⁾ en de nationale culturele bewustwording - waren m.i. geestelijke fermenten die de kiem- en de groeikracht van deze nieuwe vorm van leven in de volkstalen in zich droegen.

En wat de uitvinding van Gutenberg betreft, de boekdrukkunst was een middel, hoe eerbiedwaardig zij ook aan sommigen voorkwam. Inderdaad, had de duivel, zoals Gargantua het voorstelde, de mensheid de weg naar de helse uitvinding van het geschut geleerd, de boekdrukkunst daarentegen was een gave Gods; haar smaakvolle en inhoudelijk degelijke en betrouwbare verwezenlijkingen zovele getuigenissen van haar goddelijke oorsprong. Zo leest men bij Rabelais⁽¹³⁾.

De boekdrukkunst was echter in feite slechts de wijngaardstok die de rilde ranken van de van jong bottend leven barstende wingerd opving, wijd uitleidde en de zware doorzonde druiventrossen schragen zou. Zij was de staf die steun en stut was voor de zaaiende zowel als voor de zoekende mens; het mirakel van de bloeiende staf van Aaron heeft zich echter hier zelden herhaald.

Incidenteel ook nog dit ter overweging! Vergeten mogen we echter evenmin dat in diezelfde periode, d.i. grosso modo 1450-1600, er ook

(10) In een voetnoot moffelde Franco Simone de volgende lapidaire zin: ‘On a déjà dit qu'un des caractères de ces premiers humanistes (bedoeld zijn hier de Franse) est leur patriotisme. Cfr. noot nr. 3, p. 430 in: Revue de Littérature Comparée. XVIII (1938) waarin zijn opstel werd opgenomen, nl. Le Moyen Age, la Renaissance et la Critique Moderne. Dit werd in 't Duits vertaald en gepubliceerd in: Zu Begriff u. Problem der Renaissance. Hrsg. von August Buck. Darmstadt, 1969. (Wege der Forschung, 204). De Duitse versie van zijn uitspraak luidt als volgt: ‘Wir haben bereits festgestellt, dasz einer der Wesenszüge jener ersten Humanisten ihr Patriotismus ist’. Cfr. ook p. 131-137 in onze Schets van een geschiedenis van de germaanse filologie. 1^e Dl. (9^e uitg.). Leuven, 1971. (Niet in de handel).

(11) Cfr. o.a. het opstel: Humanisme en Neophilologie. P. 373-415 in: Verslagen en Mededelingen v.d. Kon. Vla. Acad. Jg. 1958.

(12) Cfr. o.a. Hervorming en Neofilologie. Gent, Kon. Vla. Acad. v. Taal- en Letterkunde, 1962. (Reeks X, Nr. 11).

(13) ‘Les impressions tant elegantes et correctes en usance, qui ont esté inventées de mon eage par inspiration divine, comme à contrefil l'artillerie par suggestion diabolique...’. La vie treshorrifique du Grand Gargantua. Pere de Pantagruel. Livre II, chap. VIII, p. 214 in de Edition Elzevirienne. Paris, 1858. Het was Herbert Weisinger die me via zijn opstel Renaissance Accounts of the Revival of Learning, dat voor 't eerst in 1948 in ‘Studies in Philology’ verscheen, op 't spoor van deze uitlating van Gargantua bracht.

[p. 256]

heel wat vertaald werd van ene landstaal in een andere, al moet toegegeven dat onder deze overzettingen vertalingen van Latijnse en Griekse werken voorkomen die soms, in hun geheel of gedeeltelijk, niet uit de oorspronkelijke talen vertaald werden, - zoals de uitgevers het wel durfden beweren - doch volgens een reeds bestaande versie in een andere landstaal samengesteld werden.

Dit alles gedenkende blijft volgens mij nog altijd een van de meest boeiende taken: in de mate van het mogelijke o.m. trachten na te gaan en te bepalen wat die zgn. belangstelling in de Oudheid inhoudt; wat het religieus klimaat van toen, in of door de wijzigingen die het onderging, heeft bijgedragen tot deze plotse ontplooiing van het vertaalwerk; en ten derde hoe en in hoeverre de opkomende nationale geest in dit verschijnsel een rol speelde; hoe dat alles plots open- en losbarst in een stortvloed van vertalingen!

Wellicht is de veiligste methode die hier te volgen valt deze van het ‘aftasten’ van de bedoelingen en motiveringen van de vertalers. Anders gezegd, men kan het zo voorstellen dat het in casu voor de historicus een eerste plicht van staat is pogen uit te maken welk doel sommige vertalers uit deze periode nastreefden. Men zal het ook als zijn opdracht beschouwen trachten te achterhalen door welke specifieke en soms persoonlijke drijfveren deze overzetters - ondanks hun klaar en scherp besef van de moeilijkheden die zij in hun werk zouden ondervinden en ondanks hun voorgevoelen nopens het naar onthaal dat hun vertaling ontvangen zou - zouden bewogen of genoopt geweest zijn tot het leveren van deze inspanningen. Toen zomin als nu kon of kan vertalen een lichte en dankbare taak genoemd worden.

Verder is er ook de vraag of er geen uiterlijke factoren sommige vertalers tot het overzetten van bepaalde teksten gebracht hebben, en welke deze factoren zouden kunnen zijn.

*

Antwoorden op deze vragen kunnen wellicht gedeeltelijk uit archieven van drukkerijen of uitgeverijen of uit de correspondentie of memoires van schrijvers en vertalers opgediept worden.

Ik liet dit soort bronnenmateriaal - voor zover het nog bestaat - onverlet; ik heb haast uitsluitend oog gehad voor de vertalingen zelf - een klein driehonderdtal - en voor zover deze dan nog uitgegeven zijn; uit deze uitgaven is bijna alleen het ‘voorwerk’ bij dit onderzoek betrokken geworden.

Een tweede bron die hier kan vermeld worden - doch slechts ter-

[p. 257]

loops, omdat ik enkel af en toe daaruit geput heb - is een klein stel theoretische tractaten die in die betreffende periode zelf door schrijvers en geleerden van binnen of buiten het drukkers- en uitgeversbedrijf over vertaalwerk geleverd werden.

Toegegeven dat deze keuze willekeurig is, en dat het bruikbaar materiaal dat samengezant en op de korrel genomen werd onvolledig schijnen kan en wellicht geen waarborgen biedt volgens objectieve criteria samen gelezen te zijn; nochtans meen ik dat de op deze basis ingewonnen inlichtingen en verzamelde gegevens voldoende talrijk en verscheiden zijn om nu reeds toe te laten o.m. de vraag ‘adquid’? op verschillende manieren te benaderen; zij maken het m.i. mogelijk een rijke veelkleurige waaier van antwoorden, die op redelijke gronden berusten, open te plooien.

Dit is ook een punt waarop later even kan teruggekeerd worden.

_**_*

Op het stuk van de theorie en praktijk van het vertaalbedrijf zijn er in het Westen ook reeds in de XVI^de eeuw zelf verscheidene belangwekkende uiteenzettingen ter zake in druk verschenen.

In de Duitse gewesten is er reeds in 1530 het stuk van Martin Luther, nl. zijn Sendbrief vom Dolmetschen; tien jaar later kwam in Frankrijk het tractaat van Etienne Dolet in omloop, d.i. diens Maniere de bien traduire d'une langue en aultre, en in 1559 gaf de Oxfordman Lawrence Humphrey zijn Interpretatio linguarum uit. Dit om alleen bij de XVI^de eeuw te blijven.

_**_*

Er is echter een andere bron die m.i. in dit verband uiterst belangrijk is, nl. het voorwerk van de toenmalige vertaling zelf.

Inderdaad, veel valt er over vertaalwerk en vertalers te leren uit de soms programmatisch bedoelde verklaringen die door de vertalers van toen, of door hun drukkers of uitgevers afgelegd werden in de ‘inleidingen’, ‘voorwoorden’ of ‘opdrachten’, die als een soort halleportaal in hun werk ingebouwd werden.

Deze overwegend feitelijke, zakelijke mededelingen of uiteenzettingen - om niet van betogen te spreken - die ons gedaan worden voordat de eigenlijke aanhef van het werk wordt ingezet, hangen niet als speels boordsel in 't ijle te bengelen.

En lijken er sommige als los-zwevende herfstdraden geruisloos voor de ogen van de lezer op te dagen, daarom zijn ze niet minder hecht

[p. 258]

met het werk zelf, dat ze als een kleurrijk franjestuk aanzetten, verweven.

Noch staan ze los van de tijd, noch van de streek waarin ze ontstonden, noch van de mens die ze schreef. M.a.w. ze zijn niet te beschouwen als schitterend banaal en tijdeloos tooisel en tinsel om eenvoudig als blikvanger de lezer in de ban te krijgen.

In menig opzicht is het ‘voorwerk’ van een vertaling een belangwekkend en zelfs een belangrijk document⁽¹⁴⁾.

Deze bladen dragen inderdaad veelal als onuitdelgbaar watermerk niet alleen de stempelslag van de tijd en streek waarin ze geschreven werden, doch doorgaans ook het ijkmerk van de eigen persoonlijkheid van de vertaler. En dit maakt ze zo kostbaar.

Bij een tocht door de ‘voorwerken’ van deze uitgaven zal men dan ook zware garven inlichtingen kunnen samenzanten over de ‘redenen’ voor een vertaler om vertaalwerk in 't algemeen, ofwel om de overzetting van een bepaald stuk op zich te nemen; ook over de manier waarop de vertalers hun rol hebben opgevat; over hun visie betreffende het taalinstrument dat ze hanteerden, betreffende het publiek dat ze door een overzetting hebben trachten te bereiken. Zakelijke inlichtingen over plaats en tijd van 't ontstaan van hun vertaling, of over de omstandigheden waarin gewerkt werd kunnen soms eveneens aan deze inleidende bladzijden ontleend worden. Uit sommige factuele bijzonderheden die zij soms over hun leven mededelen, en zelfs uit sommige formele eigenaardigheden van hun beschouwingen kan een en ander over hun persoonlijkheid afgeleid worden. Een ‘voorwerk’ is vaak een echt ‘document humain’.

Het is dan ook m.i. de moeite waard en dienvolgens verantwoord aan deze stukken een bijzondere aandacht te schenken; dit is: ze met eerbied en zelfs met een zekere schroom te benaderen, te doorlichten

(14) Het titelblad, en het ‘naschrift’ door vertaler of uitgever en zelfs het kolofon kunnen soms nuttige inlichtingen ter zake leveren. Deze gevallen zijn echter eerder zeldzaam. Beide opmerkingen gelden ook voor sommige stukken die als voorwoord van, of inleiding tot een of ander onderdeel van het geheel verderop in het werk ingeschakeld werden. Wellicht kan hier reeds vermeld dat het opvallend is dat, voorzover hier kan veralgemeend worden, de inleidende beschouwingen of opdrachten die vertalers en/of uitgevers in de Duitse, Engelse en Nederlandse uitgaven van vertalingen ingelast hebben heel wat meer belangwekkend materiaal leveren over de opvattingen inzake doelstelling, opzet en methode van vertalen dan de parallelle Franse vertalingen die ik kon ter hand nemen.

[p. 259]

en te trachten begrip en waardering, zo niet dank en bewondering, op te brengen voor wat deze vertalers heeft bezield, en voor wat zij in feite hebben volbracht, in zware arbeid en soms diepe pijn. Vaak is arbeid er geweest, of is er, om 't leed te leren vergeten. Soms ook hier!

Kan het rilde graansprietje dat oppriemt een bron zijn van verwondering en dankbare bewondering, van verrukking zelfs voor wat er zo teer en kwetsbaar begint te leven, dan is ook alle vrucht van het werk van mensenhand en mensenbrein, hoe verschrompeld, hoe zielig klein en hoe nietig zelfs het ook voorkomen mag, in de holle palmen van Uw handen met eerbied en zelfs erkentelijkheid te ontvangen.

De opdracht, het voorwoord, de voorrede, de inleiding of hoe deze eerste ontmoeting - buiten de titel - met de auteur ook moge benaamd worden, slinkt soms tot een spichtig bouwselken weg, in vergelijking met de bonkige hoogoptorende massa van het werk zelf waarin ze als voorportaal ingebouwd werd. Dat lijkt wellicht zo; ik meen dat dit zinsbedrog mag heten.

En daarom verzoek ik U het me ten goede te houden, zo ik, haast uitsluitend op basis van gegevens, die uit deze uiteenzettingen of zelfs betogen van de vertalers, uitgevers of drukkers (of van alle drie te zamen) uit het voorwerk van hun vertalingen te puren zijn, sommige aspecten van het vertaalwerk, speciaal uit de periode ± 1450-± 1600, zou willen onder de loep nemen. Meer in 't bijzonder dus in deze eerste anderhalve eeuw van ons modern tijdvak.

Enerzijds moest ik me aan een tijdsbeperking houden, omdat een begrenzing zich in dit opzicht uiteraard zelf opdringt; anderzijds viel de keuze op deze periode, omdat dit tijdvak er een was van intensieve geestelijke activiteit in West-Europa. Dit was een tijd waarin het artistiek en wetenschappelijk zowel als het godsdienstig en politiek klimaat wonderbare wijzigingen onderging. Dit was tevens een tijd waarin onder meer de houding t.o.v. de landstalen - meer in 't bijzonder ten Noorden van de Alpen - radicaal verandert. En wie vertaling zegt, denkt toch alleszins aan overzetting in een volkstaal.

Turbulenties doorkruisten inderdaad toen de hemel van West-Europa: krachtig en machtig; soms haast geruisloos in de hogere sferen, soms beukend en bulderend in alles brekend geweld. Uit de zachtblauwe hemel van het zonnige zuiden dreven het Humanisme en de Renaissance over; uit het Oosten en 't Noorden de Hervorming, en in elk land kregen ze hun eigen vorm en koloriet. Tevens trilde er toen door Europa - in het ene gewest al sterker dan in 't andere - een

[p. 260]

rilling, teken van een plots scherp aangevoeld nationaal besef, de aankondiging van een jong cultureel nationalisme.

De bevruchtende dauw die sommige gezegende dagen onze landen rijkelijk beperelde en de warme zuiderse wasem die over onze westerse streken neerzeeg, zowel als de sterke stormen die uit het Oosten en het Noorden door onze hemel joegen, hadden niet alleen elk op hun eigen terrein van wetenschaps-, kunst- en godsdienstbeoefening hun neer- en weerslag; ook op 't stuk van het benaderen, het aanwenden en het hanteren van de landstaal droegen deze bij tot het inzetten van een kentering ten goede!

En dit gold niet enkel voor de rol van de landstaal in eigen scheppend werk, doch ook uiteraard in het vertaalbedrijf. M.a.w. Humanisme, Renaissance, Hervorming binnen-en-buiten-de-Kerk, een zeker cultureel nationalisme, dat daarenboven in landen zoals Duitsland en Engeland sterke bindingen had met het Protestantisme, zullen, rechtstreeks of onrechtstreeks, het ontstaan van een nieuw klimaat mogelijk maken waarin de landstaal in het godsdienstig, politiek, administratief, wetenschappelijk en artistiek leven als een volwaardig instrument zal beschouwd en behandeld worden. Opvoeding, onderwijs zowel als onderzoek, en in 't bijzonder taal- en literatuurbeoefening en -studie zullen grondige wijzigingen ondergaan, dank zij o.m. het nieuwe middel ter verspreiding van ideeën, ervaringen en bevindingen, nl. het gedrukte woord, het boek⁽¹⁵⁾.

Toen onder deze onstuimige hemel onweer en storm broeiden, losbraken om dan geleidelijk weer te luwen, bloeide er een nieuwe, machtige literatuur in de landstaal welig op, scheppend werk, doch ook vertaalwerk. En zijn de woordkunstenaars van toen niet meer te tellen, talrijk is ook de bent van nieuwe vertalers die zich aanmeldt en opstelt.

Waarom? Ja, waarom werd er toen vertaald? en toen zo intensief, zo machtig veel vertaald? Bij ons, en ook elders!

Dat is de vraag waarbij ik, zoals reeds gezegd, 't liefst eerst zou willen bij stilstaan.

Doch hier past toch nog een verwittiging. Ik heb reeds op een paar begrenzingen van het prospectiegebied inzake de tijd en inzake de aard van het gebruikte bronnenmateriaal gewezen.

(15) R.R. Bolgar: The Classical Heritage and its Beneficiaries. Cambridge, Cambridge Univ. Press, 1963. Cfr. p. 265.

[p. 261]

Ook wat de omvang van dit laatste betreft werd een verdere beperking opgedrongen.

Inderdaad, als basis voor de behandeling van de verschillende opgeworpen vragen in verband met deze drukke vertaalbedrijvigheid tussen ± 1450 en ± 1600 zullen hier haast uitsluitend uitspraken ter zake beluisterd, aangehaald en ontleed worden, zoals deze opklinken uit slechts een zeker aantal Nederlandse, Engelse, Duitse, en soms ook Franse en Spaanse, vertalingen uit deze periode.

Waarom ook hier andermaal een keuze? Een keuze inderdaad, en die me eveneens onvermijdelijk voorkwam.

Deze selectie is namelijk gedeeltelijk bepaald door uiterlijke omstandigheden, o.m. de toegankelijkheid of bereikbaarheid van de oude drukken die bij deze studie zouden kunnen betrokken worden. Ik herhaal dan nogmaals: het ligt voor de hand dat de waarde van de ontledingen en beschouwingen die volgen en van de besluiten die uit dit onderzoek zouden kunnen getrokken worden betrekkelijk is. Vandaar dan ook het voorbehoud dat reeds aan de titel van deze opstellen ten gronde ligt. Het zijn inderdaad ‘verkenningen’ die af en toe bij met prikken en stekeldraadversperring omzoomde egelstellingen of moeilijk te verschalken of uit te schakelen voorposten tot stilstand gedwongen werden, op andere punten echter diep in het achterland zelf zijn doorgedrongen.

Ik ben er nochtans van overtuigd dat deze verkenningen nu reeds - het fragmentarisch en relatief karakter van hun resultaten ten spijt - hun nut zullen hebben. Ze zullen o.m. de aandacht gevestigd hebben op problemen die m.i., bijzonder in het Nederlands taalgebied nog geen stelselmatige en grondige behandeling gekend hebben. Uit het betrekken van gegevens uit andere taalgebieden zal, naar ik verhoop, mogen blijken hoe de bedrijvigheid van onze eigene vertalers in het kleurrijke mozaïek van het westers vertaalwerk van toen past. Dit parallel opstellen van deze programmatische paneelborden met ‘manifesten’ die uit vertalingen uit verschillende taalgebieden gelicht werden, en het af en toe schuchtere toepassen van de vergelijkende methode, zal - naar ik meen te mogen verwachten - het eigene van de houding en van het werk van onze Nederlandse vertalers scherper laten uitkomen.

Daarenboven wordt andermaal het belang van het ‘voorwerk’ dat, naar mijn gevoelen, soms wel miskend of althans onderschat wordt, in het licht gesteld. Het ‘voorwerk’ is vaak een niet achteloos voorbij te lopen bron van veelzijdig en belangrijk inlichtingsmateriaal.

[p. 262]

Een pleidooi en een poging ter rechtvaardiging van dit standpunt leken me dan ook niet ongelegen⁽¹⁶⁾.

_**_*

Wie inzicht in 't verschijnsel ‘vertalen’ winnen wil kan - zoals reeds gezien - langs verschillende wegen zijn onderwerp van onderzoek benaderen, en dit volgens een rangorde in de vragen die hijzelf bepaalt al naargelang het belang dat hij, terecht of ten onrechte, aan een of ander aspect van het vertaalwerk hecht.

Mij heeft immer ‘the man behind the book’ aangetrokken. Ik ‘misbruik’ hier wetens en willens - in zekere mate althans - de titel van een Amerikaans werk over de Evangeliën dat een vijftigtal jaren geleden verscheen⁽¹⁷⁾; want ik bedoel: dat wat mij boeien en in beslag nemen kan in een werk, is, o.a. na een eerste kennismaking met het stuk zelf, trachten te achterhalen wat de auteur beoogde, en meteen wat in hem leefde bij de keuze van de weg die hem z.i. naar dit doel brengen zou. Waarom hij dit schreef, en waarom hij die bepaalde vorm koos waarin hij ons het stuk voorlegt!

Vandaar thans vóór alle andere vragen: a) welk was het doel dat een vertaler nastreefde? en b) welke waren de drijfveren die hem aanzetten om naar de techniek van de vertaling te grijpen in zijn wil zijn oogmerk feilloos en raak te treffen, in plaats van daartoe b.v. eigen scheppend werk te leveren dat op hetzelfde doel gericht kon worden?

Op het eerste deel van deze vraag is het antwoord zo eenvoudig als 't groot is.

Over 't algemeen werkten de vertalers tot vermeerdering van Gods eer en ten bate van hun evenmens. Op dit stuk sloten zij gedeeltelijk bij een oeroude traditie aan die reeds in de Oudheid onder de dichters leefde.

Schrijvers in de Middeleeuwen en zelfs toenmalige kopiïsten werkten in dezelfde geest; auteurs uit de vijftiende en zestiende eeuw zowel als drukkers en uitgevers uit dezelfde periode hanteerden toen soms veder en zethaak, in stukken in 't zotte zowel als in 't vroede, ‘ter eere Gods’ en ‘tot ghemeynen oirbore’.

(16) Zou het niet wenselijk en mogelijk zijn een stel van typische en programmatische opdrachten (of voorwoorden) uit deze periode te bundelen en uit te geven?

(17) De ‘man’ daarin bedoeld was Christus en niet de schrijvers of een van de schrijvers van het Nieuw Testament.

[p. 263]

Geen wonder dan dat vertalers uit de vijftiende en zestiende eeuw deze draad verder sponnen.

Hun arbeid was gericht op Gods glorie en stond in dienst van de gemeenschap; sommigen beklemtoonden zelfs: in dienst van hun nationale gemeenschap. In deze geest wensten en hoopten ze kennis en levenswijsheid onder de minderbedeelden te verspreiden, en dit door het aangename aan 't nuttige harmonisch te paren.

Dat was de geestelijke instelling die zij innamen, de doelstelling die zij in deze geest nastreefden en de toen voor de hand liggende methode die zij hierbij toepasten.

Het antwoord op het tweede lid van de vraag is daarentegen complex. Men zou ten andere de vraag kunnen omkeren: Waarom schreven ze geen eigen, persoonlijk, scheppend werk om dit doel, en in die geest en langs de gangbare wegen van toen te bereiken? Waarom? en dit is ‘des Pudels kern’, waarom moest dit bij middel van vertalingen gebeuren? Waarom ver-taalden zij?

En hier liggen de zaken uiteraard helemaal anders!

_**_*

De betrachting van de vertalers was meestal onmiddellijke en concrete oogmerken te bereiken, nl. hun medemensen kennis en levenswijsheid bij te brengen. Soms verantwoordden ze tevens hun vertaalwerk door beschouwingen die in een hoger vlak liggen.

‘Ter eere van God’ b.v. had meer dan een overzetter, naar hij zelf verklaarde, zijn zware taak op zich genomen en volbracht. Veelal echter wordt deze verwoording van zijn intentie uitgebreid of verder licht gewijzigd. De varianten er van zijn als zovele fossielen die in verschillende lagen in ietwat afwijkende vormen opduiken, doch hun wezenlijke eigenaardigheden zouden behouden hebben. Het sterkst tekent die continuïteit inzake gebruik van deze formule zich af in de godsdienstige of zelfs gewoonweg moraliserende literatuur, in de Nederlanden zowel als elders.

Een cisterciënser ordebroeder van ten onzent verklaart dat hij de overzetting van een Vita Sancti Bernardi heeft ondernomen ‘ten loue Gods en tot stichtenisse der menschen’; zo leest men het althans in de aanhef van zijn ‘Prologhe’ tot het Leuen van Sinte Bernaert dat in 1515 te Antwerpen verscheen⁽¹⁸⁾.

(18) Leuen van Sinte Bernaert met vier schoone Omelien die hi ghemaect heeft... Antwerpen, Claes de Grave, 1515. Cfr. fol. [aj^vo].

[p. 264]

Een lichte variante van deze formule duikt in 1584 op in de Nederlandse vertaling van een Latijnse versie van het Narrenschiff van Sebastian Brandt die Jan van Ghelen toen op de markt bracht. De uitgever zelf heeft de overzetting bezorgd, en waarom hij zich aan deze vertaling zette horen wij uit sommige passages van het plechtig orgelspel van zijn voorwoord, gericht ‘Tot den Christelijcken Leser’. Daarin zegt hij: ‘Om dies wille dan dat voorseyde schip niet om dat wy daer inne gaen souden, maer om te vlien gemaeckt is, soo hebbe ickt ter hoochster glorien der Godlijcker Maiesteyt, ende der leerlingen van alle goede kerstenen menschen, die niet dan Duytsch alsoomen in Neder-landen spreect en connen, ouerghestelt ende getranslateert wten Latijne...’⁽¹⁹⁾.

Een ander voorbeeld?

‘Dit boeck es ter eeren gods ende tot salicheyt van alle menschen / wt de ouerlantsche tale ghetranslateert ende gheprint...’, zegt Thomas van der Noot in het kolofon van zijn uitgave van 1515 van de Spiegel der duecht ende der eerbaerheyt’⁽²⁰⁾. En in de zeer vrije en sterk verkorte Nederlandse versie van de Vita Christi van Ludolphus de Saxonia, die in 1510 te Antwerpen van de pers kwam, verklaart de vertalerbewerker: ‘Tot loue gods ende tot heylen [sic] salicheyt alder kersten menschen soe is hier voleyndt dat eerweerdich boeck vanden leuen. woerden. passie. verrisenisse. ende gloriose opuaert ons heeren Ihesu Christi...’⁽²¹⁾.

Zo eenvoudig bleef het echter niet altijd.

De wil bij te dragen tot de vermeerdering van de eer van God door het intens beleven van Gods schepping in de hand te werken, de liefde tot de evennaaste zowel als de bezorgdheid om eigen heil waren soms de drijfveren die een vertaler aanzetten konden om zich aan het vertalen van een stuk te wagen. Deze drie drijfveren zijn althans de drie strengen die in het kluwen van motieven, die de vertaler van een van de werken van de Spanjaard Bartholomé de las Casas bezielden, te onderkennen vallen. Deze bewerker van 1596 beweert dat het nodig is

(19) Sebastian Brandt: Der Sotten Schip... Antwerpen, Jan van Ghelen, 1584. Cfr. fol. [A2^vo].

(20) W. Nijhoff & M.E. Kronenberg: Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1540. 's-Gravenhage, Nijhoff, 1923-1961. Cfr. Dl. III,ii (1958), p. 61-62. Nr. 4404.

(21) W. Nijhoff & M.E. Kronenberg: o.c. Cfr. Dl. I (1923), p. 503-504. Nr. 1408.

[p. 265]

inzicht te krijgen in de werkelijke toestanden in de Spaanse kolonies, hoe jammerlijk en hoe wraakroepend deze ook mogen zijn. Waarom? ‘...Om te meer op de wonderlicke wercken Gods te letten / medelyden met onsen naesten te hebben / ende voor haer te bidden / ende dat wy ons oock beteren ende bekeeren moghen / op dat over ons alsulcke plagen ende toorne Gods niet en comen / soo hebbe ick gheraden ghevonden een boecxken dat int jaer 1542 daer af in Spaenjen ende in Spaensch ghemaeckt is / ende niet veel meer te vinden en is / in onse Brabantsche tale [...] over te setten / ende te laten Drucken / ten eynde dat dit principael stuck gesien zijnde / wy doen ale [sic] boven staet...’⁽²²⁾.

Het gaat hier om de Nederlandse vertaling van de Brevísima Relacion de la Destruycion de las Indias dat in Sevilla in 1552 verscheen. Kort daarop werd het in alle anti-Spaansgezinde landen van toen - en welk land behoorde niet tot deze groep! - in 't Latijn of in de landstaal vertaald en op grote schaal verspreid en gelezen. Kon men zich een beter arsenaal van argumenten tegen de kolonisatie door Spanje of tegen Spanje zelf indenken dan deze aanklacht door een Spanjaard, een hoger ambtenaar van aanzien en een ooggetuige van sommige door hem gewraakte feiten?

Er zijn nog meer gevallen die ietwat ingewikkeld voorkomen.

De hervormingsgezinde vertaler⁽²³⁾ van het werk van Justus Lipsius over de geschiedenis van de verering en de mirakelen van O.L. Vrouw van Halle, nl. de Diva Virgo Hallensis beneficia eius et miracula fide atque ordine descripta, ondernam de overzetting er van ‘ter eeren Gods’ naar hijzelf verklaart in zijn opdracht aan de magistraat van Delft. Ten anderen op het titelblad van zijn overzetting noemt hij zich ‘eenen Lief-hebber der eeren sijns eenigen Salichmakers’⁽²⁴⁾. Doch anderzijds - en in de titel zowel als in de opdracht van zijn overzetting - wijst hij er op dat hij met deze vertaling van het werk van den ‘gheleerden Philosooph ende Historien-schrijver’, wien hij ook verder in zijn stuk geen sarcastische op- en aanmerkingen bespaart, de

(22) Bartholomeus de Las Casas: Spieghel der Spaenscher tyrannye / in West Indien. Waer inne verhaelt wort de moordadighe / schandelijcke /ende grouwelijcke feyten die de selve Spanjaerden ghebruyct hebben inde selve Landen... Amsterdam, 1596.

(23) Het zou hier gaan om de Calvinistische Delftse predikant Albertus van Oosterwijck.

(24) Justus Lipsius: I. Lipsii Heylige Maghet van Halle... Delft, 1605.

[p. 266]

‘bespottinghe der Pauselicke Roomsche Afgoderije’ op 't oog had, of, zoals hij het in zijn adres aan de heren van Delft formuleerde, dit vertaalwerk ondernomen had tot ‘beschaeminghe der Pauselicke heydensche Afgoderie...’.

Ietwat perplex staat men toch bij 't lezen van deze formule in een Nederlandse versie van een volksboek. In de Historie van Melusine (Antwerpen, 1510), naar een Franse bewerking vernederlandst, luidt de aanhef van het verhaal: ‘Hier beghint een schoone hystorie sprekennde van eenre Vrouwen geheeten meluzine /... God ter eeren ende sijnre lieuer moeder der maghet marien is begonnen al hyer in duytsche dye hystorie van meluzinen...’⁽²⁵⁾.

Vertalers zelfs van werk met wetenschappelijke allures grijpen zonder schroom naar deze formule. Zo is er b.v. Dlicht der apothekers, een vertaling van Lumen Apothecariorum door Quiricus de Augustis van Terdona⁽²⁶⁾. De Nederlandse versie er van verscheen te Brussel in 1515. Wie het tractaatje vertaalde is niet geweten; wèl leert men uit het werkje zelf: ‘Ter eeren gods ende tot behoef van alle mensen is dit boeck... wten latine ghetranslateert...’⁽²⁷⁾.

*

Ook in het Duitse taalgebied leefden en werkten vertalers die godsdienstige, moraliserende of lerende geschriften in deze geest uit een van de klassieke talen overzetten.

De Duitse vertaling van de De Moribus van Lucius A. Seneca die in Landshut in 1515 verscheen werd door Dietrich von Pleningen op 't getouw gezet en voltooid o.m. ‘got zuo lob vnd ere vnd gemainem nůtz zu gůt’⁽²⁸⁾.

(25) W. Nijhoff & M.E. Kronenberg: o.c. Dl. III,ii (1958), p. 33. Nr. 4352.

(26) De eerste uitgave van dit handboekje verscheen in Cremona in 1494; de tweede, onder de titel: Lumen Apothecariorum cum certis expositionibus nouiter impressum, is een Venetiaanse van 1495. Latere uitgaven verschenen o.a. in 1504, 1510, 1528, 1536, 1561, 1566.

(27) W. Nijhoff & M.E. Kronenberg: o.c. Dl. I (1923), p. 633. Nr. 1777.

(28) Lucius Annaeus Seneca: [De Moribus] durch mih [= Dietrich von Pleningen] gethutst. Landshut, 1515. In zijn vertaling van de Panegyricus van C. Plinius Secundus komt deze formule een tweetal keren in ‘geseculariseerde’ vorm voor. (Cfr. fol. Aiiij: ‘hab ich ewer Furstlich gnad zu eren vnd nutze dise lobsagung von latinischer: in tutsche zungen... gepracht’ en op fol. [V^vo]: ‘Ich hab meinem Landszfursten zu lob vnnd ere / dise arbait gethan...’. Beide citaten uit de druk van 1515 die te Landshut bij Johann Weissenburger verscheen!

[p. 267]

Is daar eveneens de getuigenis van de anonieme Duitse overzetter van de De Institutione Christianae Foeminae van Ludovicus Vives. Deze Spaanse humanist schreef dit stuk over de opleiding en vorming van 't jonge meisje van toen om een leemte in de opvoeding van de jonge mannen en vrouwen en van de ouders te vullen. Dit geschrift kende een groot succes in 't Westen; in 't Duits verschenen er vertalingen van, o.m. in 1544 en in 1566; in 1566 nl. onder de titel: Von vnderweisung vnd Gottseliger anfuerung einer Christlichen Frawen. In de opdracht verklaart de overzetter: ‘Dieweil ich nun obgenente Buecher / in verloffnem Sommer / Gott dem Allmechtigen zu ehren / auch allen frommen frawen vnd Jungkfrawen zu gůt / in vnser Můtterlich Teutsche spraach gebracht /...’⁽²⁹⁾.

Een ander voorbeeld is de verklaring van Christoph Bruno. Ook bij deze Duitser, die werk van L. Annaeus Seneca vertaalde en die verschillende geschriften van L. Vives in 't Duits overzette⁽³⁰⁾, komt deze formule eveneens voor; bij te dragen tot de eer van God de Almachtige en tot het nut en heil van zijn evenmens was wat hem bezielde en tot het vertalen van een bepaald stuk aanzette, nl. het essay De Officio mariti, ‘welche auch ich / Got dem Allmechtigen zu ehren / vnnd meinem nechsten zu nutz vnd heylwertigkeyt ausz rechter bruederlicher liebe verteutscht / vnnd in den Truck geben habe’⁽³¹⁾.

*

Wie het jachtrevier van het in 't Engels gesteld vertaald werk aftrakt zal wel meer dan eens door 't opspringen van zo'n wildsoort verrast worden.

(29) Uitgegeven te Frankfurt a.M., 1566. Reeds in 1544 was er een Duitse druk van deze vertaling in omloop. Op de spelling na is de tekst van de opdracht dezelfde als deze in de uitgave van 1566.

(30) Dat leren we o.m. uit zijn voorwoord aan de lezer in Ludovicus Vives: Von gebuerlichem thůn vnd lassen eines Christlichen Ehemanns / Zu Latein / De Officio Mariti genannt / in ein Bůch verfasset / vnd durch Herrn Christophorum Brunonem /... / auff das fleissigst in vnser Muetterliche Teutsche Spraach gebracht / vnd erklaert... Frankfurt a.M., 1566. ‘Dieselben Buecher alle / hab ich in verschinem Sommer neben meiner taeglichen muehe vnd arbeyt / zu sondern vnd abgestolnen stunden / ja auch zu der zeit / welche ander mit manigfeltiger erquickung vnnd kurtzweil (wie sie gedunckt) verzeren / in teutsche spraach verkert / vnd mich beflissen die meinung Viuis auffs eygentlichst auszzutrucken’. Cfr. fol.] [ij.

(31) Ludovicus Vives: Von gebuerlichem thůn vnd lassen eines Christlichen Ehemanns... Frankfurt a.M., 1566. Cfr. fol.] [iij.

[p. 268]

Om bij één geval stil te staan, is daar b.v. het vertaalwerk van Thomas Stapleton.

Deze Engelse edelman Thomas Stapleton (1535-1598)⁽³²⁾, die het overgroot gedeelte van zijn leven hier in de Nederlanden doorbracht, te Leuven studeerde, er doceerde en er ook overleed was een van de actiefste en scherpzinnigste controversalisten uit zijn tijd. Zijn Latijnse publicaties zijn talrijk, en toch vond hij nog tijd om een Engelse vertaling van de Historia Ecclesiastica van Beda Venerabilis te maken⁽³³⁾.

Zijn ‘Preface to the Reader’ die hierin voorkomt is gedagtekend 12 juni 1565 en werd te Leuven geschreven; zijn vertaling verscheen te Antwerpen bij Jan de Laet. Ze opent met een plechtstatige opdracht aan ‘Elizabeth by the Grace of God Quene of England, Fraunce and Ireland’, aan zijn vorstin bij wier troonsbeklimming hij in ballingschap was getrokken.

Des te pakkender is dan ook zijn ‘Preface’ tot de lezer; het heimwee van de jonge man die, ver van huis, het Engels land en landschap voor zijn dromende blik oproept, zucht U uit dit voorwoord tegen. In alle deemoed erkent hij daarin tevens dat ‘the principal intente bothe of Venerabilis Bede and of vs’ was ‘the honour of God’ en de verkondiging van ‘our first Christen faith’⁽³⁴⁾.

_**_*

(32) Over Thomas Stapleton cfr. o.a. de notitie Vol. XVIII, p. 988-991 s. v^o Stapleton (Thomas) in: The Dictionary of National Biography. Sommige regels hierin herinneren aan het lange stuk dat J.N. Paquot aan hem wijdde in zijn Mémoires pour servir à l'Histoire Littéraire des Dix-sept Provinces des Pays-Bas... T. XI. Louvain, 1768. Cfr. p. 309-338.

(33) Beda Venerabilis: The History of the Churche of Englande... Translated out of Latin in to English by Thomas Stapleton, Student in Diuinite. Antwerpen, Iohn Laet, 1565.

(34) Beda Venerabilis: The History of the Chvrche of Englande... Antwerpen, 1565. Cfr. fol. 9. Beda schreef voor de onderrichting van het nageslacht; ‘ad instructionem posteritatis litteris mandare studuimus’ luidt het in de ‘Praefatio’ van zijn geschiedenis. Wel noemt hij zich ‘famulus Christi’ in de aanhef van dit voorwoord. (Cfr. Beda Venerabilis: Bede's Ecclesiastical History of the English People. Ed. by Bertram Colgrave and R.A.B. Mynors. Oxford, Clarendon Press, 1969). Vermeldenswaard is wellicht dat het relaas van Bedas overlijden door Cuthbert als volgt eindigt: ‘...quousque anima eius in corpore fuit, “Gloria Patri” et alia quaedam ad gloriam Dei cecinit, et expansis manibus Deo gratias agere non cessabat’. Cfr. p. 586 in de zoëven geciteerde moderne uitgave.
- Er is ook nog het geval Thomas Abell. Deze gaf te Antwerpen, doch onder een fictief adres, een Engels werk uit Invicta Veritas - dit in verband met de poging tot echtscheiding van Hendrik VIII. Op de achterzijde van het titelblad staat als een uitdaging de leuze: ‘Ad Lavdem Tvam Domine’. Cfr. hierover: W. Nijhoff & M.E. Kronenberg: o.c. Dl. II (1940), p. 1. Nr. 2244.

[p. 269]

Deze ‘formule’ - ‘Ter eere van God’ en haar varianten - werd in vertalingen in 't Westen door sommige vertalers herhaaldelijk gebruikt.

Deze verspreiding in de tijd en in de ruimte kan wellicht verklaard worden doordat zij in een zekere mate een uiting was van een traditie die tot in de Oudheid teruggaat: een dichter droeg vaak zijn werk aan een godheid in die geest op. Daarenboven getuigt deze geplogenheid vanwege sommige vertalers van een geestesinstelling die van generatie op generatie, van taalgebied op taalgebied, overging, hun vertaalwerk bepaald heeft en die in 't Westen in een gemeenschappelijke voedingsbodem wortelt, nl. de christelijke leer van de liefde tot God en tot de medemens, de caritas.

Het gebruik van de formule ‘ter eere van God’ die sommige vertalers bij de voorstelling van hun werk in hun opdracht of voorwoord inschakelen, ligt blijkbaar tevens in het verlengde van een traditie die schrijvers, compilatoren van verzamelwerken en drukkers of uitgevers eveneens toepasten.

Bij de middeleeuwse auteurs en vertalers komt in de aanhef van hun geschriften deze geijkte zegging meer dan eens voor⁽³⁵⁾; in de Middeleeuwen zijn er zelfs kopiisten die deze formule gebruiken⁽³⁶⁾. Uit het voorwerk van geschriften die in de zestiende eeuw in druk verspreid

(35) Cfr. Vanden Levene Ons Heren. Uitgeg. door Dr. W.H. Beuken. Dl. I: De Teksten. Zwolle, Willink, 1968. (Zwolse Drukken en Herdrukken...): cfr. p. 165: vers 19-22: ‘...ende die clerke die dese rime makede / diere om pijnde ende wakede / Gode ende onzer vrouwen teren / datter tuolc ane moete leren...’. Cfr. ook het Leven van Sinte Christina de Wonderbare... Uitgeg. door J.H. Bormans. Gent, Annoot-Braeckman, 1850. De vertaler bidt de H. Drievuldigheid dat zij ‘...verclere myn sinne / in dit gedichte daer ic ben inne / dat ic moegh spreken hen te eren;...’. (Cfr. p. i, vers: 5-7). Ietwat verder, nl. p. i^vo, vers: 26-28 verklaart hij dat hij deze tekst ter ere van de H. Christina bewerkte: ‘...daer om so docht mi welgedaen / dat ict latijn in dietsche soud keren / der goeder sinte Kerstinen teren...’.

(36) Cfr. infra.

[p. 270]

werden klinkt ze eveneens herhaaldelijk op⁽³⁷⁾. Uiteraard meestal in de devotiewerken of in geschriften met moraliserende of lerende inslag!

Toch bleef het gebruik er van niet tot dit terrein beperkt.

Schrijvers van volksboeken b.v. grepen deze formule op en seculariseerden ze, zoals de auteur van de Historien van Jason ende van Hercules (Antwerpen, 1521) dit doet in zijn ‘prologhe’; inderdaad hij

(37) Gerrit vander Goude schreef een Boexken van der Missen ten gerieve van wie ‘deuoteliken misse horen sal’, en dat herhaaldelijk tussen 1506 en 1538 in Zuid en Noord herdrukt werd. Deze minderbroeder stelde in 1506 deze handleiding samen ‘ter eren goeds ende maria sijn gebenedide moeder sinte franciscus ende allen lieuen heiligen’. Citaat volgens de druk van 1506. Cfr. o.a.W. Nijhoff & M.E. Kronenberg: o.c. Dl. I (1923), p. 355. Nr. 982. De benedictijner abt Robertus van Coelen schreef zijn Costelijke scat der gheestelijker rijcdoem ('s-Gravenhage, 1519), ‘tot deuoci vnnd salicheyt allen kersten menschen vnnd bouenal ter e[ren] gods vnnd der ionfer marien die gelo[eft] vnnd geeert moeten sijn in ewicheit’. Cfr. W. Nijhoff & M.E. Kronenberg: o.c. Dl. II (1940), p. 755. Nr. 3808. - De tekst van de Dyalogus creaturarum dats twispraec der creaturen (Zwolle, 1505 (?)) vangt zo aan: ‘Hier beghint ten loue gods een ghenoechgelick boec’. Cfr. W. Nijhoff & M.E. Kronenberg: o.c. Dl. II (1940), p. 277. Nr. 2776. - De Sermonen op ewangelien, uitgegeven in Den Hem bij Schoonhoven door de Regulieren aldaar, en dit in 1501, werden opgesteld ‘Tot loue ende glorie gods / ende alle den hemelschen gheselscap. ende tot salicheit van allen kerstenen menschen’. W. Nijhoff & M.E. Kronenberg: o.c. Dl. I (1923), p. 676. Nr. 1896. - De aanhef van het woord-tot-de-lezer door Broeder Dierick Loer in de Antwerpse uitgave van 1537-1538 van Die grote Euangelische Peerle klinkt als volgt: ‘ONder menigerley deuote boecken latijn ende duytsce / die ic door die hulpe Gods / wt miner ouerster beueel / binnen dye naeste .vij. of .viij. voorleden Iaren door die Druck int licht gebracht hebbe / ter eeren Gods / ende salicheyt der zielen /...’. Cfr. W. Nijhoff & M.E. Kronenberg: o.c. Dl. I (1923), p. 604. Nr. 1689. - Dat euangelie vanden sonnendach voer pinxteren (Delft (?), 1520 (?)) klinkt uit in de devote en toch zo compassievolle mededeling: ‘Dit boecxkin is gemaect ter eeren gods ende tot vertroostinge van allen lijdende bedructe menschen. Deo gratias’. W. Nijhoff & M.E. Kronenberg: o.c. Dl. I (1923), p. 325. Nr. 898. - Tenslotte dit toemaatje! De ca. 1518 te 's-Gravenhage gedrukte Meditacien vanden soeten leuen ende bitter passie... ons heeren van Jordanus de Quedlinburg zetten zo in: ‘Hier begint tot gods loue almachtich een seer deuote oefeninge...’ (Cfr W. Nijhoff & M.E. Kronenberg: o.c. Dl. II (1940), p. 511. Nr. 3273). Lijkt dit niet een verminkte tekst naast deze uit de latijnse versie die in 1502 in druk te Antwerpen verscheen, nl. ‘Ad laudem omnipotentis dei, glorioseque virginis matris eius marie incipit qnoddam [sic] exercitium...’. (Cfr. W. Nijhoff & M.E. Kronenberg: o.c. Dl. II (1940), p. 510. Nr. 3272).

[p. 271]

beweert het verhaal te vertellen ‘Ter eeren ende weerdicheit van allen edelen heren coninghen...’⁽³⁸⁾.

De veertiende-eeuwse vertaler van Het Boek van Sidrac ondernam zijn overzetting uit het Frans in dezelfde geest: ‘binnen die stadt al van Antwerpen / deur die bede van veel edel heeren translateerde ick dit boeck tot hunder eeren / alsmen dertien hondert sessentwintich schreeff’⁽³⁹⁾. Anderzijds is er de verklaring van de schrijver van de Historie van Buevijne van Austoen uit Engeland gheboren (Antwerpen, 1511), een verhaal dat luidens de titel zelf ‘Vol wonderlijker Auentueren. vol Strijden. vol Amoreusheden ende vol verraderien’ zit, en dat, volgens de auteur zelf, ‘Ter eeren gods...’ en zijn gebenedijde moeder verteld wordt⁽⁴⁰⁾.

*

Begeven vertalers of vertalers-uitgevers bij ons zich aan vertaalwerk ‘ter eere Gods’ en tot heil van hun medemens, en schrijven ze dit neer in een inleiding of voorwoord of zelfs in het sluitstuk van hun werk, ook drukkers-uitgevers stellen het voor alsof zij in dezelfde geest en met hetzelfde doel voor ogen hun bedrijf hebben uitgeoefend. Ook zij leggen soortgelijke belijdenissen af, zelfs op het titelblad, of in de opdracht, voorrede of kolofon van hun uitgaven.

Een betrekkelijk vroeg voorbeeld hiervan in de wereld van de vertaalde publicaties is te lezen in de verklaring die Peter van Os, drukker te Zwolle, aflegde bij het afsluiten van het drukken van het Bienboeck in 1488. Hij zegt o.m. ‘Dit teghenwoerdighe boec dat daer is ghenoemt der byen boeck is voleyndet ende volmaket totter eren godes ende tot stichtinghe ende beteringhe alre goeder menschen die dit lesen

(38) W. Nijhoff & M.E. Kronenberg: o.c. Dl. II (1940), p. 461. Nr. 3164. Cfr. dat Hein van Aken in zijn stuk Van den Coninc Saladijn een gelijkaardige formule gebruikt, waar hij (vers 295/296) verklaart: ‘Dit hevet ghedicht, te love ende teren // Allen riddren Hein van Aken’. Cfr. p. 28 in: Hein van Aken: Van den Coninc Saladijn ende van Hughen, bezorgd door Dr. P. de Keyser. Leiden, Brill, 1950. (Textus minores).

(39) J.F.J. van Tol: Het Boek van Sidrac in de Nederlanden. Proefschrift. Amsterdam, Paris, 1936. Cfr. de tekst van een gedicht dat in de Leidse druk van 1496 te vinden is, en in de studie van Dr. J.F.J. van Tol overgedrukt werd op p. XLVII en p. 22. In de epiloog van hs. H. staat heel nuchterweg: ‘Al in die stat tAntwerpen / Wast dat ic dit translateerde’. Cfr. p. 226.

(40) W. Nijhoff & M.E. Kronenberg: o.c. Dl. II (1940), p. 459. Nr. 3159.

[p. 272]

ofte horen lesen bi mij Peter van Os prenter tot swolle’⁽⁴¹⁾.

Inderdaad, niet alleen schrijvers en samenstellers van verzamelbanden grepen graag naar deze formule, zelfs drukkers en uitgevers meenden door 't inschakelen van deze en gelijkaardige verklaringen de gunst van een bepaald onderdeel van het publiek te kunnen winnen; daarenboven hoopten ze denkelijk hun uitgaven een grotere waardigheid of gezag te zien toekennen.

En men mene nu niet dat deze verklaring enkel en alleen in het kolofon van bijbeldrukken⁽⁴²⁾ of in uitgaven van devotiewerken⁽⁴³⁾

(41) Dit is der bien boeck. Zwolle, 1488. Cfr. fol. [clxxxiij^vo]. Over de Brabander Peter van Os die in Zwolle gedrukt heeft cfr. col. 345-346 in: Biographie Nationale. T. XVI. Bruxelles, 1901.

(42) Deel I van de vertaling van ‘Het Nieuw Testament’ naar Lutherse versie gemaakt en in 3 delen gedrukt door Doen Pieterszoon in 1523 te Amsterdam, besluit als volgt: ‘Dit boec is gheeynt ende volbrocht ter eeren gods ende tot salicheyt allen kersten menschen’; Dl. III, in hetzelfde jaar verschenen, eindigt zo: ‘Ter eeren gods ende tot leeringe van allen kerstenen menschen so is hier voleyndt dat anderde Euangelie van sinte Lucas...’.
In 1524 sluit de Antwerpse drukker Adriaan van Bergen de druk van Dl. I van zijn uitgave van het Nieuw Testament af met de mededeling: ‘Ter eeren gods ende tot salicheyt van allen kersten menschen / so sijn dese Euangelien voleynt ende gheprent Tantwerpen bi mi Adriaen van Bergen. Cfr. W. Nijhoff & M.E. Kronenberg: o.c. Dl. I (1923), p. 129. Nr. 377. Op 't einde van Dl. II van Die Bibel int duitsche of 't Oud-Testament (druk van 1525) leest men: ‘Ter eeren gods ende tot salicheyt ende profijt van allen christen mensche geprent tantwerpen’. Cfr. W. Nijhoff & M.E. Kronenberg: Dl. I (1923), p. 131. Nr. 380. - Een Amsterdamse druk van 1527 heeft een kolofon waaruit dit kan gelicht worden: ‘Hier voleyndt dye alder - heylichste Bibel / welcke tot eere ende glorie des Almechtigen Gods ende alre heyligen ende tot profyt aller in Christo gelouender menschen / vlytelycken gheprent... is...’. Cfr. W. Nijhoff & M.E. Kronenberg: o.c. Dl. I (1923), p. 137-138. Nr. 390.

(43) Uit de Costelike scat der gheesteliker rijckdoem van Robertus van Coelen, werkje dat te Zutphen in 1518 verscheen, leren we dat dit geschrift gedrukt werd, to deuoci vnnd salicheit allen kersten minscen. vnnd bouen. al ter eren god vnnd der ionfer marien’. Cfr. W. Nijhoff & M.E. Kronenberg: o.c. Dl. I (1923), p. 644. Nr. 1806. In een vertaling van de Soliloquia van St. Augustinus te Gent in 1532 uitgegeven luidt de aanhef van het kolofon als volgt: ‘Gheprent te Ghendt duer Godefrood de Rode: ende was vuldaen ter glorien Gods ende ter salicheyt von allen Kersten...’. Cfr. W. Nijhoff & M.E. Kronenberg: o.c. Dl. II (1940), p. 48. Nr. 2321. Of neem het kolofon van de druk van 1519 van de Fasciculus myrre, ('s-Gravenhage) of ‘dat busselkijn of dat bondekijn van Mirre’ dat luidt als volgt: ‘Dit boeck is voleynt ter eeren goods ende sijn gebenedide passie. Inden Haghe bij mi Hugo Iansoon van Woerden...’. Cfr. W. Nijhoff & M.E. Kronenberg: o.c. Dl. II (1940), p. 394. Nr. 3016.

[p. 273]

afgelegd wordt, ook in wetenschappelijke werken komt ze voor. Zo b.v. schrijft de uitgever Jan van Doesborch op 't einde van Dat Regiment der ghesontheyt (Antwerpen, ca. 1510), een bewerking van Regimen sanitatis, dat ‘Dit boexsken is god ter oeren (sic) volmaect’⁽⁴⁴⁾.

Dit gebruik dat sommige drukkers in de XVI^de eeuw in ere hielden kan eveneens in zekere mate gezien worden als een voortzetting en aanpassing van een gewoonte die sommige middeleeuwse kopiïsten naleefden. Ook zij, zowel als de middeleeuwse auteurs, beschouwden hun arbeid als een eerbetoon aan God. Dit blijkt b.v. uit het gebed op 't einde van Vanden levene ons Heren in de versie van de Utrechtse codex (de enige volledige tekst van het werk). Hier is m.i. een kopiïst aan 't woord:

‘God gheue hen allen ewelijc lijf
Ende die clerc die dese rime maecte
Dierom pensde ende waecte
Ende deghene die screef dit werc
Was hi pape was hi clerc
Gode ende onser vrouwen teeren
Datter tfolc an moeste leeren’⁽⁴⁵⁾.

*

Afgezien van het gewicht van de traditie onder de antieke schrijversbent, afgezien tevens van de invloed van het kristelijk geestesklimaat van toen, zijn deze praktijken van middeleeuwse auteurs, compilatoren, vertalers en ook kopiïsten evenals sommige gebruiken die schrijvers, drukkers en uitgevers uit de XV^de en XVI^de eeuw kenden eveneens één van de vermoedelijke aanleidingen geweest voor de vertalers tussen ± 1450 en ± 1600 om ook hun overzettingen aan het publiek voor te stellen als vruchten van een zwaar labeur dat ze eerst en vooral als een eerbetuiging aan God beschouwden en derhalve tot zijn eer en glorie op hun schouders namen.

In hoeverre hun verklaring - ‘Ter eere gods’ - een loze formule

(44) W. Nijhoff & M.E. Kronenberg: o.c. Dl. III,ii (1958), p. 57. Nr. 4397.

(45) Vanden Levene Ons Heren. Uitgeg. door Dr. W.H. Beuken. Dl. I: De Teksten. Zwolle, Willink, 1968. (Zwolse Drukken en Herdrukken...). Cfr. Dl. I, p. 165 vers.: 4925-4931. In het G-fragment is er geen sprake van de ‘scrivere’; alleen van de dichter!

[p. 274]

was of een doordachte en doorvoelde getuigenis van hun ware gesteldheid behoort tot het rijk van de talrijke geheimen die elke woordkunst omsluieren.

_**_*

Veel werk werd vertaald met het oog op de bevordering van het algemeen belang.

Een verklaring voor dit soort vertaalbedrijvigheid valt te zoeken o.m. in de opvatting die sommige middeleeuwers en vooral sommige humanisten over hun taak hadden.

Deze stelling geldt niet enkel voor deze laatsten die in de zeventiende eeuw werkten, doch ook voor bepaalde zestiende-eeuwse humanistisch gevormde geleerden. Want wat Janus Dousa schreef: ‘non nobis, sed Patria genit’, m.a.w. ‘wij zijn hier niet geboren voor onszelf, doch voor ons Vaderland’⁽⁴⁶⁾ was ook reeds het parool voor zijn voorgangers. Zelfs wanneer dezen hun werken b.v. tot meerdere eer en glorie van een prinselijke of een koninklijke maecenas schreven verloren zij daarom hierbij noch hun volk, noch een beperkte volksgroep waartoe ze behoorden, uit het oog. Uit Nederlandse overzettingen klinkt U vanwege de vertalers deze belijdenis van hun geloof in de nationale en sociale betekenis van hun vertaalwerk herhaaldelijk tegen.

Wanneer Willem Silvius, de Antwerpse drukker⁽⁴⁷⁾ Die Wonderlijcke Historie vande Noordsche landen vertaalde⁽⁴⁸⁾ en uitgaf naar de Historia de gentibus septentrionalibus van Olaus Magnus⁽⁴⁹⁾ dan deed hij zulks ‘der ghemeynten tot dienst’, al had hij vooraf zijn reclame op de grote kooplui en importeurs gericht, en al had hij het

(46) P. Tuynman haalt dit gezegde aan p. 6 van zijn studie over Petrus Scriverius. Cfr. P. Tuynman: Petrus Scriverius. 12 Januari 1576-30 April 1660. P. 5-45 in: Quaerendo. VII (1977).

(47) Willem Silvius werd in 's-Hertogenbosch geboren doch werkte tot aan zijn dood in 1580 in Antwerpen, al werd hij in 1577 tot drukker van de pas opgerichte Universiteit te Leiden benoemd. Hij vestigde zich nooit te Leiden. Cfr. over hem s. v^o. Silvius het artikel van J. Vercoullie in: Dictionnaire de Biographie nationale.

(48) Olaus Magnus: Die wonderlijcke Historie vande Noordsche landen... Antwerpen, Willem Silvius, 1562.

(49) De Zweedse kartograaf en geschiedschrijver Olaus Magnus (1490-1558) gaf dit werk te Rome uit in 1555, drie jaar vóór zijn overlijden aldaar. Kenmerkend voor de tijd is dat de eerste Duitse vertaling ervan twee jaar na de Nederlandse verscheen, nl. in 1567 te Bazel.

[p. 275]

belang van de ‘Noordsche landen’ op het stuk van de handel, zakelijk doch met klem betoogd⁽⁵⁰⁾.

Soms heet het in 't Nederlands dat een vertaling ‘tot ghemeynen oirbore’ uitgegeven wordt. Dat is de formule die - in 't rood dan nog wel - te midden het gewriemel van al de andere zwarte karakters van de titel op het titelblad zelf gedrukt werd. Missen kon men deze mededeling derhalve niet. Zó liggen althans de zaken in verband met de Antwerpse uitgave van de Nederlandse versie van de kerkgeschiedenis van Eusebius van Caesarea, de Historia ecclesiastica, een publicatie die door de Antwerpse drukker-uitgever Govaart vander Haghen op de markt gebracht werd⁽⁵¹⁾.

Een andere Nederlandse formule is ‘tot voorderinhe ende nut der ghemeynte’, zoals Simon Cock, een andere Antwerpse drukker dit noemt in zijn opdracht van de vertaling Een Spieghele der Rechte van 1560, ditmaal uit het Duits van Justinus Gobler⁽⁵²⁾. In feite komt deze ietwat grootsprakerige aankondiging hier neer op de omschrijving van de bedoeling van de auteur ‘eenighe lieden gheen Latijn connende’ en die ‘in vele plaetsen binnen desen Landen’ in rechtsgedingen verwikkeld zaten te helpen⁽⁵³⁾.

In het voorwerk van het boek van Eusebius Philadelphus, nl. zijn

(50) Cfr. fol. [iij^vo] in: Olaus Magnus: Die wonderlijcke Historie vande Noordsche landen... Antwerpen, Willem Silvius, 1562.

(51) Eusebius Caesariensis: Die Historie diemen // heet Ecclesiastica... Eerst ghetranslateert wten Griexsche doer den priester Ruffinum / Ende nv (tot ghemeynen oirbore) ouerghesedt in onser duytscher spraken. Antwerpen, G. vander Haghen, 1534.

(52) Justinus Gobler of Göbler (ook nog als Goblerus gekend) was een Duits rechtsgeleerde en geschiedkundige (1503-1567). Cfr. over hem o.a. de Allgemeine Deutsche Biographie, p. 301 in Bd. IX (Leipzig, 1879). Het werk waarover het hier gaat was zijn ‘Spiegel der Rechten, auss natürlichem, den beschribnen, geystlichen, weltlichen, und andern gebräuchlichen Rechten, auch gemeynen im heyligen Reich teutscher Nation Constitutionen und Uebungen zugericht’. Titel van de uitgave van 1573 volgens opgave in de Catalogue général... van de Bibliothèque nationale te Parijs. Er waren natuurlijk vroegere uitgaven op de markt, o.a. van 1500 en 1564, waarvan exemplaren o.m. in de bibliotheek van het British Museum bewaard worden.

(53) Justinus Gobler: Een Spieghele der Rechte. Antwerpen, Symon Cock, 1560. Cfr. fol. + ij. Ietwat verder in deze opdracht stelt hij dat ‘wt de welcke [boeck] die ghemeene leecke ende ongheleerde man een claer ende cort onderwijs hebben sal / om rechtelijck nae den eysch van Justitie ende nae de bescreuen Rechten te handelen / ende ghemeyne borgherlijcke saken met luttel swaricheyts te badt wtrechten /...’.

[p. 276]

Der Francoysen ende haerder nagebueren Morghenwecker. Eerstmael in Latijnsche ende Francoysche tale... ghemaect. Ouerghesedt door Ian Fruytiers (Dordrecht, 1574) plaatste de vertaler een opdracht aan de Heren ‘Staten van Hollant en Zeelandt’⁽⁵⁴⁾. Daarin verantwoordt hij zijn vertaling en verklaart o.m. dat hij deze gemaakt heeft ‘Ten eersten om my vlijtich te toonen in het ghene daer het gemeyne beste in mach ghedient worden’⁽⁵⁵⁾.

Soms loopt de formulering verschillende richtingen uit; buiten het algemeen welzijn wordt er soms een eerbetuiging aan God en/of aan een wereldlijke gezaghebber bij betrokken.

Vermeldenswaard is in dit verband de reeds vermelde voorrede tot een vertaling van de Senecatekst De Moribus door Dietrich van Pleningen in 1515 geschreven. De vertaler heeft - zo verklaart hij in dat stuk zoals gedrukt in 1515 - ‘den selben Senecam der Kayserlich maiestat zu lob vnd ere: vnnd gemeinem nutz zu gůt jn etlichen Buechern zu hochem teutsch gepracht’⁽⁵⁶⁾. Het drukken en het verspreiden er van heeft hij daarentegen ondernomen ‘got zuo lob vnd ere: vnd gemainen nutz zu gůt’⁽⁵⁷⁾.

En zeggen dat deze twee formules - want dat blijken ze uiteindelijk geworden te zijn - in hetzelfde voorwoord enkele regels van elkander te lezen liggen!

Schijnt dat niet op een zekere loze formalistische conventie te wijzen, waardoor de diepe en als echt ervaren zin van de oorspronkelijke verwoording van de verhouding: mens, God, maatschappij of medemens, een groot gedeelte van zijn scherpte, waarheid en zelfs levensechtheid teloor ging?

Een echo van deze topos klinkt eveneens uit de vertaling van de De Officiis van Cicero op, nl. uit deze die in 1531 te Augsburg van de

(54) Het oorspronkelijk werk werd door Nicolas Barnaud, onder de schuilnaam Eusèbe Philadelphe, geschreven. Het verscheen onder de titel: Le Réveille-Matin des François et de leurs voisins composé par Eusèbe Philadelphe. Edimbourg, 1574. In dezelfde stad en in hetzelfde jaar kwam er ook een Latijnse versie op de markt, nl. Dialogi ab Eusebio Philadelpho cosmopolita in Gallorum et caeterarum nationum gratiam composita. Het jaar daarop werd er een Duitse vertaling van de Franse versie in Edinburgh gedrukt.

(55) Cfr. fol. *ij in de Nederlandse uitgave van 1574.

(56) L.A. Seneca: Hienach volgt ain kurtzer ausz zuge den ich Dietrich von Pleningen zu Eysenhofen... vom Seneca gethon hab... vnnd durch mich gethutst. Landshut, 1515. Cfr. fol. [Aij^vo].

(57) L.A. Seneca: ...Ausz zuge... Landshut, 1515. Cfr. fol. [Aiij^vo].

[p. 277]

pers kwam⁽⁵⁸⁾. Wat de vertaler gebracht had tot het overzetten van dit werk was o.m. zijn wens iets te doen ‘vmb gemeins nutz vnd besserung willen Teütscher Nation’⁽⁵⁹⁾.

Michael Herr, die o.m. werk van Seneca en zelfs van Plutarchus vertaalde, liet in 1538 bij W. Rihel te Straatsburg een vertaling verschijnen van werk van Columella⁽⁶⁰⁾ en van Palladius⁽⁶¹⁾ over akkerbouw⁽⁶²⁾. Hij beschouwde deze uitgave als een uiting van nationaal dienstbetoon ten bate van het algemeen welzijn. Hij legde speciale nadruk op 't nut dat in 't bijzonder alle leden van de ‘deutsche Nation’ hieruit zouden putten kunnen⁽⁶³⁾.

In de Duitse vertaling van de Paradoxa van Cicero, die Simon Schaidenreisser maakte en die in 1538 te Augsburg door Alexander Weyssenhorn werd uitgegeven, wordt reeds op het titelblad zelf zonder meer het nut van dit werk voor elkeen boudweg voorgehouden. De formule heeft wel een andere klank, maar in feite zou deze overzetting ‘ainem ieden trostlich vnnd nutzbarlich zůlesen’ zijn.

Nemen we nu twee Duitse vertalingen van Plutarchus' Vitae, een van 1534 van de hand van Hieronymus Boner uit het Latijn overgezet, en deze van 1580 door Guilielmus Xylandrus en Jonas Löchinger, ditmaal uit het Grieks zelf vertaald. De titelbladen zelf zijn reeds sprekend: uit dit van de Bonertekst leren we dat hij, Boner, Plutarchus ‘inn das nachuolgend Teütsch / gemeinem nutz zů gůt verwendt’

(58) Vertaling die op verzoek van Johann Freiherr zu Schwarzenberg ontstond en waarvan hij, die nochtans latijnonkundig was, de laatste vormgeving verzorgde. Von den tugentsamen vnd Zůgehorungen... Augsburg, H. Steiner, 1531.

(59) Cfr. fol. [iij^vo] van deze druk van 1531.

(60) Van Lucius Junius Moderatus Columella, die in de eerste eeuw na Christus leefde, is er het geschrift over landbouw De Re Rustica. Rond 1480 werd deze verhandeling voor de eerste maal in 't Duits vertaald door H. Oesterreicher, abt van Schussenried.

(61) Rutilius Taurus Aemilianus Palladius schreef in de IV^de eeuw na Christus over land- en tuinbouw, o.m. een Opus agriculturae.

(62) Lucius Junius Columella: Dasz Ackerwerck // Lucii Columelle vnd Palladij // zweyer hocherfarner Roemer / Haltet inn allen / veldbaw / von getreyd / wein... Verteutschet // Durch Michael Herren /... Straszburg, W. Rihel, 1538.

(63) ‘Dasselbig hat mit auch verursacht... das ich dises werck vunderstůnd zuverdolmetschen / vnnd dem gemeynen nutz damit zudienen. Ausz welchem (als ich vngezweifelt bin) nit alleyn unserer statt vnd mitburgern / sonder auch allen andern stetten vnd landen der Teutschen nation (zů welchen es kompt) hoher nutz entsprungen mag’. Cfr. fol. ij van de ‘Vorrede’.

[p. 278]

heeft; zo klinkt althans het laatste zinsdeel in de val van de lange titel van de uitgave van 1541 uit⁽⁶⁴⁾. En in de titel van de tweede vertaling wordt aangekondigd: ‘Zu Nutz vnd gutem gemeinemVatterlandt Teutscher Nation / jetzt erstmals ausz Griechischer Sprach (darinn das Werck beschriben) in die Hochteutsche Zungen /... transferiert’⁽⁶⁵⁾.

Diezelfde H. Boner vertaalde eveneens de Chronica van Paulus Orosius - volgens zijn eigen verklaring in de opdracht van zijn werk (uitg. 1539 in Colmar) ‘dem gemeinen nutz zů gůt gedacht’. En waarom verduitste Caspar Hedio fragmenten uit de kroniek van de ‘Abbas Vrspergensis’ en uit het werk van Johann Trithemius? Reeds op het titelblad wordt U dan voorgehouden! ‘Alles zů nutz vnd wolfart Teutscher Nation’⁽⁶⁶⁾!

_**_*

Een vertaling was echter niet altijd eerst en vooral bedoeld om bij te dragen tot het vermeerderen van Gods eer en glorie. Evenmin werd zij immer door de vertaler beschouwd en gehanteerd als een middel om het algemeen welzijn te verstevigen of te verhogen. Zij werd in tal van gevallen, in de eerste plaats zelfs, voorgesteld als een middel tot geestelijke verrijking of tot morele steun van een of andere enkeling, die de opdrachtgever, de maecenas of vriend van de vertaler kon zijn. Ook kon de vertaler aan dienstbetoon aan een bepaalde sociale groep denken⁽⁶⁷⁾.

Dietrich von Pleningen - ‘zu Schaubegk vnd Eisenhofen ritter vnnd doctor’ - die vertalingen van Cicero, Lucianus, Sallustius en Seneca

(64) Plutarchus // von Cheronea // der allernamhaffigst / Griechisch // geschichtschreiber / von den Leben vnd Ritterlichen tha = / ten / der allerdurchleüchtigsten maenner / Griechen vnd Roemer... Namlich // durch den Fürnemen vnd weisen Herren Hieronymum Boner // derzeit Stettmeister / der löblichen. Reichstatt Colmar / imm / Elsas / ausz Latein inn das nachuolgend // Teütsch / gemeinem nutz zů gůt // verwendt. Colmar, 1541.

(65) Plvtar // chvs // Der furtrefflichst // Grichisch History- // schreiber / von den herrlichsten / loeblich = // sten namhafftsten Historien / Leben / handlungen vnd Ritterlichen thaten //... Frankfurt a.M., 1580.

(66) Ein Auszerleszne Chronick von Anfang der welt bisz auff das jar nach Christi vnsers eynigen Heylands Geburt M.D.X.L.iij... Ausz Abbate Vrspergense / vnnd Johann Tritemio Abt zů Spanheym / vom Latein in Teutsch gebracht... Alles zů nutz vnd wolfart Teutscher Nation / Durch Caspar Hedion Doctor /... Straszburg, 1549.

(67) Cfr. infra; meer in 't bijzonder waar zal gehandeld worden over de interessenten.

[p. 279]

leverde, komt daar openlijk voor uit, o.m. in de overzetting van de Panegyricus van C. Plinius Secundus die hij te Landshut in 1515 liet verschijnen⁽⁶⁸⁾. Hij droeg deze vertaling aan zijn landsvorst op, en verklaarde, herhaaldelijk zelfs, dat hij ze niet uit zucht naar faam of roem maakte, doch dat hij zich aan dit vertaalwerk gezet had tot meerdere eer en lof van zijn heer. Ook tot diens nut; nl. als een morele of geestelijke stut en steun van zijn schutsheer; tevens was het een gevoel van nationale plicht tegenover de gemeenschap dat hem bezield had⁽⁶⁹⁾. Deze laatste bedenking wordt echter slechts op 't ultiemste moment aan zijn betoog aangehaakt.

*

In het Engels is dat soms ‘for the welth of this realme’, althans in de Xenophonvertaling van Gentian Hervet, want de lectuur van de Oeconomica vond Hervet een nuttig tijdverdrijf⁽⁷⁰⁾. En in het privilegie dat aan Thomas Nicholls wordt toegekend voor zijn vertaling van de Historia van Thucydides wordt allusie gemaakt op andere plannen die dezelfde Thomas Nicholls toen koesterde om werk uit het Frans en uit het Latijn te vertalen, wat dan een ‘vertuous exercyse’ wordt ge-

(68) ‘Cay Pliny des = / anderen lobsagung zu zeitten // do er zu Rome das consulat // ampte eingetreten: hat vor of // fem Radt: vnd zuhoerender gemaind: vom // heyligen Kaiser Traiano warhafftigklich // on schmaichlerey ganz zierlichen vnnd wolgespraech: aufgesagt... Durch herrn Dietrichen vonn Pleningen // zu Schaubegk vnd Eisenhofen ritter vnnd doctor ghetheutscht...’. In 't kolofon: ‘Landshut..., Johann Weissenburger, 1515.

(69) Cfr. fol. [Av^vo]: ‘...auch dise lobsagung [hab ich] in vnser zungen veraendert: domit sy ire Furstliche gemuete: mit Furstlichen tugenden meren vnd hauffen möchtend: vnnd vmb kains weltlichen beroemes willen: ...’. Op fol. [Av^vo] lezen we nog: ‘Ich hab meinem Landszfursten zu lob vnnd ere dise arbait gethon aus schuldiger pflicht vmm gemains nutzs willen...’. Op fol. Aiiij had hij reeds verklaard: ‘...hab ich ewer Furstlich genad zu eren vnd nutze: dise lobsagung von latinischer: in tutsche zungen nit on sonder mwe vnnd arbait gepracht! Vnd veraendert...’.

(70) ‘This boke of housholde... is right counnyngly translated out of the Greeke tonge into Englisshe by Gentian Heruet at the desyre of mayster Gefferey Pole, which boke for the welth of this realme. I deme very profitable to be red’. In het voorwoord ‘To the reader’ van: Xenophons treatise of householde. Translated from Greek into English by Gentian Hervet. London, Berthelet, 1537. De eerste uitgave verscheen in 1532.

[p. 280]

heten, ‘to the generall benefyt, commodytie and profyt of all our louing Subiectes’⁽⁷¹⁾.

En waarom zou men de Ars Poetica van Horatius in 't Frans vertalen en aanpassen tenzij om vóór alles het algemeen welzijn te dienen. ‘Seruir au bien publicq’!? Zo zag het tenminste Jacques Peletier du Mans toen hij het stuk van Horatius in de eerste helft van de zestiende eeuw in 't Frans overzette⁽⁷²⁾.

*

Dit ‘algemeen belang’ dat vertalers dienen wilden kreeg vaak een nationale inslag.

Bij 't naslaan van de lijsten van de zestiende-eeuwse vertalingen is het opvallend hoe hoog het aantal van vertaalde Latijnse historische werken oploopt! Treffend bij het doorlopen van het voorwerk van deze uitgaven zijn insgelijks de soms herhaalde parallel-lopende getuigenissen vanwege vertalers over het doel dat zij uiteindelijk bij het vertalen van dit soort werk beoogden. Niet minder belangwekkend zijn echter in dit ons geval hun uiteenzettingen betreffende de specifieke redenen die hen in 't bijzonder tot het overzetten van deze historische geschriften aanzetten.

Duitse, Engelse en Franse vertalingen van hoofdzakelijk antiek geschiedkundig werk zijn in dit dubbel opzicht speciaal interessant.

Inderdaad, de meeste vertalers zijn er op uit door de verspreiding van deze werken uit de Oudheid, in de volkstalen dan, iets bij te dragen tot de vermeerdering van 's lands eer, en dit door het belichten van sommige aspecten van hun eigen nationaal verleden.

Tot het bereiken van dit doel was de ontsluiting van de praktisch enige nog bestaande geschreven bronnen voor de kennis van hun eigen

(71) Thucydides: The hystory writtone by Thucidides the Athenyan of the warre translated oute of French into the Englysh language by Thomas Nicolls. London, 1550. Cfr. fol. Aij.

(72) Horatius: L'art Poetique d'Horace traduit en Vers Francois par Iacques Peletier du Mans, recognu par l'auteur depuis la premiere impression. Paris, Michel de Vascosan, 1545. Cfr. p. 5: ‘Doncques souz espoir d'impetrer quelque faueur, & aucunement meriter enuers ceux qui sont studieux de notre Poesie, i'ai translaté celui liure intitulé l'Art Poetique, & l'ai uoulu approprier a icelle notre Poesie Francoise entant qu'ai peu sauuer l'integrite du sens. Il est urai qu'on i trouuera quelques passages qui ne seruent pas beaucoup a notre uulgaire, comme quant il parle du pié Iambe, du chore des Tragedies,... Mais i'ai mieux aimé seruir au bien publicq en communicant plusieurs belles traditions, sans lesquelles n'est aucunement possible d'ouurer en Poesie...’.

[p. 281]

geschiedenis de onontwijkbare voorwaarde. De geschriften van een Caesar, een Tacitus, een Livius, een Plinius, waren de enige nog zichtbare vluchtheuvels in dit verzonken of blankstaande land van hun ver verleden.

Twee factoren speelden m.i. bij deze ontsluiting een niet te miskennen rol; ten eerste, de wil tot een sociaal-pedagogische inzet vanwege bepaalde humanisten; ten tweede, het nationaal zelfbesef dat in sommige geleerden uit deze zelfde kring leefde.

Inderdaad, deze belangstelling in het antiek historisch werk, in de studie en de verspreiding er van, ligt in 't verlengde van de toenmalige kennisdrang in 't algemeen. Zij is tevens een uiting van de wil vanwege humanistisch-gevormde geleerden om latijnonkundige land- en taalgenoten aan de kennis van de antieke ervaring, wetenschap en wijsheid deelachtig te maken.

Terloops inderdaad in dit verband nog 't volgende.

Niet alleen op het eng nationaal vlak werd de ontmoeting met deze Latijnse historische literatuur als een verrijkend geestelijk avontuur beschouwd, wijl de westerse lezer door deze bejegening inlichtingen over herkomst, verleden en ontwikkeling van eigen volk kon inwinnen; ook op het ruimere vlak van de ontplooiing van de menselijke geest, van de verrijking en verdieping van het menselijk gemoedsleven en op het vlak van de motivering van de menselijke gedragingen was, in de ogen van de vertalers, dit contact langs antieke historische werken om bevruchtend; door de studie van de geschiedenis kon immers niet alleen kennis doch ook wijsheid verworven worden⁽⁷³⁾.

En ten slotte! Dit opgaan in de studie van eigen nationaal verleden is een uiting te meer van het gevoel van nationale eigenwaarde dat in sommige vertalers leefde, een gevoel tevens van liefde tot hun volk en vaderland.

*

Dat deze wil om anderen te leren door 't verspreiden van bepaalde vertalingen soms door nationalistische impulsen versterkt werd, wordt geredelijk door sommige vroegere vertalers zelf erkend.

M. Ringmann Philesius, de zestiende-eeuwse Duitse vertaler bij uitstek van Caesar, is formeel op dit punt. Wel moet overwogen dat in

(73) We komen later op deze visie op de betekenis van de vertaling en van de studie van antiek geschiedkundig werk terug.

[p. 282]

zijn persoonlijk geval er nog andere factoren eveneens oorzaak van, of althans aanleiding tot vertaalwerk in verband met antieke geschriften een rol gespeeld hebben: zo b.v. zijn verering voor een andere bewonderaar en studax van de Romeinse Oudheid, nl. een zekere ridder Jacob von Fleckensteyn⁽⁷⁴⁾.

De allereerste reden echter waarom hij zich aan 't overzetten van het werk van Julius Caesar gewijd heeft is het besef dat - afgezien van het intrinsiek belang van deze bron voor de kennis van het eigen nationaal verleden - de geschriften van deze Romeinse veldheer en politicus, volgens hem, een gans bijzondere, eigen betekenis voor de Duitsers, voor de ‘Teutsche Nation’ hebben.

Inderdaad, leeft niet de idee van het Roomse Keizerrijk in de Bellum Gallicum van Caesar? Is het niet dank aan hem en dank aan zijn werk dat deze idee, waarvan hij de vader is, en deze instelling zelf, waarvan hij de grondlegger is, in de moderne tijd voortleven⁽⁷⁵⁾? En is er een begrip dat voor de Duitsers als volk toen - in de scherpe crisis van het Heilige Roomse Rijk - van groter vitaal belang kon zijn dan dit besef dat zij de erfgenamen waren van een eeuwenoud politiek patrimonium waarvan de grondslagen in het oude Rome, in het Romeinse Imperium der Keizers te vinden waren?

(74) Van hem getuigt M. Ringmann Philesius in zijn Caesarvertaling (Uitgave 1530, fol. [eeiij^vo]: ‘Der vrsach halben ich den vesten meinen günstigen herrn / Herrn Jacoben von Fleckensteyn loben vnd breisen můsz / der / wie wol er stedts mit der ritterschafft (darinnen er auch fürtrefflichen) geschefftig ist / jedoch so hat er nichts desterminder alle zeit eyn sondern lust vnnd anmůt zů der gleichen Roemischen historien / die er gern liset / welcherlei bücher er gleich als eyn gantze liberei hat / vnnd der alten geschicht vil kan erzelen mich auch eyns teyls geursacht hat Julii des Keysers Commentarien zu transferiern vnd Deutschen’.

(75) In zijn vertaling van de De Bello Gallico van J. Caesar, uitgave 1530, legt M. Ringmann Philesius in zijn opdracht, die in 1507 geschreven werd, de volgende verklaring af: ‘Was mag aber vnder allen historien Deutscher Nation fruchtbarer vnnd anmütiger sein / dann [zu wissen] inn welche gestalt das Keyserthůmb entsprungen sei / vnnd was der groszmechtig erst Roemisch Keyser Julius gehandelt / wie er gekriegt / vnd wo mit er jm so gar vntoedlichen namen überkommen hab. Welche ding alle die nachuolgend histori durch jn den Keyser selbs geschriben gar klerlichen zu verstehen gibt etc.’. Lees verder fol. eeiij in de Mainzer uitgave van 1530: De Commentarii van Julius Caesar zijn voor hem, M. Ringmann Philesius, en voor zijn landgenoten ook zo belangrijk omdat ze ‘...nit wenig ding das Keyserthůmb vnd sunst Deutsch nation berürende inn sich halten...’.

[p. 283]

Deze Caeservertaling werd dan ook in de zestiende eeuw niet minder dan vijfmaal heruitgegeven⁽⁷⁶⁾. Zo verscheen ze o.m. in 1565 te Frankfurt a. Main door de goede zorgen van Sigmund Feyrabend. Ze werd toen voorgesteld als volgt: ‘Jetzt auffs newe nach Ringmanni Philesii verteutschung / ausz dem Original Exemplar gebessert / mit schönen Figuren / vnd einem ordentlichen Register’⁽⁷⁷⁾. De oorspronkelijke inleiding van M. Ringmann Philesius van 1507 is er niet in opgenomen; van de hand van de nieuwe uitgever, nl. de boekhandelaar Sigmund Feyrabend is er echter een woord vooraf. Deze S. Feyrabend is een zakenman; hij dikt het nationaal belang van deze uitgave nog wat aan door er op te wijzen dat de Duitsers zelf weinig of niets over hun eigen verleden vroeger opgetekend hebben. En dit noopt hen thans werk van vreemden ter hand te nemen. Alleen enkele oude epische liederen werden door mannen uit eigen volk gedicht, opdat de geheugenis aan bepaalde belangrijke momenten uit hun eigen oude geschiedenis zou blijven voortleven. Zodoende hebben deze dichters zeer wijselijk en hoogst lofwaardig gehandeld⁽⁷⁸⁾. Liederen over de figuur van Dietrich von Bern b.v. mogen er zijn; doch het bestaan van deze heldenzangen vermindert in genen dele het belang van de ver-

(76) Lawrence S. Thompson: German Translations of the Classics 1450-1550. In: Journal of English and Germanic Philology. XLII (1947). Cfr. p. 353.

(77) De aanhef van de titel: ‘C. Julii des Ersten Roemischen Keysers Warhafftige Beschreibung aller namhafften fuertrefflichen Kriege / so ihre Keyserliche Maiestet wider die Frantzosen / Teutschen / Engelländer / Roemer / vnd andere frembde oder einheimische Voelcker in vnd ausserhalb Welschem Lande gefuert / vnd auch selbs in Latinischer sprache an tag gegeben...’.

(78) S. Feyrabend prijst de lectuur van geschiedkundige werken aan en wijst op de hoge waardering die aan de historische werken in de Oudheid te beurt viel, wijl ze toen als schatten en schrijnen bewaard werden. Hoe anders bij de Duitsers! ‘Wiewol wir aber von vnsern ersten Teutschen / an disem ort / etwas zůklagen / vnd nit wenig mangels haben / dasz sie vns der Geschicht / so sich in vnsern Vatterlande vor tausent jaren verlauffen / nicht allzů viel auffgezeichnet / on was wir ausz anderer Nation Historien erbetlen vnd brauchen muessen / die vileicht ausz not / als zů ihren eignen Ehren / vnser gedacht / so sind jhrer doch ettliche gewesen / die mit den Liedern / welche sie von dem Dietrich von Bern / vnd andern Risen gemacht / Vnd damit vil grosser sachen kurtz vnd schlecht dargeben / kund vnd zůwissen thůn woellen / dasz die Historien in all wege zůbedencken / vnd nimmer in vergesz sollen gestelt werden / Daran sie zwar sehr weiszlich gehandelt / vnnd alles lobs wol werth vnd wirdig sind /...’.

[p. 284]

talingen van antieke historische geschriften, zoals deze van een Julius Caesar!

En M. Ringmann Philesius was de enige, noch zelfs de eerste niet die ter verheerlijking van zijn volk - ‘die deutsche Nation’ - een groot deel van zijn leven aan vertaalwerk van Latijnse historische geschriften wijdde.

In 1505 - dit is twee jaar vóór zijn Caesarvertaling het licht zag - was er reeds een Duitse overzetting van sommige boeken van Livius, eveneens ‘zu eren Teůtscher nation’, verschenen. Inderdaad, de eerste Duitse vertalers van Livius, een B. Schöfferlin, de Duitse Liviusvertaler, en Ivo von Hameburgk (of Ivo Wittig), die zijn werk voortzette jubelden als het ware in de voorwoorden tot hun overzettingen (in 1505 en 1514) hun geloof uit in het nationaal dienstbetoon dat ze door hun vertaalwerk leverden. Zij waren overtuigd van de nationale betekenis en van het nut van hun werk op het nationaal vlak ‘zů lob vnd eer teutscher nation’⁽⁷⁹⁾.

Het doorlopen van het voorwoord of van de opdracht van een overzetting is zelfs niet altijd vereist om dergelijke ontboezemingen te horen opklinken. Het vaderlands belang van een bepaald klassiek geschrift - en meteen van de vertaling er van - werd soms reeds op het titelblad zelf aan de lezers voorgehouden.

Neem b.v. de Duitse overzetting van de Historiae von Tacitus. (Zijn Germania blijft hier voorlopig buiten beschouwing!). Dit werk, d.i. de Historiae, is voor de Duitsers van een gans bijzondere betekenis, omdat in deze Der Roemischen Keyser Historien, volgens de titel van de uitgave van 1535 van Ivo Schöffer, ‘nit alleyn die ding / so sich zů Rom zů den selben zeitten begeben / sonder auch vil anderer vnd frembder Nation / sonderlich aber der Teutschen geschicht / angezogen vnd erzelet werden’.

Kon een uitgever een hitsiger hallali door zijn titel-inhoudsopgave laten schallen dan deze schijnbaar koele mededeling die de jacht op bewijsplaatsen voor deze stelling van hem bij sommige Duitsers moest doen inzetten?

En de vertaler zelf, Jacobus Micyllus, valt zijn drukker-uitgever, Ivo

(79) B. Schöfferlin schrijft vrij en vrank dat hij vertaalde ‘dem gemeinen nutz / zů gůt / zů lob vnd eer / teütscher nation’. (Uitg. 1514, fol. [a^vo]). Toen hij door de dood belet werd het derde deel af te werken sprong Ivo von Hameburgk (Ivo Wittig) in, en zette de vertaling voort ‘Zů eren teütscher nation, zů furderung gemeyns nutzs’. (Uitg. 1514, fol. CXCII).

[p. 285]

Schöffer, bij. Hij zet immers in zijn ‘Vorrede’ uitvoerig de redenen uiteen waarom de Duitsers zich in de lectuur van dit werk zouden moeten verdiepen; hij verklaart onomwonden dat hij dit werk vertaald heeft ‘dem gemeynen nutzen zů gůt / vnd vnserm Vatterland zů ehren’⁽⁸⁰⁾. O.m. zou dit zijn vertaalwerk andere Duitsers moeten aanzetten om zelf hun geschiedenis te schrijven, ‘in jrer eygenen sprachen’^(80bis).

En werp zelfs maar een blik op het titelblad van de Duitse vertaling van de Vitae van Plutarchus van de hand van W. Xylandrus en van Jonas Löchinger (Frankfurt a.M., 1580)! Daar zal U lezen dat ze door hen werd gemaakt ‘Zu Nutz vnd gutem gemeinem Vatterlandt Teutscher Nation’⁽⁸¹⁾.

Zelfs niet-historisch antiek werk werd ‘vmb gemeins nutz vnnd besserung willen Teütscher Nation’ vertaald en uitgegeven. Dat blijkt althans de bedoeling geweest te zijn bij de verspreiding van de Duitse vertaling van de De Officiis van Cicero die op naam van Johann Freiherr zu Schwarzenberg und Hohenlandsberg staat en in 1531 werd uitgegeven⁽⁸²⁾.

Vertalingen, ook van niet-klassieke werken, werden eveneens onder-

(80) Inderdaad op fol. aiiij van diezelfde druk van 1535 verklaart Jacobus Micyllus: ‘Welchem allem nach vnnd dieweil die historien beyde zů solcher nutzbarzeyt [sic] der nachkommenden / vnd zů erhaltung der glori vnd gedechtnusz vnser alten vnnd vorfaren dermassen / wie angezeygt / dienlich vnd foerderlich hab ich mich lassen bewegen vnd wiewol ich selber der grossen Ciceronianern oder hochgefasten Teutschreiber keiner binn doch dem gemeynen nutzen zů gůt / und vnserm vatterland zů ehren mir furgenommen die Historien des Roemischen edelmans Cornelij Taciti... inn das Teutsch zů bringen’.

(80bis) Cfr. fol. [aiiij^vo]: ‘Welches alles ich acht / nit alleyn den vnsern anmůtig vnd lustig sein zů lesen / sondern auch etliche ausz denen / so solchs jres standts vnnd jrer gelegenheyt nach / koennen vnd vermoegen / vnd die kunst zeit vnnd můsse dar zů haben anreytzen vnd bewegen werden / dasz sie sich selber etwann eyn mal bedencken vnd ermanen / vnd demnach eyn eygene Teutsche historien inn gemeyn zů schreiben für sich nemen’.

(81) Plutarchus: Plytar- // chvs, // Der furtrefflichst // Grichisch Historj- // schreiber / von den herrlichsten / loeblich- // sten / namhafftsten Historien / Leben / handlungen vnd Ritterlichen tha-ten //... Zu Nutz vnd gutem gemeinem Vatterlandt Teutscher Nation / jetzt // erstmals ausz Griechischer Sprach (darinn das Werck beschriben) in die Hochteutsche // Zungen / mit grossem fleisz vnd vnglaeublicher můbe / transferiert... Durch... Herrn Guilielmum Xylandrum / von Augspurg / an- // gefangen / vnd nach seinem toedtlichen abgang durch... Jonas Löchinger vollendet’. Frankfurt a.M., 1580.

(82) Cfr. fol. [iij^vo].

[p. 286]

nomen uit zgn. vaderlandse beweegredenen, en zeker wanneer het historische geschriften gold, die bijdragen konden tot eerherstel van in opspraak gebrachte Duitse vorsten of van het smadelijk behandelde Duitse volk. Melanchton klaagde er over dat ‘die Italici von den Teutschen Keysern seer ontrewlich geschriben’ hadden; Duitse historici zouden z.i. de waarheid gediend hebben. Deze opwelling van wrevel en deze verzuchting uitte Melanchton in 1539⁽⁸³⁾. Niet dat de vroegere Duitse historici geen verdiensten zouden gehad hebben! Integendeel; ze waren echter niet onderlegd, noch vrij noch taalvaardig genoeg, al moest erkend dat ze het vinden en het voorhouden van de ware toedracht van de gebeurtenissen nagestreefd hadden⁽⁸⁴⁾.

Geen wonder is het dan dat C. Hedio enkele jaren daarop, nl. in 1549, op het titelblad van zijn vertaling ‘Ein Auszerleszne Chronick... Ausz Abbate Vrspergense / vnnd Johann Tritemio Abt zů Spanheym...’ zo enthousiast verklaart dat hij deze kronijk ‘vom Latein in Teutsch gebracht’ heeft, ‘Alles zů nutz vnd wolfart Teutscher Nation’. Hij vertelt ons verder hoe hij bij het lezen van deze Latijnse kronijk op 't idee kwam deze énige documentatie over de geschiedenis van de Duitsers voor de Duitsers in 't Duits te vertalen en op deze manier ‘Teutschem land nützlich [zů] sein’. Geen historicus had, volgens hem, ooit met zoveel bijzonderheden en met zoveel medeleven geschreven als deze ‘Abt van Ursberg’⁽⁸⁵⁾.

_**_*

(83) Nl. in een brief dd. 1539 die afgedrukt werd in de vertaling door C. Hedio von ‘Ein Auszerleszne Chronick’ die in 1549 te Straatsburg verscheen. Cfr. infra. Dit citaat kan men daarin vinden fol. [ddiij^vo].

(84) Inderdaad op fol. [ddiij^vo] gaat Melanchton verder met de verklaring: ‘Vnsere Teutschen Historici / wiewol sie etwan die sachen nit gnügsam verstanden / etwan auch nicht haben nach notturfft reden koennen oder doerffen / haben sie sich doch als fromme leut / der warheyt geflissen’.

(85) ‘Vnnd dieweil dar innen [= Chronick Abbatis Vrspergensis] gelesen würt / von den Francken / von den nachkommenen der Caroler / von Guelffen / von denen dann die Hertzogen ausz Beyern herkommen. Vnd in summa keyn Historischreiber (meines wissens) gefunden würt / der von den Teutschen völliger vnd besser geschriben... Hab ich gedacht Teutschem land nützlich sein / dasz genant Vrsperger Chronick auch in Teutsch gelesen wurde /... da ich dann ordenlich ausz dem Latein / die Historien / wie sie Vrspergensis hat / in das Teutsch vertolmetschet hab’. Cfr. fol. [ij].

[p. 287]

De Duitse vertalers waren de enigen niet die grotendeels in de geest van nationaal zelfbesef antieke literatuur voor hun taal- en landgenoten ontsloten hebben. Onder de geleerden van de meeste westerse naties is er meer dan één te vernoemen die openlijk zijn vertaalwerk, bijzonder dan in verband met antieke historische geschriften, als dienst aan zijn land en volk voorstelde.

Ook Engelsen!

Opvallend is echter dat dezen, bij het verantwoorden en aanprijzen er van, niet altijd zo sterk de klemtoon legden op het rechtstreeks belang dat deze Latijnse geschriften voor de kennis van hun eigen geschiedenis konden hebben. Vermeldenswaard is, in dit verband, dat er meer dan honderd jaar verlopen tussen de editio princeps van de Agricola van Tacitus (ca. 1482) en de eerste Engelse vertaling van deze tekst in 1591⁽⁸⁶⁾. Caesar daarentegen werd vroeger en zelfs op grote schaal verspreid⁽⁸⁷⁾.

Deze late ontsluiting van een historisch document (nl. Agricola), dat toch van bijzonder belang voor de Britten moest zijn is een feit; doch dat neemt niet weg dat ook Engelse overzetters soms hun vertaalwerk als dienstbetoon aan de nationale gemeenschap beschouwden. Neem Philemon Holland b.v. die o.m. Livius in 't Engels vertaalde en met deze Engelse versie de grootst mogelijke lezerskring wenste te bereiken. Hij verzocht zijn lezers zijn gebeurlijke tekortkomingen af te wegen tegen zijn liefde tot zijn land - ‘my sweet native country’. Zijn vurige betrachting was zijn tijd-, taal- en landgenoten iets goeds bij te brengen, o.m. leerzame lessen (profit) en aangename verpozing (delight). Zelfs de vorm van de vertaling, o.m. zijn gebruik van sommige archaïstische woorden en wendingen, wordt door hem beschouwd als een blijk en bewijs van zijn aanhankelijkheid aan zijn land en als

(86) Daarenboven verschenen reeds in 1515 - en dit te Rome - de volledige werken van Tacitus. Cfr. o.m. p. 103 en p. 108 in: John E. Sandys: A History of Classical Scholarship. Vol. II. Cambridge, Cambridge Univ. Press, 1908.

(87) In 1530 kwam een Londense uitgave van de pers: Julius Cesares // commentaryes // newly translatyd owte of laten in to englyshe as // much as concernyth thys realm of England / sumtyme callyd Brytayne... Volgens Henry B. Lathrop is dit een vertaling uit het Frans, op basis van de versie van Robert Gaguin. Cfr. p. 131 in het werk van Henry B. Lathrop: Translations from the Classics into English from Caxton to Chapman. 1477-1620. Madison Wis., 1933. (Univ. of Wisconsin Studies in Language and Literature. Nr. 35).

[p. 288]

een concrete uiting van zijn liefde tot zijn taal, ‘the love of my countrey language’⁽⁸⁸⁾.

Treffend was, zoals dit reeds aangestipt werd, de populariteit van Caesar in Engeland; in minder dan een eeuw vond hij vier verschillende vertalers om zijn Bellum Gallicum, in zijn geheel of fragmentarisch, in 't Engels over te zetten⁽⁸⁹⁾. Ligt de verklaring van dit succes wellicht in het feit dat zijn vermoedelijk eerste vertaler, nl. John Tiptoft, ‘earl of Worcester’, (ca. 1427-1470) Caesar de eretitel bezorgde, geweest te zijn: ‘the eldyst hystoryer of all other... that euer wrote of thys realme of England’? Deze sterke uitspraak van John Tiptoft prijkt zelfs op het titelblad van de anonieme uitgave van 1530⁽⁹⁰⁾.

Thomas North droeg zijn vertaling van de Vitae van Plutarchus aan ‘Princess Elizabeth’ op, en sprak hierbij in zijn opdracht de hoop uit dat o.m. zijn vertaling haar onderdanen tot het betuigen van nog betere dienst aan hare Majesteit zou aanwakkeren. Want z.i. is er onder de profane werken die toen in vogue waren geen ander te vinden dat zo sterk tot het verwekken en het in stand houden van gevoelens van eer, liefde, gehoorzaamheid, eerbied en hartstochtelijke toewijding ten

(88) T. Livius: The Romane Historie written by T. Livius of Padua... Translated out of the Latine into English by P. Holland. London, A. Islip, 1600. In zijn woord vooraf ‘To the Reader’, dat niet gepagineerd noch gefolieerd is, legt hij de verklaring af dat hij een werk wilde leveren ‘which is profitable to the most’, en z.i. beantwoordde een vertaling van dit werk van Livius het best aan dit ideaal, omdat het ‘of all others (if I have any iudgement) affourdeth most plenteous examples of deuout zeale in their kind, of wisedome, pollicie, iustice, valour, and all vertues whatsoever’. Feilloos is zijn vertaling niet - zegt hij - doch ‘howsoever I have faulted otherwise by oversight, set against it my affections & desire to do some good whiles I live to my sweet native country...’ en ‘...let the profit and delight both, which you shall find in the argument and discourse of the historie, counterpoise and over-weigh my wants, more or lesse’. En ietwat verder heeft hij het meer expliciet nog over ‘the love of my countrey language’ die zijn hang tot het oude, archaïstische woord moet rechtvaardigen.

(89) H.J. Webb: English Translations of Ceasar's Commentaries in the Sixteenth Century. P. 490-497 in: Philological Quarterly. XXVIII (1949).

(90) J. Caesar: Julius Cesares Commentaryes, Newly translatyd owte of laten in to englyshe as much as concernyth thys realm of England sumtyme callyd Brytayne: whych is the eldyst hystoryer of all other that can be found that euer wrote of thys realme of England. London, 1530.

[p. 289]

overstaan van de nationale prinsen zou aangezet hebben als het werk van Plutarchus dit in feite deed⁽⁹¹⁾.

Vertalingen van antieke geschriften van zeer uiteenlopende aard werden ten andere ook hier voorgesteld als vormen van dienstbetoon aan de nationale gemeenschap. Ciceroniaanse werken komen hiervoor eveneens in aanmerking.

Inderdaad, in de formulering van ‘The Epistle’, d.i. de opdracht van een vertaling van de Tusculanae Disputationes van 1561, voelt men de scherpte van het nationaal zelfbesef van een John Dolman, de vertaler. Deze heeft het over ‘our countrey’, over ‘our englishe tounge’. Daarenboven beschouwde de vertaler deze verhandeling van Cicero als het beste boek, na de Bijbel. Derhalve was hij er op uit te zorgen dat door een vertaling de latijn-onkundigen in Engeland zouden kunnen genieten van de wijsheid die in dit Latijns werk opgeborgen lag. Zijn visie op de uitstraling van en op de bevruchting door zijn vertaling reikte echter nog veel verder: zijn Engelse versie zou bijdragen tot het ontluiken van een welige bloei van filosofische literatuur in zijn land⁽⁹²⁾. Van in de incunabeltijd reeds werden Engelse vertalingen van tractaten van Cicero verspreid; overzettingen van sommige van zijn verhandelingen en zelfs van zijn redevoeringen vonden aftrek in het Engeland van toen. En het was denkelijk niet alleen de intrinsieke waarde van hun inhoud of hun betekenis als stijlmodellen die het deed. Af en toe trachtte hun vertaler zijn publiek in 't gevlei te komen door de patriotische snaar te laten trillen.

Robert Whytinton deed dit!

In de uitgave van 1534 van zijn vertaling van de De Officiis van

(91) Plutarchus: The Lives of the noble Grecians and Romanes transl. by Thomas North. London, Thomas Vautroullier & John Wright, 1579. Cfr. fol. *ij: ‘yet I hope the common sorte of your subiects, shall not only profit them selues hereby, but also be animated to the better seruice of your Maiestie. For amonge all the profane bookes, that are in reputacion at this day there is none... that teacheth so much honor, loue, obedience, reuerence, zeale, and deuocion to Princes, as these liues of Plutarche doe’.

(92) M. Tullius Cicero: Those fyue qvestions, which Marke Tullye Cicero, disputed in bis Manor of Tusculanum... englished, by Iohn Dolman. London, 1561. Cfr. fol. C ij^vo: ‘...to thintente, that the vnlearned also might haue some fruicion therof: and, that our countrey, might at length flowe with the workes of philosophye: I endeuoured my selfe... to translate the same into our englishe tounge’.

[p. 290]

Cicero verzekert hij zijn lezers dat liefde tot zijn land een van de drijfveren was om dit vertaalwerk te ondernemen⁽⁹³⁾.

Pose of levensechte houding? Wie zal het zeggen? In elk geval, de formule ‘zele and loue of my natyue countrey’ bleek er een te zijn die insloeg, en meteen herhaaldelijk opdook.

Van Arthur Golding die ontzaglijk veel vertaalde - o.a. Caesar, Ovidius, Seneca - kan het voorwoord tot zijn Engelse vertaling van Trogus Pompeius' stuk hier even onder de loep genomen. A. Golding zorgde inderdaad voor de Engelse uitgave in 1544 van de ingekorte versie van de geschiedschrijver Justinus die op naam van Trogus Pompeius staat. Hij verklaart daarin dat hij dit geschrift vertaald heeft om ledigheid te vermijden; doch hij voegt er aan toe dat hij zich ingezet heeft voor deze overzetting in het Engels uit hartstochtelijke liefde tot zijn geboorteland, wijl hij er op uit was door deze vertaling zijn latijnonkundige landgenoten aangenaam en nuttig te zijn⁽⁹⁴⁾.

Waarom ondernam de Cambridgeman Christopher Watson de vertaling van de Historia van Polybius? Een gevoel van vurige toewijding aan zijn geboortegrond dreef hem, naar zijn eigen getuigenis, tot het overzetten van dit werk⁽⁹⁵⁾.

*

Ook in andere taalgebieden werken sommige vertalers in dezelfde geest.

Een Robert Gaguin b.v. wordt zelfs lyrisch wanneer hij in de opdracht aan de koning van zijn vertaling van de De Bello Gallico de schoonheid, de weelde en verscheidenheid oproept van de rijke gewesten waarover zijn vorst heerst en meteen er op wijzen kan hoe nuttig

(93) M. Tullius Cicero: The Thre Bokes of Tullius Offyce... London, 1534. Cfr. fol. b5: ‘... I shall esteme and iudge that I haue competently execute myne offyce / and satisfyed the zele and loue of my natyue countrey and parentes / to whome moste specially I am bounde after god’.

(94) Trogus Pompeius: Thabridgment of the Histories of Trogus Pompeius. London, Thomas Marshe, 1544. Cfr. ‘... [I have] put forth that thyng in rude Englissche whiche is written in good and pure Latin: ...(as well for thauoydyng of Idlenes the Mother and nourissher of al vice, as also for the zeale I beare to this my natiue countrie, desyrous to gratifie yea and to profite suche as haue not vnderstandinge in the Latin tong yf I coulde)’.

(95) Polybius: The Histories of the most famous and worthy Cronographer Polybius. London, 1568. Cfr. fol. Av: ‘The seconde was a feruent zeale whiche I beare towardes my natiue countrey...’.

[p. 291]

het is het werk ter hand te nemen van een Caesar die ook, jaren lang, over deze streken het bevel had gevoerd, ze zo goed kende als 't plat van zijn hand, en ze met deskundigheid, doch ook met verering en met liefde zelf had beschreven⁽⁹⁶⁾.

Of luister naar de Spanjaard Pedro de la Vega, die hoopte eenmaal de gehele Livius te kunnen vertalen om de Spanjaarden, zijn land- en taalgenoten de gelegenheid te geven de wapenfeiten en krijgsroem van de Romeinen van toen te vergelijken met de hunne, die, volgens hem, even hoog als deze van de Romeinen kunnen aangeslagen worden⁽⁹⁷⁾.

Wat het Nederlands taalgebied betreft moet ik toegeven dat ik voorlopig geen stukken aanhalen kan, die ik naast de Duitse of zelfs Engelse als evenwaardige getuigenissen ter zake zou kunnen leggen⁽⁹⁸⁾.

(96) J. Caesar: Les commentaires et briefves descriptions de Iules Cesar... translatez... par frere Robert Guaguin. Paris, 1531. Cfr. fol. [a^vo] Caesar beheerde 10 jaar de provincie Gallia: ‘...pendant lequel temps il eut congnoissance a loeil de toutes les contrees, & de tous les fortz lieux de la terre de Gaule: en laquelle vostre royaulme est situe & assis & lequel comprend la plus grand (sic) partie dicelle terre. Et par ce il vous aperra quelles conditions, quelles meurs, quelle conduicte: quelle puissance, quelle force, & quelle maniere de viure chascune gent estant soubz vostre gouuernement & seigneurie auoient deslors, & comment encores ilz retrouuent aulcunes choses de ce temps la...’.

(97) Pedro de la Vega betreurt in zijn woord tot de lezers (Cfr. fol. CXX tot CXX^vo) in de uitgave van 1552 van de Opera van Titus Livius dat het werk van de Latijnse historiograaf slechts fragmentarisch tot ons is gekomen. Hij hoopt dat weldra de nog ontbrekende ‘decades’ zullen teruggevonden worden; betuigt zijn voornemen deze ‘thesoro incomparable’ dan onmiddellijk te vertalen en uit te geven ten behoeve van de Spaanse natie. Inderdaad, haar oorlogsroem van nu verdient vergeleken te worden met deze die de Romeinen vroeger verworven hadden. Cfr. Titus Livius: Todas las decadas de Tito Livio. (1552). Cfr. fol. CXX: ‘Que si Dios por su misericordia quisiere descubrir en nuestros dias este thesoro incomparable, de muy prompta voluntad tomaremos el trabajo de communicarle con nuestra nacion Española, cuya gloria en la disciplina militar el dia de oy es tan illustre, que con juste titulo merece ser con las gloriosas hazañas de los Romanos antiguos comparada’.

(98) Een tam voorbeeld! In 1570 verscheen te Antwerpen een Nederlandse versie van een biografie van Karel V door Alonso Ulloa. Deze vertaling gebeurde in opdracht van een anonieme lastgever. Deze dacht hierbij niet enkel aan een geldelijk belangwekkende onderneming, doch tevens aan de mogelijkheid de ‘inghesetenen van dese landen’ een grote dienst te bewijzen. (Alonso Ulloa: Die Historie ende het leuen vanden Aldermachtichsten ende victorieusten Roomschen Keyser Kaerle de Vijfde van dien name... Antwerpen, Jan Stelsius, 1570. Was deze Stelsius de opdrachtgever? In elk geval het is niet zeker dat hij het stuk gedrukt heeft, en het is niet onmogelijk dat hij als uitgever of boekhandelaar is opgetreden. Cfr. over hem: Anne Rouzet: Dictionnaire des imprimeurs, libraires et éditeurs des XV^e et XVI^e siècles dans les limites géographiques de la Belgique actuelle. Nieuwkoop, de Graaf, 1975. Cfr. p. 208-209.

[p. 292]

Is het niet hartbrekend te moeten vaststellen dat wanneer de Duitsers b.v. - hun in staten en staatjes verbrokkeld rijk ten spijt - zelfbewust hun fiere geloofsbelijdenis over hun ‘Teutsche Zunge’ en over hunne ‘Teutsche Nation’ als klaroengeschal door de titels, voorwoorden, opdrachten en inleidingen van hun vertalingen laten klinken, wij zelfs geen eenheidsterm voor onze taal, het Nederlands, hebben - en ook geen formule die het begrip ‘Nederlands volk’ verwoorden kan, althans in de vertalingen van toen niet!

Ik stel vast; verklaren kan ik het niet.

Is het de eeuwenlange versplintering van het Nederlands taalgebied in hertogdommen en graafschappen; is het de economische en politieke naijver tussen steden van andere cultuurcentra van een en dezelfde heerlijkheid; of is het het samengaan van twee taalgroepen in een en hetzelfde politiek verband; is het dit alles dat het gevoel van samenhorigheid van alle Nederlands-sprekenden in Noord én Zuid, of zelfs in elke streek er van, afzonderlijk genomen, zodanig afgestompt had dat nationaal zelfbesef hier, meer in 't bijzonder in 't vertaalwerk, zo schriel en schraal, blijkt te zijn. Wie zal het zeggen?

_**_*

Om te besluiten! Heel wat van de zestiende-eeuwse vertaalbedrijvigheid vond zijn voedingsbodem in een onmiskenbaar nationaal zelfbewustzijn. Op allerlei gebied is men getuige van het stil en mysterieus oprijzen en doordringen van deze stroming⁽⁹⁹⁾; ook op het stuk van de vertaling: zie de keuze van de teksten en de voorstelling er van aan het leespubliek! In sommige gewesten zoals deze van het Duitse taalgebied komt dit nationaal zelfbesef vaak en soms zelfs zeer scherp tot uiting; in andere daarentegen - zoals in het Nederlandse taalge-

(99) Zelfs lexicografen stelden het soms voor alsof zij werkten en uitgaven uit liefde tot hun land, zoals een John Withals dit in 1556 in de opdracht van zijn A Shorte Dictionarie voorhield. Cfr. fol. [Aij^vo] in de herziene en vermeerderde uitgave van dit werk te Londen in 1586 verschenen. De ‘Prologue’ van John Withals is echter gedateerd van 1556; daarin leest U zijn bevestiging van het feit dat hij was ‘not moued therto with the desire of vayne glory, but with a feruent affection & loue I beare vnto my countrey’.

[p. 293]

bied - zijn in verband met de vertaalbedrijvigheid de uitingen veeleer gedempt en schuchter.

Kenschetsend voor de tijd is dat men dit nationaal zelfgevoel rechtvaardigt door beroep op de Bijbel zowel als door verwijzing naar uitspraken van antieke filosofen, b.v. een Plato.

Ten andere deze geyser lag reeds lang te pruttelen. In verband met het taalbewustzijn liggen er sporen van dat broeiend nationaal zelfbesef reeds in de Middeleeuwen aan te wijzen; ook bij geleerden die zich aan bewerkingen of vertalingen waagden⁽¹⁰⁰⁾.

_**_*

Hoe de vertaler tot deze verheerlijking van God, waarover hij het soms heeft, en tot dit dienstbetoon aan zijn evenmens en meteen aan de maatschappij en aan zijn volk zou kunnen bijdragen door het verspreiden van kennis en levenswijsheid via zijn vertaling, is stof voor de volgende fase van ons onderzoek en onze bezinning.

(100) Eén geval uit de Middelengelse literatuur: de auteur van de Cursor Mundi (1300-1325) (wellicht zijn er verschillende bewerkers geweest!). Als volksverbonden geleerde zette hij zich aan de vertaling van Latijns werk uit liefde tot zijn volk. Want deze (gedeeltelijke) vertaling kwam tot stand ‘opdat het werk in 't Engels zou kunnen gelezen worden, uit liefde voor de Engelsen, de Engelsen uit Engeland’. Hij zette het over ‘In to Inglis tong to rede / For the loue of Inglis lede / Inglis lede of Ingland / For the commun at understand’. Vers. 233-236 volgens de versie van het Cotton Handschrift. Cfr. p. 20 in: Cursor Mundi (The Cursur o the World)... Ed. by Richard Morris. Part. I. London, 1874. (Early English Text Society. Orig. Series, 57).
P.S. Ter aanvulling van de bibliografische aanduidingen over vertalingen voetnoot nr. 5, p. 250-251, nog een recentere lijst van Duitse overzettingen, nl: Franz-Josef Worstbrock: Deutsche Antikerezeption 1450-1550. I. Teil: Verzeichnis der deutschen Uebersetzungen antiker Autoren. Mit einer Bibliographie der Uebersetzer. Boppard, H. Boldt, 1976. (Veröffentlichungen zur Humanismusforschung, 1,1). Ik betuig hierbij mijn bijzondere dank aan Dr. G. Tournoy van de K.U. Leuven die mijn aandacht op deze publicatie vestigde.