Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1972

[p. 349]

Florent ende Durant
door P. Gorissen

Het handschrift

Het handschrift van dit fragment werd in 1562 versneden, waarschijnlijk door een Leuvense boekbinder. Hij gebruikte twee bij elkaar horende stroken ervan in de band van Antoine de Mouchy (alias Demochares), Christianae religionis institutionisque domini nostri Jesu Christi et apostolicae traditionis adversus misoliturgorum blasphemias... catholica et historica propugnatio, Parijs, 4 delen in 1 band, 1562. In datzelfde jaar kocht de Kortrijkse kanunnik, Jan de Hondt dit boek te Leuven. Hij schreef eigenhandig volgende nota binnen op de band: ‘Pertinet Johanni de Hondt, presbytero, canonico et cantori Curtracensi, emptus Lovanii per M. Cornelium Janssenium⁽¹⁾, doctorem theologum, mense octobri xv^clxii, precio x s.gr., pro portitura a Lovanio Curtracum soluti Joachimo .n.⁽²⁾ nuncio jurato Lovaniensi v st. Ita est Hondt (par.)’. Later geraakte het aan het O.L.V. kapittel, nadien aan de parochiekerk van Sint-Maarten van dezelfde stad. In 1969 werd hetgeen overbleef van de bibliotheek van Sint-Maarten in bewaring gegeven aan de bibliotheek van de Kortrijkse afdeling van de Katholieke Universiteit te Leuven. Het draagt daar nummer 21 van het fonds van Sint-Maarten.

(1) Natuurlijk niet de beroemde bisschop van Ieper (1585-1638), wel de eerste bisschop van Gent (1510-1576), een streekgenoot van Jan de Hondt. Over hem o.m. Biographie nationale, X (Brussel, 1888/9), kol. 103-105. Van 1550 tot 1562 was hij pastoor van Sint-Maarten te Kortrijk. Op dit ogenblik was C. Janssens dus te Leuven. Misschien kocht hij er nog andere banden, die ook fragmenten bevatten van dezelfde roman. De bibliotheek van de Rijksuniversiteit te Gent bezit overblijfsels van de boekenverzameling van C. Janssens. Tot nog toe bestaat er echter nog geen index van de ex-libris (Mededeling van de conservator van de handschriften, Albert Derolez van 13 september 1971).

(2) De gezworen bode uit Leuven dachten we terug te vinden in de stadsrekeningen van Leuven. Te vergeefs zochten we hem in de algemene rekening 1562-1563 (n^o 5186 van het stadsarchief) en in de uitgavenrekening van hetzelfde jaar (n^o 5608).

[p. 350]

In 1862⁽³⁾ brandde de bibliotheek van Sint-Maarten voor een groot gedeelte af. De overgebleven boeken kregen daarbij te lijden van vocht, ook het perkamenten fragment dat in de band zat. Een van de twee stroken werkte zich door het vocht zelf los. Dat van het voorste plat werd uit de band gelicht door G. Dubois d'Enghien te Brussel in december 1970.

De twee stroken zijn ongeveer even groot. Ze passen in elkaar. Samen meten ze 31,1 à 31,3 cm in de breedte, op ongeveer 9 cm in de hoogte. De breedte van het dubbelblad bedroeg iets meer dan 31 cm. In de plooi tussen de middenste kolommen staan de oude naaldgaten op een afstand van 3 cm in de bovenstrook, op die van 3,6 cm in de benedenstrook. De bladspiegel is verdeeld in twee gelijke delen, ieder voor een kolom. De beginletters van ieder vers, uitgenomen daar waar een lombarde voorkomt, staan in een afzonderlijk kolommetje op 1,5 à 1,8 cm van de rand. Tussen de beginletters en de rest van het vers is er een kleine marge van ongeveer 0,3 cm. Van liniëring is niets te zien.

Het schrift is een textualis van ongeveer 1360. Twee initialen zijn in het rood uitgevoerd. Ze nemen de hoogte in van drie⁽⁴⁾ versregels, iets meer dan 1 cm. Het schrift is tamelijk regelmatig. In de kolommen 2a en 2b is de punt van de pen breder geworden. Tussen 2b en 3a schijnt de copiist ze scherper te hebben gesneden. Hoewel het schrift betrekkelijk zorgvuldig mag heten, werden u en n niet altijd uit elkaar gehouden. De diacritische tekens zijn zeldzaam. Alleen de i krijgt een accent voor of na n of m, eenmaal voor u, in ontliuen (kol. 3 a 11). Hoe toevallig dat accent echter wordt bedeeld, blijkt uit het rijmwoord viuen, dat geen accent draagt. Interpunctie is bijna⁽⁵⁾ gans afwezig. Dit moest de lectuur bemoeilijken. Want de talrijke stoplappen en de oversprongen worden niet aangekondigd. De afgescheiden initialen zijn niet gerubriceerd. Ze zijn echte hoofdletters voor C, F, I, M, N, S. Voor A en V is het onderscheid tussen majuskel en minuskel twijfelachtig.

De afkortingstekens zijn gewoon. Eigen aan de romans is de verkorte

(3) Hierover G. Caullet in Bulletijn van de Geschied- en Oudheidkundige Kring te Kortrijk, IV, 1906-1907, p. 87.

(4) In de meeste handschriften van die tijd zijn de lombarden slechts twee regels hoog.

(5) De enige uitzondering is een streepje op het einde van kolom 1 a 7. Dit moet de waarde hebben van onze komma.

[p. 351]

manier om de naam van het hoofdpersonage op te geven. We weten dus met zekerheid dat Flor. de held van het verhaal is. In de oplossing mag men met het handschrift aarzelen tussen Florens en Florent. Normaal zou de eerste vorm voor de nominatief, de tweede voor de andere naamvallen moeten weggelegd zijn. Het rijmwoord in kolom 1 b 5 bewijst dat Florent ook in de nominatief mogelijk is.

Kenmerkend voor de paleografie van de Middelnederlandse romans is ook de afkorting co voor coninc. Ons fragment behandelt die afkorting als een cijfer, met een punt er voor en een punt er na, nooit met een streep er boven. G.I. Lieftinck⁽⁶⁾ rekent .co. onder de oudste siglen van de paleografie der wereldse handschriften. Zijn opmerkingen zijn ongetwijfeld juist. Wat de handschriften van de ridderromans betreft, is het echter methodologisch onvoldoende alleen op het systeem van de Latijnse paleografie te letten. De schrijfstijl moet evenzeer, misschien nog meer, de invloed van de Franse scholen hebben ondergaan. Doch uit het bijzonder geval van het woordje .co. blijkt dat niet⁽⁷⁾.

Hoeveel verzen er per kolom waren, is niet uit te maken. Wel kan men uit de inhoud vermoeden dat tussen kolom 2b en 3a een dubbelblad is weggevallen. De haarkant bevat de kolommen 1 en 4, de vleeskant de kolommen 2 en 3. Vocht heeft op de vleeskant zo ingewerkt dat samen met de kalk ook het schrift min of meer verdween op de verseinden van kolom 3b. Op het verso hiervan, bij de beginwoorden van kolom 4a, sloeg het vocht donker uit. Dit is minder erg, daar ultravioletbelichting hier hulp kan bieden.

De plooi van de kim, die doorprikt is met de naaldgaten van de boekbinder uit de 16de eeuw, maakt de ontcijfering van zekere verzen haast onmogelijk. Naast het maximum aan slijtage, is er daar ook verrekking die de schaarse lettersporen misvormt.

Een fotocopie onder infra-rode belichting genomen, geeft de meeste

(6) ‘Methodologische’ en paleografische opmerkingen naar aanleiding van een hert met een wit voetje in Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 72, 1954, p. 13-15. Mijn collega R. Lievens wees me op dit artikel. Ik dank hem hier tevens voor de opmerkingen die hij op mijn handschrift aanbracht.

(7) Wel uit andere afkortingen, bijv. .Ay. = Aymerijn in Renout van Montalbaen, uitg. P.J.J. Diermanse, Leiden, 1939, p. 19 en .Ay. = Aymeri in Enfances Guillaume, citaat in Mad. Tyssens, La geste de Guillaume d'Orange dans les manuscrits cycliques (Bibliothèque de la Faculté de Philosophie et Lettres de l'Université de Liège, fasc. 178), Parijs, 1967, p. 419.

[p. 352]

bijzonderheden, die we hier beschreven hebben, weer. Ze werd vervaardigd door de diensten van de Koninklijke Bibliotheek te Brussel.

De uitgave

Hier volgt een uitgave van de tekst met enkele tekstcritische voetnoten. De verklaring, met inbegrip van de interpunctie, wordt vervangen door een parafrase. De graad van leesbaarheid wisselt fel. De fotocopie kan in zekere mate de lezer daarover inlichten. Ze vervangt echter niet de diverse belichtingen, waaraan we het handschrift onderwierpen. De taal is Vlaams dialectisch gekleurd. Enkele bijzonderheden:

1.	in de klankleer: -u- in up (3a1 en passim), dulhede (Cf. Van Loey,^(8), II, § 121.1); in sulc (4b5; Van Loey, II, § 23) -ou- voor labialen en dentalen, passim (Van Loey, II, § 85) procope van h (1a7, 1b4) (Van Loey, II, § 113) -ae- in gaerne (2a17) (Van Loey, II, § 121, 1) redder zou wijzen op de streek van Veurne, terwijl rudder typisch zou zijn voor het Brugse (M. Gysseling).
2.	in de vormleer: bem = ben (4 b 11) (Cf. Van Loey, I, § 74) cam = kwam (3 b 14) (Van Loey, I, § 59). Volgens M. Gysseling wijst dit naar de kuststreek.
3.	in de woordenschat: sichtent (4 a 2).

De copiist was zeker een Vlaming. De dichter naar alle waarschijnlijkheid ook, gelet op de rijmen:

4 a 3/4: becocht: brocht; Oost-Vlaams (uitgezonderd het land van Aalst), West- en Zeeuws-Vlaams, Zeeuws, Zuid-Hollands, volgens M. Gysseling.
4 b 12/13: beleicht: toegeseicht, duidelijk West-Vlaams (M. Gysseling).
4 b 14/15: auenturen; geburen, voor ‘gebeuren’; West-Vlaams volgens Van Loey.

(8) A. Van Loey, Middelnederlandsche spraakkunst, I. Vormleer, Groningen-Antwerpen, 1964⁴; II, Klankleer, 1965⁴. - We danken A. Van Loey en M. Gysseling, commissarissen van de Academie voor dit opstel, voor de opmerkingen, die we in deze alinea verwerkt hebben.

[p. 353]

Iedereen weet dat een dichtwerk dialectisch gewoonlijk niet homogeen is. Het aantal rijmen, dat alleen door het Vlaams dialect kan worden verklaard, is in dit klein fragment groot genoeg om te denken aan een man uit het graafschap Vlaanderen.

In de uitgave die volgt standardiseren we overal Flor. tot Florent, op basis van het rijmwoord bekent (1 b 7). De afkortingen met -r, beantwoordend aan het Nederlands -aar, lossen we op door -aer, naar het rijmpaar paerde: aerde (3 a 16/17) en naar de voluit geschreven woorden daer (4 b 10), spaersde (3 b 12) en gaerne (2 a 17), hoewel we niet kunnen weten wat de copiist bedoelde. Er staan immers ook voluit geschreven woorden op -erde: zwerde (1 a 13) en werde: erde (3 a 6/7).

helme scilde daden si breke[n]¹
dor haren fieren ouermoet
Florent die redder goet³
Slouch den paien vp thouet
dat hine toter cuffien clouet
helm ende beckineel
durant adde cranc riueel /⁷
Als hi den swaren slach besouf
Starc te sine hem behouf
dat hi den ou[er]zwaren slach¹⁰
Also wel verdragen mach
Vp florent slouchi weder¹²
die zwerde gingen vp ende neder
Nu erstl[ic] [de]en ende nv dander¹⁴
om hectoren no om alexander
Ne dorste daer niemene vragen
Vele wonden si andren gauen
die .ij. edele baroene

1 Doorgesneden regel. De toppen van de letters zijn verdwenen, ook de afkortingsstrepen boven de e.

3 Flor. is afgekort door een haal door de laatste pennetrek van de r en door een suspensiepunt. Zo ook elders.

7 Na riueel een schuin streepje, het enige dat in het handschrift voorkomt.

10 Dit vers valt in de plooi van de kim. Een gat van de naald van de 16de-eeuwse boekbinder deed -er- wegvallen.

12 Doorgesneden regel, verdeeld over de twee perkamenten stroken.

14 Dit vers valt weer in een plooi, zoals vers 10; afgesleten schrift.

[p. 354]

 

het was lange achter noene

20

Nochtan dat si te samen streden

 

bede waersi in onvreden

 

Men sach daer liggen inden zande

S........................¹
Canic genesen van minen wonden
het sal noch geuallen die stonden
dat het anders wesen sal
So moetic ebben goet geual
Andworde weder florent
Ic wilde v wel ware bekent
onse wet van kerstinede
durant sprac ende sede
het sal wesen als [het ma]ch⁹
Also helpe mi die goede dach
Metten worde sijn si geuaren
daer die soudaen mit sinen scaren
Hilt entie vrouwe mede¹³
die soudaen sprac ende sede
Hoe salt varen tusscen v beden
Vp wat so sidi gesceden
Doe sprac aldus die goede durant^17-19
icsalt v seggen here soudant
so goet redder nes onder der zonnen
Ic lie mat vor hem ende verwonnen
die dage die ic leuen sal
.............................. s[m]al²²

1 De regel is zo kort bij de schrijflijn afgesneden, dat alleen de lange staart van de initiaal S kan geraden worden.

9 Dit vers valt in de plooi van de kim. Slijtage, verrekking van het perkament en naaldgaatjes maken de lectuur moeilijk. Het woord wesen kan men nog min of meer raden; na als is er niets als een lichtbruine vlek, die juist voor de eind -ch uitscheidt.

13 Het vers valt weer in de plooi van de kim. Het gat van de naald valt in het begin van het woord dat we vrouwe lezen.

17-19 Het begin van deze regels is in beslag genomen door de rode lombarde D. De verzen zetten iets meer naar rechts aan.

22 Alleen de toppen van het rijmwoord zijn bewaard. Men vermoedt een vers als Hi verslaet groot ende smal.

[p. 355]

kolom 2 a

 

I[c ..............................¹

 

die met v soude willen varen

 

doe sprac sonder sparen

 

Marsabile de maget scone

 

Vader here van babilone

5

het ware v scande altegroot

 

bleue dese redder doot

 

ghi sultene gheleden doen

 

Met een deel uwer baroen

 

het es grotelike uwe ere⁹

10

doe sprac die gewonde here

 

die bi namen hiet durant¹¹

 

te sinen volke alte hant

 

ende beual hem sonder sparen

 

dat si met hem souden varen

15

ende niet sceden te genen pale

 

vor dat hijt hem seluen beuale

 

Sispraken dat sijt gaerne doen

 

doe nam orlof die baroen

 

An die scone marsabile

20

ende nam orlof vptie wile

 

Also ic horde bedieden

 

Met hem durant [an sine lieden]²²

1 Het voorgaande vers, dat met Ic begint, heb ik niet meegeteld. In feite is er niets van overgebleven buiten de karakteristieke staart van de initiaal.

9 Plooi, die ditmaal de lectuur niet onzeker maakt.

11 Doorgesneden regel verdeeld over de twee stroken, ten minste wat aangaat het woord durant.

22 Scheef afgesneden regel, waarvan de eerste twee woorden zonder moeite leesbaar zijn. Van het woord durant resten alleen de uiterste toppen, die echter gans passen op hetzelfde woord in vers 11. De woorden an sine lieden volgen niet alleen uit de context en uit het rijm. Het topje van de lange s en van de l staan juist op hun plaats, zoals de afkorting van de eind-n.

[p. 356]

kolom 2 b

 

ghi heren keert alle te same[n]¹

 

ende hoort wat ic v verspelle

 

groet nu zere minen gheselle

 

ende danctem van minen wege

5

So moetic ebben goede sege

 

Als ic hem gaerne dade lief

 

god hoedene vor al meskief

 

Aldus scieden die paien^8-10

 

van Florens seit men mien

10

entie redder voer daer hi sach¹⁰

 

onse lieden hordic gewach¹¹

 

die wellecomden arde zere

 

Florente den niewen here

 

doe voeren si in die paien

15

grote mort mach men daer sien

 

werken weder ende vort

 

Maer alsment int walsce hort

 

So camer .v^c. sarrasine

 

daer ontfinc de menige pine

20

dat verstaet in beden siden

 

Maer die paien sonder biden

 

Camen toe an allen canten

1 De toppen van de letters en het afkortingsteken van de eind-n zijn weggesneden.

8-10 Rode lombarde A, zoals die van D in kolom 1b 17-19.

10 Het vers valt in de plooi van de kim; naaldgat in de toppen van de eerste twee letters van voer.

11 Doorgesneden regel verdeeld over de twee perkamenten stroken.

[p. 357]

kolom 3 a

 

Stac den redder vptie borst

 

Adde doe die vrome man

 

ghehat gene wapine an

 

So ware hi daer bleven doot

5

die steke was ouer groot

 

dat die vrome redder werde

 

tumen moeste vptie erde

 

Maer saen hi weder vp spranc

 

tswert trac hi sonder wanc⁹

10

ende slouch den enen vanden viuen

 

So dat hine dede ontliuen

 

doe keerden weder die viere¹²

 

ende florent die redder fiere

 

die steldem ter were

15

Maer si daden hem grote dere

 

Also si waren te paerde

 

entie redder van reinen aerde

 

die hief tswert met nide

 

ende stac corboene inde side

20

wel diepe enen aluen voet

 

die paien sturte des sijt vroet

 

Vanden paerde indat sant

9 Plooi van de kim; lectuur moeilijk doch niet onzeker.

12 De snede tussen de stroken perkament loopt meestal tussen v. 11 en v. 12; ze doorsnijdt alleen de toppen van verseinde 12.

[p. 358]

kolom 3 b

 

altijt groot g..................¹

 

Maer twalsce seit als ment hort^2-7

 

dat florent voer rechte vort

 

tote hi vor tpalais cam

5

den coninc hi vanden paerde nam

 

vp sinen hals seid die tale

 

Ende drouchen bouen inde sale

 

daer keiser ende coninc sat⁸

 

Florent wierpen neder plat

10

den paien vp tpauiment¹⁰

 

Sodat tbloet al omtrent

 

Spaersde in dat palas¹²

 

elken so w[o]nderde das¹³

 

wane daer die paien cam

15

Maer teerst men daer vernam^15-19

 

Florente den redder zere

 

was daer grote war[eltere]

 

ende groten welleco[men]

 

die keiser Ebic vernom[en]

20

die stont vp ende seide

 

Florent lijf ende leide

 

auentuerdi te sottelijc

 

.............................. hemelrijc²³

1 Van dit vers blijven alleen de onderste gedeelten der letters over. In plaats van groot kan men dus even goed groet lezen.

2-7 Een wit uitslaande vlek heeft het schrift op deze verseinden min of meer doen verdwijnen. Alle woorden zijn echter nog zeker.

8 .co. te lezen: coninc.

10 Plooi van de kim met naaldgaten.

12 Na de initiaal, een punt zonder waarde, dus S. Het woordje in is alleen bij ultra-violetlicht zichtbaar. Bovendien is de regel in twee gesneden in de lengte.

13 Weer een nutteloos punt na de initiaal, dus e. Een naaldgat prikte de o uit wonderde.

15-19 Een witte vochtvlek vaagde de verseinden weg.

23 Alleen de uiterste toppen van hemelrijc zijn door de schaar gespaard. Juist voor dit woord meen ik de afkortingsstreep te zien die de eind-n aanduidt of het laatste deel van ende. Er stond echter een vers dat langer was dan de gewone uitdrukking Bi gode van hemelrijc.

[p. 359]

kolom 4 a

 

dat was gedaen ouer quaet^1-22

 

want sichtent arde wel verstaet

 

So wast arde na becocht

 

Also v van mi wort vort brocht

5

Eer de bouc ten ende coomt

 

die soudaen altemale verdoomt

 

waert alsi de waerheit wiste

 

vanden ouer swaren twiste

 

onthoot wordt die [fel] corboen

10

entie andre .ij. glottoen

 

ende hare hoofden geset

 

Vp glauien haren mamet

 

vlouken si v[ter maten] zere¹³

 

an roere so wort al dat here

15

bede bachten ende voren

 

paien adden groten toren

 

Maer men mochter niet toe doen

 

hier latic vanden sarragoen

 

ende kom weder in die stede

20

[b]i [flor]ente daer ic ouer rede

 

die welke vter salen sciet

 

Also mi twalsce dat bediet²²

1-22 Het begin van de verzen van deze kolom zit in mindere of meerdere mate in een donker uitgeslagen vlek, door vocht verwekt. Onder de ultra-violetlamp is echter alles leesbaar, uitgenomen de verzen 9 en 13, die in de plooi van de kim hebben gezeten en ook naaldgaten en slijtage vertonen.

13 De uitdrukking vtermaten zere is zo gewoon, dat men hier zeker kan zijn van de aanvulling.

22 Vanaf -sce zijn de onderste delen van de letters in stijgende mate weggesneden. De uitdrukking is echter zo banaal dat men niet hoeft te twijfelen.

[p. 360]

kolom 4 b

 

Nu so es mi wel bekent

 

dat minne dicke kiesen doet

 

dat hem noit ne was goet

 

den man die dat anegaet

5

die sulke dulhede bestaet

 

dat hi daer omme tlijf verliest

 

hi es sod die also kiest

 

doe seide florent vader mijn

 

Verstaet arde wel den sijn⁹

10

daer ne es el niet an

 

Ic ne bem niet sulc .i. man¹¹

 

datter vele an beleicht

 

wat souder vele toegeseicht¹³

 

Ic salt emmer auenturen

15

god latemi dat beste geburen

 

Ic moet ebben cornuele

 

dat beste paert te minen dele

 

dat noit eer was gesien

 

clement andworde mettien

20

ende sprac als een man vri

 

Florent sone verstaet mi

 

Ic .. ..l s²²

9 Dit vers valt in de plooi van de kim. De eind-n is doorprikt.

11 De snede tussen de twee perkamenten stroken loopt eventjes door sulc .i..

13 Dit vers valt weer in de plooi van de kim. Het is bijzonder moeilijk leesbaar wegens slijtage en naaldgaatjes.

22 Alleen de uiterste toppen zijn door de schaar gespaard. Ic kan worden gereconstrueerd. Daarop volgt een woord met twee, verder een met drie of meer letters. Vier letters na de s, steekt er nog een haal uit, die kan toebehoren aan een b, een h, een k of een l.

[p. 361]

De aansluiting met Florent et Octavien

Het Frans werk waarvan hier 171 verzen in Vlaamse vertaling overbleven, bleef tot heden onbekend. Dichtbij staan gelukkig de Franse romans Octavian en Florent et Octavien, de eerste⁽⁹⁾ sedert lang, de tweede nog niet uitgegeven. Samenvattingen⁽¹⁰⁾ van Florent et Octavien geven ons echter het gewenste literair kader om het Kortrijkse fragment te verstaan. We nemen die van R. Bossuat hier over voor zover ze ons aangaat. Ook de afwijkingen die hij opgeeft tussen O. (Octavian) en FO. (Florent et Octavien) zijn voor ons doel nuttig. Hier en daar hebben we een woordje opheldering gepikt uit de langere samenvatting van P. Paris. Ten slotte hebben we ook een van de handschriften van FO. Parijs, Bibliothèque Nationale, fr. 24.384, persoonlijk ingezien⁽¹¹⁾.

Na veel jaren huwelijk⁽¹²⁾, heeft keizer Octaviaan nog geen kinderen. Zijn gebeden worden eindelijk verhoord en zijn vrouw, koningin Florimonde, baart een tweeling, tot grote ergernis van de schoonmoeder. Deze bedenkt een list om de jonge moeder ten onder te brengen. Ze zorgt er voor dat een kamerknecht in de slaapkamer van de koningin de nacht doorbrengt. De keizer laat zich door deze boze list vangen. De koningin ontsnapt nauwelijks aan de brandstapel. Ze wordt verbannen en verlaat Rome met haar tweeling. Twee schildknapen vergezellen haar. Maar deze worden reeds in het begin van de reis door bandieten vermoord. De koningin vlucht in een bos, waar haar tweelingskinderen worden ontvoerd, het ene door een aap, het andere door een leeuw. Een ridder, die daar voorbijkomt, overmeestert zonder moeite de aap, maar baanstropers overvallen hem, ontnemen hem het kind en verkopen het in het Oosten aan een Parijse burger, Clement

(9) Door K. Vollmöller: Octavian, altfranzösischer Roman, nach der Oxforder Handschrift Bodl. Hatton 100 zum ersten Mal hgg. (Altfranzösische Bibliothek, 3), Heilbronn, 1883.

(10) Paulin Paris in Histoire littéraire de la France, XXVI, 1873, p. 303-305. - Robert Bossuat, Florent et Octavien, chanson de geste du XIV^e siècle in Romania, 73, 1952, p. 290-293.

(11) We danken hier de Franse uitleendiensten, die het handschrift naar de Universiteitsbibliotheek te Kortrijk lieten overkomen.

(12) Beide werken beginnen met de lof van koning Dagobert, stichter van de abdij van Saint-Denis te Parijs. Bij de aanvang van het verhaal is O. gekomen aan v. 88; hs. 24.384 aan v. 140.

[p. 362]

geheten, die op terugreis is van een bedevaart uit het Heilig Land. Deze doopt het onder de naam Florent en voedt het op met zijn eigen zoon, Clodoain. Florent gaat door voor de zoon van Clement en van een Saraceense vrouw.

Na een aantal wederwaardigheden vindt de koningin Florimonde kind en leeuw terug: het dier zal zich blijvend aan het kind hechten. Moeder, zoon en leeuw, door bootslui opgenomen, landen in Syrië en begeven zich naar Jeruzalem. De koningin moet er werken om haar bestaan. Weldra wint ze de sympathie van Amaury, koning van Jeruzalem. Zij wordt op het paleis ontvangen met de jonge Octaviaan.

Florent van zijn kant, ondergaat te Parijs met tegenzin de burgerlijke opvoeding, die men hem geeft. Op vijftienjarige leeftijd moet hij, door zijn vader gedwongen, een ambacht kiezen. Dat van slachter staat hem meest aan. Maar als hij ridders ziet voorbijkomen, die in alle staatsie op valkenjacht trekken, kijkt hij hen telkens jaloers na. Op een dag heeft zijn vader hem twee ossen toevertrouwd, voor het slachthuis bestemd. Hij wisselt ze tegen een sperwer, die hem echter vlug ontsnapt. Hij krijgt het ook aan de stok met zijn werkgezellen. De ergste onder hen slaat hij klein. Hij is te fier om de minste belediging ongestraft te laten. Ten einde raad neemt Clement hem op in zijn wisselkantoor. Aan dit nieuwe poortersberoep kan hij evenmin wennen.

De Saracenen willen hun laatste nederlaag in het Westen wreken en bereiden een nieuwe inval voor tegen Frankrijk, onder de leiding van Acarius, sultan van Babilon. Met een talrijk leger landen ze in Bretanje⁽¹³⁾. Dagobert, koning van Frankrijk, komt het te weten door lieden die hij heeft uitgezonden. Hij roept zijn vazallen op. Hij vraagt ook hulp aan Octaviaan. De keizer van Rome snelt toe zonder dralen. Dagobert ontvangt hem bij de stadspoorten van Parijs en begeleidt hem tot in zijn paleis. Florent bevindt zich onder de toeschouwers: welk een ogenweelde voor hem, die stoet van de twee vorsten. Zijn droom is mee te rijden in hun gevolg op een mooi paard in vol ornaat. Terwijl hij over de Petit-Pont trekt, koopt hij zich dadelijk een prachtig ros met de florijnen die hij naar de wissel moest dragen.

Het heidens leger schrijdt voort, Chartres voorbij, in de richting van Parijs. Een sterke afdeling slaat haar kamp op te Montmartre. Om de naam van deze heuvel te verklaren, verhaalt de dichter de marteldood

(13) In O. v. 1447, landen ze te Venetië en trekken ze door Lombardije naar Frankrijk.

[p. 363]

van sint Denijs en de stichting van de abdij van die naam door koning Dagobert⁽¹⁴⁾. Florent neemt deel aan de eerste uitval uit het bezette Parijs en redt de konstabel, Raimond de Montmirail, uit een hachelijke toestand. Reus Fernagu⁽¹⁵⁾ heeft, in naam van de sultan, koning Dagobert uitgedaagd. De eerste Franse kampioen, Garnier de Montcornet, heeft het met zijn leven moeten bekopen. Florent mag als tweede optreden. Clement leent hem zijn oude verroeste wapenrusting en zijn zwaard. Lang blijft de tweekamp tussen Florent en Fernagu onbeslist. Ten slotte doodt Florent de reus. Eer hij naar Parijs terugkeert, dringt hij het Saraceens kamp op Montmartre binnen om de schone Marsebille, de dochter van de sultan, van dichtbij te kunnen zien. De sultan had haar beloofd aan Fernagu, indien hij de overwinning behaalde. Florent onderhoudt zich met haar, maar bij het naderen van de Saracenen moet hij de wijk nemen naar Parijs⁽¹⁶⁾. Florent biedt het hoofd van de reus aan koning Dagobert aan. De koning besluit Florent tot ridder te verheffen. Clement komt ertegen in. Toch gebeurt het.

Florent en Marsebille zijn op elkaar verliefd. Bij de tweede ontmoeting is ook Marsebille zich daarvan bewust geworden en laat ze zich gewillig schaken. Maar Florent wordt door haar bewakers achtervolgd. Ze blijft aldus achter op Montmartre, hij, van haar gescheiden, in de stad. Het wachten moe, zendt Marsebille een bode naar Florent. Deze komt voor een derde maal bij haar en beide bespreken de beste pogingen om te ontsnappen. Marsebille denkt daarbij aan het buitengewoon paard dat haar vader, de sultan, bezit. Indien Florent er in slaagt dit paard te bemachtigen, zal niemand hen op hun vlucht kunnen inhalen. Gaat dat niet, dan zal ze de Seine oversteken in een boot. Daarop wordt hun onderhoud afgebroken door de komst van de Saracenen.

Koning Dagobert wordt ongeduldig en biedt de strijd aan tegen de sultan. Clement vindt van zijn kant een list, die Florent het gewenste paard in de handen speelt: als Saraceens veearts verkleed, krijgt hij het paard, dat juist ziek scheen, te verzorgen. Ondertussen steekt Marse-

(14) In O. is geen sprake van de onthoofding van sint Denijs, noch van de belofte van koning Dagobert.

(15) In O. blijft de reus naamloos.

(16) In O., v. 2554 en volgende, schaakt Florent Marsebille bij de eerste ontmoeting. Maar wanneer de Saracenen toesnellen op haar geschreeuw, laat hij haar van zijn paard glijden. - In FO. laat Marsebille zich schaken zonder protest, maar dit gebeurt slechts na de tweede ontmoeting. Ze is dan reeds op Florent verliefd geworden.

[p. 364]

bille, in man verkleed, met haar schildknaap de Seine over en laat ze zich daarop in het huis van Clement brengen. Op dat ogenblik roept Dagobert iedereen op tot de eindstrijd. Florent krijgt juist de tijd om zijn schone te begroeten en haar te beloven met haar in het huwelijk te treden bij zijn terugkomst.

De legers staan tegenover elkaar. Octaviaan, keizer van Rome, valt eerst aan, maar moet wijken. Dagobert komt hem ontzetten. Florent alleen is bij de keizer gebleven, toen al zijn troepen hem in de steek lieten. Hoewel beiden tot het uiterste weerstand bieden, vallen ze in de macht van de Saracenen. Dagobert geeft echter de strijd niet op. Doch onder de overmacht moet hij ook wijken. Hij roept dan de hulp van de apostel sint Denijs in, die dadelijk met sint Joris en een schaar witte ruiters de heidenen op de vlucht jaagt.

Hier begint wat R. Bossuat het tweede gedeelte van FO. noemt. Het beslaat meer dan 5.000 verzen. Het speelt zich af in Rome, Palestina, Babilonië en eindigt met de bekering van de sultan, de abdicatie van vader Octaviaan ten voordele van zijn gelijknamige zoon en een driedubbel huwelijk.

Het slot van O. is veel korter, slechts een 600 verzen. Het beperkt zich tot een schets van de ridder met de leeuw, Octaviaan junior, die twintig jaar geworden, met zijn leeuw in de dienst treedt van de koning van Acre, de Saracenen verdrijft en als beloning de zending krijgt naar Frankrijk te mogen gaan om door de tussenkomst van koning Dagobert de verzoening te bewerken tussen zijn ouders. In Lombardije verneemt hij van een pelgrim de belegering van Parijs. Weldra valt hij op het Saraceens leger, dat zegevierend uit Frankrijk terugtrekt. Hij overwint het, bevrijdt zijn vader en zijn broeder Florent. Florimonde vergeeft haar man het aangedane leed. Vader Octaviaan erkent zijn gelijknamige zoon. Te Parijs levert Clement het bewijs dat ook Florent een zoon is van de keizer. Florent huwt Marsebille. Octaviaan keert terug naar Rome, waar hij verneemt dat de boze koningin-moeder in waanzin gestorven is.

Verklaring en aangevulde parafrase van het fragment.

Nu is het mogelijk een Nederlandse parafrase te geven van het Kortrijkse fragment. Onze aanvullingen plaatsen we hierbij tussen rechte haakjes, de stoplappen van de auteur, tussen ronde haakjes.

[Kolom 1 a begint midden in de tweekamp van Florent tegen het Saraceense legerhoofd Durant.] Helmen en schilden braken ze in hun

[p. 365]

fiere overmoed. Florent, de flinke ridder⁽¹⁷⁾, sloeg de heiden op het hoofd dat hij hem helm en bekkeneel kloofde tot op de muts. Durant verkeerde in een ellendige toestand, toen hij besefte dat de slag zwaar zou zijn. Om sterk te staan, hield hij zich overeind, opdat hij de overzware slag wel zou kunnen verdragen. Op Florent sloeg hij terug. De zwaarden gingen op en neder, nu eerst het een, dan het andere. Niemand hoefde daar om Hector noch om Alexander te vragen⁽¹⁸⁾. De twee edele baronnen brachten elkaar veel wonden toe. Het was [reeds] lang na de noen. Nochtans streden ze voort. Er kwam geen vrede tot stand tussen hen twee⁽¹⁹⁾. Men zag daar in het zand liggen [allerlei gebroken wapens].

[Durant blijft niet dood, maar is zo gewond dat hij zich gewonnen geeft. Daarna verklaart hij echter aan Florent en zo vangt kolom 1 b aan:] ‘Indien ik van mijn wonden kan genezen, zal nochtans het uur komen, dat het tussen ons beiden anders zal uitvallen. Dat goed geluk wens ik wel te beleven.’ Florent antwoordde: ‘Ik [van mijn kant] zou willen dat U de wet van de Kristenen wel bekend ware.’ Durant zeide: ‘Wat er ook gebeuren mag, zo helpe mij de gunst van het lot.’ Met deze woorden zijn ze gegaan naar de plaats, waar zich de sultan bevond met zijn legerscharen en ook de jonkvrouwe [Marsabile]. De sultan sprak: ‘Hoe zal het [nu] gaan tussen U twee? Onder welke voorwaarden zijt ge uit elkaar gegaan?’ Toen sprak de dappere Durant als volgt: ‘Ik zal het U zeggen, heer sultan. Een ridder zo goed als hij, is er onder de zon niet. Ik beken schaakmat voor hem en [verklaar me] overwonnen [voor] alle dagen⁽²⁰⁾, die ik [nog] zal leven ...’ [Florent is na zijn zege op Durant niet zonder meer uit het kamp van de sultan vertrokken. Heeft hij toen voor het eerst Marsabile opgezocht? Waarschijnlijk zal hij haar reeds hebben gezien vóór de tweekamp en Marsabile zal hem hebben gered, door voor te wenden

(17) Men leide hieruit af dat Florent reeds tot ridder was geslagen vóór de tweekamp. In O. en in FO. gebeurt dit er na. Uit kolom 2 b blijkt verder dat Florent dadelijk na de tweekamp als bevelhebber optreedt. Deze bijzonderheid bevestigt zijn ridderschap.

(18) Met andere woorden: ze evenaarden Hector en Alexander (Verklaring R. Lievens).

(19) Om een einde te maken aan de strijd, moet één van de kampioenen verklaren: ‘Ik geef me gewonnen. Ik vraag vrede’. Waarschijnlijk was het bovendien overeengekomen dat de tweekamp op de noen moest beslecht zijn.

(20) Deze woorden schijnen in tegenspraak met wat Durant zeide op vv. 2-5 van dezelfde kolom.

[p. 366]

dat hij een boodschap moest brengen naar de sultan. In plaats van een boodschap was het echter een uitdaging aan het adres van welke Saraceen ook, die het tegen hem durfde opnemen. De sultan zal hem tegelijkertijd de tweekamp hebben toegestaan en een vrijgeleide om behouden terug te keren naar Parijs. Een onbekend incident - een derde ontmoeting met Marsabile en een poging om haar te schaken? - hebben echter de sultan van mening doen veranderen⁽²¹⁾. De doodsbedreiging, die de sultan Florent naar het hoofd slingert, komt zeker daarop neer bij de aanvang van kolom 2a:] ‘Ik [meen dat er niemand zal gevonden worden,] die met U zou willen afreizen, [met andere woorden, U zou willen vergezellen op de terugweg, want ieder van de onzen mag U overvallen en doden.’] Zonder te talmen sprak toen Marsabile, de schone jonkvrouwe: ‘Vader, heer van Babilon, het zou voor U een zeer grote schande zijn, indien deze ridder dood bleef. Ge zult hem uitgeleide doen met een gedeelte van Uw baronnen. Het raakt grotelijk Uw eer.’ Toen sprak de gewonde heer, die Durant heet, dadelijk tot zijn volk. Zijn krijgers beval hij onmiddellijk, dat ze met Florent zouden vertrekken en in geen geval van hem zouden scheiden, vooraleer Florent het hun zelf zou bevelen. Ze zeiden dat ze het gaarne doen. Toen nam Florent afscheid van de schone Marsabile en tegelijkertijd met Florent nam ook Durant afscheid van zijn krijgslieden.

[Florent is geraakt op het punt waar hij zich veilig voelt en spreekt zijn Saraceens gevolg toe bij het begin van kolom 2 b:] ‘Heren, keert alle te zamen weer en luister naar wat ik U [als boodschap] mededeel. Groet nu ten zeerste mijn [strijd]gezel, [Durant] en dankt hem van mijnentwege. Mocht ik [hieruit] zegen verwachten, indien ik hem

(21) Het verloop van de feiten is dus heel anders dan in O. en in FO. Daarin wordt Florent eerst tot ridder geslagen nadat hij de reus in een tweekamp heeft verslagen. In het schild dat koning Dagobert hem verleent, wordt daarom een zwart Morenhoofd op wit veld geschilderd. 's Anderendaags trekt Florent alleen het kamp van de sultan binnen, om Marsebille in haar tent te vinden. Toevallig is het schild dat hij voert, hetzelfde als dat van Sinagon, koning van Perzië. Aldus geraakt hij zonder veel moeite bij zijn schone. Wanneer Florent dan dreigt ontmaskerd te worden, redt Marsebille hem door voor te wenden dat hij een boodschap moet overbrengen aan de sultan. Bij de sultan loopt het uit op een nieuwe tweekamp met Sinagon, die door Florent wordt verslagen. Daarop willen de Saracenen Florent ter dood brengen. Doch de sultan houdt zijn woord en beveelt Florent ongedeerd met het schild van Sinagon naar Parijs te laten terugkeren. Van een vrijgeleide in de echte zin van het woord is hier geen spraak.

[p. 367]

[even] gaarne lieflijk had willen behandelen⁽²²⁾. God hoede hem van alle onheil’.

Aldus namen de heidenen afscheid van Florent (zegt men mij). En ridder Florent reed naar de plaats waar hij onze lieden zag [staan] (daarvan hoorde ik gewag [maken]). Onze lieden verwelkomden hartelijk hun nieuwe⁽²³⁾ heer. Daarop stormden ze tegen de heidenen los. Een grote moordpartij kon men daar zien ontstaan. Maar (zoals men dat in de Franse roman hoort), toen kwamen er 500 Saracenen [aangereden]. Menigeen kreeg het hard te verduren, versta wel, van weerszijden. Maar zonder ophouden kwamen de heidenen van alle kanten toe...

[Het vervolg van de strijd werd verhaald in het dubbelblad dat is weggevallen tussen kolom 2b en kolom 3a. Nadat beide legers terug naar hun standplaats waren gekeerd, is Florent opnieuw in het Saraceens kamp en in de tent van Marsabile binnengedrongen, waar hij met haar, onder meer, ontsnappingsplannen voor haar heeft beraamd, zoals die van de Franse romans O. en FO. Hun zoete samenzijn is plots onderbroken geworden door de reuzenkoning⁽²⁴⁾, die Marsabile moest bewaken. Florent heeft de reuzenkoning geveld en op zijn paard geladen. Terwijl hij te voet naast zijn paard van Montmartre naar Parijs terugkeert, wordt hij overvallen door een groep van minstens vijf Saraceense ridders, geleid door koning Corboen.

Bij het begin van kolom 3 b valt Corboen aan.]

Hij gaf ridder [Florent] een steek in de borst. Had de koene man

(22) R. Lievens stelt een andere parafrase voor: ‘Mijn vergevingsgezindheid tegenover hem zal mij geluk brengen’. - Van mijn kant moet ik bekennen dat v. 5 misschien betekent: ‘Mocht ik een goede overwinning hebben behaald’.

(23) Dus heeft Durant of een andere kampioen van de sultan het leven ontnomen aan de eerste kampioen van de Kristenen, die tevens een legeraanvoerder was. Aan de tweede kampioen, Florent, was in geval van overwinning het lediggevallen bevelhebberschap beloofd.

(24) Ons fragment spreekt nergens uitdrukkelijk van een reus. In alle bekende bewerkingen van de Octaviaanlegende komt echter een reus voor, welke ook zijn naam moge wezen. Zo heet hij Alranus of Alzarus in de 15de-eeuwse Fransche prozabewerkingen. Georges Doutrepont, Les mises en prose des épopées et des romans chevaleresques du XVe au XVIe siècle (Académie royale de Belgique. Classe des lettres et des sciences sociales et politiques. Mémoires in-8^o, vol. 40) Brussel, 1939, p. 694-695. De krachttoer van Florent, beschreven in kolom 3 b, krijgt ook alleen zijn volle betekenis als het om een reus gaat.

[p. 368]

toen geen harnas aan gehad, dan was hij daar dood gebleven. De steek was zo onmenselijk hard, dat de dappere en waardige ridder ter aarde moest tuimelen. Maar weldra sprong hij weer overeind. Hij trok zijn zwaard zonder aarzelen en sloeg een van de vijf zo, dat hij hem het leven ontnam. Toen vielen de vier [overgebleven ridders] opnieuw aan en Florent de fiere ridder, stelde zich te weer. Maar ze maakten het hem zuur. Want zij waren te paard. Florent, de ridder met de reine inborst, hief grimmig het zwaard en stak Corboen in de zijde, wel een halve voet diep. De heiden stortte (wees daarvan verzekerd) van zijn paard in het zand. [Florent slaat ten minste nog een van zijn vijanden neer en weet te ontkomen. Hier begint kolom 3 b.]

Maar de Franse roman zegt (zoals men het hoort), dat Florent onmiddellijk voorttrok totdat hij voor het paleis [van de koning te Parijs] kwam. Hij nam de [reuzen]koning van zijn paard en laadde hem op zijn schouders (zo zegt het verhaal). Hij droeg hem boven in de [troon]zaal, waar keizer [Octaviaan] en koning [Dagobert] zaten. Florent wierp de heiden plat op de vloer, zodat het bloed naar alle kanten opspatte in het paleis. Iedereen vroeg zich verwonderd af waarvandaan die heiden kwam⁽²⁵⁾. Maar zodra men daar ridder Florent opmerkte, was daar vlug⁽²⁶⁾ grote hulde en groot welkomgeroep. De keizer (heb ik vernomen) stond op en zei: ‘Florent, lijf en leden hebt ge roekeloos op het spel gezet...’

[Intussen is in het kamp van de Saracenen het schelmstuk van Corboen en van zijn trawanten aan het licht gekomen. Waarschijnlijk hebben ze de reuzenkoning verraden en hem laten omkomen. Hierop begint kolom 4 a.]

Dat was een al te kwaad stuk. Want sedert dien (versta dit wel)

(25) In FO. laat Florent het lijk van reus Fernagu op het gras liggen. Alleen zijn hoofd draagt hij binnen. Hij spreekt koning Dagobert aldus toe:

‘Jay ochis le jayant la hors sur le praijel.
Vechi sa grosse thieste. Moult auoit lait maisiel.’
‘Amis, dist Daghobiers, sen arez boin joyel.’
(hs. 24.384, fol. 27 r^o)

(26) ‘Vlug’, indien werkelijk in kolom 3 b 16 het woordje ‘zere’ mag gelezen worden. R. Lievens vindt dit woord vreemd op deze plaats. Paleografisch zie ik echter geen andere oplossing. Om een rijmwoord te hebben op -ere, stel ik ook in het volgende vers het woord wareltere voor.

[p. 369]

moesten ze het zeer spoedig duur betalen⁽²⁷⁾, zoals het U door mij nog wordt verteld, eer het boek ten einde komt. De sultan [voelde zich als] geheel en al verdoemd, toen hij de waarheid wist van de overzware twist. De [verrader] Corboen werd onthoofd en ook de twee andere booswichten en hun hoofden werden op zwaarden tentoongesteld. Hun Mahomet vervloeken ze ten zeerste. Heel het leger geraakt in rep en roer, zowel in de achterste als in de voorste gelederen. De heidenen waren zeer vertoornd. Maar er was niets aan te doen.

Hier laat ik [het verder te dichten] over de Saracenen en kom ik terug in de stad [Parijs], bij Florent (over wie ik het had). Hij verliet de [troon]zaal (zoals me de Franse roman dat laat weten).

[Florent maakt aan zijn aangenomen vader, Clement, zijn liefde voor Marsabile bekend en daarenboven zijn plan om haar en het wonderpaard Cornuele te ontvoeren. Vader Clement keurt zowel de dwaze liefde als de gekke plannen af. Hiermede begint kolom 4 b:]

‘Nu weet ik wel dat de liefde dikwijls iemand noopt tot een keuze, die hem nooit goed bekwam. De man die dat onderneemt⁽²⁸⁾, die zulk een dwaasheid begaat, dat hij daarbij het leven inschiet, hij is gek, die zulk een keus doet.’ Toen zei Florent: ‘Vader, versta [nu eens] goed wat [ik] zinnens ben⁽²⁹⁾. Daar is [trouwens] niets anders [meer] aan te doen. - Ik ben [ook] niet zo een [belangrijk] man, dat er veel aan gelegen is. Waarom zou daarbij [nog] veel worden aangemerkt. Ik zal het in ieder geval wagen. God moge me het beste te beurt laten vallen. Cornuele moet ik bemachtigen, [het moet] mij ten deel vallen, het beste paard dat vroeger ooit werd gezien.’ Clement antwoordde daarop en sprak als een vrij man [dat doet]: ‘Florent zoon, versta me, ik...’.

Einde van het fragment.

(27) Verklaring van R. Lievens: arde na = zeer spoedig; becopen = duur betalen. - Dit vers schijnt een ander slot te voorspellen aan FD. dan dat van de eerste helft van FO. In FO. wordt de held van het verhaal immers met de keizer gevangen genomen.

(28) Ik heb het werkwoord aengaen transitief genomen. - R. Lievens stelt voor het intransitief op te vatten en een punt te plaatsen op het einde van kol. 4 b 4. In dat geval moet men parafraseren: ‘... een keus, die de man wie dat aangaat, nooit goed bekwam’.

(29) Ofwel: ‘Vader, versta de juiste betekenis daarvan. Daar is niets anders verloren dan mijn leven’.

[p. 370]

Titel van de verloren roman: Florent ende Durant?

Het wordt tijd de roman, waarvan we het fragment hebben besproken, een naam te geven. Mogelijk zijn, aan de hand van de bestaande gegevens, twee titels die moeten beginnen met Florent: Florent ende Marsabile en Florent ende Durant.

De eerste titel zou iets zijn als een tegenhanger van Floris ende Blanchefloer. We moeten echter op onze hoede zijn voor associaties, die wij spontaan en normaal vinden. Bij de auteur bestonden ze misschien niet.

De auteur kan wellicht eerder hebben gedacht aan een variante op Florent et Octavien. Zo kon hij komen op de koppeling van twee mannennamen, bijv. Florent ende Durant. Indien we in kolom 1 b van ons fragment met recht een toespeling zien op het ons onbekend vervolg, dan is Durant later nogmaals op de voorgrond getreden. Misschien is hij de verloren gewaande tweelingsbroeder van Florent, die op het einde wordt erkend en tot het Kristen geloof overgaat, zoals Florent dit in het fragment wenst. Daarom stellen we deze titel voor.

Samenhang van de Romaanse florent et Durant met andere romans van deze cyclus

Eerste hypothese
FO. als schakel

Tot nog toe hebben we verondersteld dat Florent et Durant (*FD.) geschreven werd na FO. Is dit chronologisch mogelijk? Sedert hun bekendmaking werden de data van O. en FO. naar later verschoven.

Vollmöller plaatste O. ter gelegenheid van zijn uitgave tussen de jaren 1229 en 1244. Gaston Paris⁽³⁰⁾ opteerde echter dadelijk voor een latere datum: omstreeks 1300. Daarbij hield men het gemeenlijk.

Paulin Paris stelde bij zijn samenvatting van FO. de eerste helft van de 14e eeuw voor. Niet zolang geleden, kwam R. Bossuat⁽³¹⁾ hiertegen op met een eigen hypothese. Hij splitst FO. in twee delen. Het eerste deel, waarvan we hiervoor een uitgebreide ontleding gaven,

(30) In zijn bespreking van Vollmöllers uitgave in Romania, 11, 1882, p. 611.

(31) De hoger (p. 361, n. 10) aangehaalde studie Florent et Octavien.

[p. 371]

zou volgens hem geschreven zijn kort na 1356⁽³²⁾ door een Parijzenaar en een trouw aanhanger van Jan II de Goede, koning van Frankrijk. FO. (deel I) met een aantal andere romans, die trouwens door P. Paris⁽³³⁾ reeds samen waren behandeld geworden, omdat ze dezelfde geest ademen, zou vooral propaganda voeren voor het huis van de Valois, dat na de nederlaag van Poitiers (1356) een ernstige crisis doormaakte⁽³⁴⁾. - Het tweede luik van FO. ontstond in de eerste helft van de 15e eeuw. Auteur hiervan was een Picardiër, die tevens het eerste deel taalkundig herwerkte.

Het chronologisch schema door R. Bossuat opgemaakt, brengt onze FD. zeer in het gedrang. We kunnen hier FO. (deel II) buiten beschouwing laten, omdat we niet weten of het in FD. werd verwerkt. Laten we met Bossuat uitgaan van een FO. (deel I) van omstreeks 1356. Enkele jaren verlopen eer hij bekend geraakt en tot model dient van de Franse roman *FD. Weer verloopt er een tijdspanne om de verspreiding van *FD. te verzekeren, verspreiding die het Vlaamse land bereikt en daar de nood doet ontstaan aan een Vlaamse vertaling. Ten slotte komen we op de copie, waarvan we de fragmenten bezitten. Maar paleografisch kan deze copie bezwaarlijk later zijn dan omstreeks 1360, ongeveer het vertrekpunt dat Bossuat voorstelt.

O.i. heeft Bossuat een stelling die houdbaar was voor de roman Hugues Capet⁽³⁵⁾, ten onrechte uitgebreid tot FO. De onbevooroordeelde lezer uit de Middeleeuwen zal in FO. evenmin enige propaganda ten voordele van de Valois hebben kunnen vinden als de hedendaagse. Zeer duidelijk is de hagiografische en archeologische

(32) De datering ‘kort na 1356’ is minder duidelijk uitgesproken in zijn studie Florent et Octavien, dan in een ander artikel Theséus de Cologne in Le Moyen Age, 14, 1959, p. 97-133, 293-320, 531-577.

(33) Het gaat bij Paulin Paris om Baudouin de Sebourc, Ciperis de Vignevaux, Hugues Capet, Charles le Chauve (nu geheten Dieudonné de Hongrie), Histoire littéraire de la France, XXVI, 1873, p. 303. - Bij deze reeks voegde R. Bossuat nog de reeds genoemde roman Theséus de Cologne en ten slotte de rijmkroniek Le dit des rois in Mélanges de linguistique romane et de philologie médiévale offerts à Maurice Delbouille, II (Gembloux, 1964), p. 49-58.

(34) R. Bossuat vatte zelf zijn opinies samen in Histoire de la littérature française publiée sous la direction de J. Calvet, I, Le Moyen Age (Parijs, z.d.), p. 221 ‘Les chansons au service de la propagande’.

(35) R. Bossuat, Hugues Capet in Romania, 71, 1950, p. 450-481, vooral p. 474, n. 1. In voetnoot 1 van deze pagina beloofde R. Bossuat terug te komen op de betrekkingen tussen de roman Hugues Capet en FO. Ik meen dat dit artikel nooit werd uitgegeven.

[p. 372]

tendens⁽³⁶⁾. Maar het volstaat in de schrijver iemand te vermoeden die Parijs heeft bezocht onder de leiding van een monnik van Saint-Denis. Bij zulk een bezoek moest koning Dagobert te pas komen⁽³⁷⁾. Van een uitgesproken keuze voor de Valois en tegen de Plantagenets is er in FO. niets te merken.

Het Frans blazoen met de lelie speelt een zekere rol in FO. Hierin ligt evenmin een argument om de roman te verschuiven tot na 1356. Reeds omstreeks 1338⁽³⁸⁾ was dit symbool door dichters opgehemeld geworden.

Heel zwak komt het argument voor dat Bossuat haalt uit de verschuiving van de Saraceense inval⁽³⁹⁾. In O. gebeurt hij over land, langs Lombardije, in FO. over zee, langs Bretanje. Waarom die verandering? Om de Franse lezers te suggereren de Engelse troepen, die sedert 1341 Frankrijk binnenvielen langs Bretanje, met de gehate Saracenen gelijk te stellen.

Zwakst van al is de vergelijking tussen de gevangenneming van keizer Octaviaan en van Florent, zijn zoon, enerzijds en die van de Franse koning Jan de Goede en van zijn zoon anderzijds: de gevangenen gedragen zich even waardig⁽⁴⁰⁾. Men lette er wel op dat niet de roman deze vergelijking maakt, wel Bossuat, die weer meent dat ze bij de toehoorders spontaan moest opkomen. Met zulke oppervlakkige analogieën zou men nog meer toespelingen kunnen vinden op historische feiten. Bijvoorbeeld: de gezamenlijke aanwezigheid van keizer en koning te Parijs. In 1374 bracht de keizer een bezoek aan de Franse koning in zijn hoofdstad⁽⁴¹⁾. Zou men daarom heel de cyclus van de O. romans verwijzen naar het laatste kwartaal van de 14e eeuw?

De splitsing van FO. in twee delen, waarvan het eerste in het Frans van Ile-de-France, het tweede een halve eeuw later in het Picardisch zou zijn opgesteld, berust ook op losse schroeven. Dit moge blijken uit de vaak besproken passus van Charles le Chauve, roman die nu om-

(36) R. Bossuat, Traditions populaires relatives au martyr et à la sépulture de saint Denis in Le Moyen Age, 62, 1956, p. 474-509.

(37) Om Parijs te kennen en te beschrijven hoeft men in de Middeleeuwen nog geen Parijzenaar te zijn.

(38) Naar het getuigenis van R. Bossuat, Hugues Capet, p. 473.

(39) Zie hoger p. 362, n. 13.

(40) R. Bossuat, Florent et Octavien, p. 313.

(41) Chroniques des règnes de Jean II et de Charles V, ed. Delachenal, t. II, p. 209-210, 287, 291.

[p. 373]

gedoopt is in Dieudonné de Hongrie. In de verzen 12538-12547 is er een toespeling op de stof van de O. cyclus:

De cel Otevien ...
Furent puis doy enfans ...
Dont li uns fu clamés Chevalier au Lion,
Et li autre Florus, si con lisant trouvon;
Se le nouri Climens a Paris sa maison,
Ensi que chi après vous feray mencion.

Bossuat⁽⁴²⁾ laat hier weer de 15eeuwse Picardische bewerker aan het woord. Die bewerker laat hier horen dat hij de herwerkte FO. met Dieudonné de Hongrie in één cyclus wil verbinden. Die verbinding is echter niet tot stand gekomen.

De roman Dieudonné de Hongrie is nu overgeleverd in één handschrift. Iedereen, buiten Bossuat, meent dat dit een 14eeuws handschrift is, zodat de verklaring van Bossuat moet verworpen worden.

De uitgever van Dieudonné de Hongrie is op de geciteerde verzen teruggekomen in een uitgebreide studie. Hoewel hij de datering van Bossuat impliciet afwijst en hoewel hij het houdt bij de traditionele stelling van één auteur voor FO., die in Picardië werkte in de eerste helft van de 14e eeuw⁽⁴³⁾, meent hij toch dat de dichter daar een episode aankondigt, die niet bewaard is.

De eenvoudigste uitleg van het citaat is m.i., dat de dichter hier zijn FO. aankondigt, die hij inderdaad geschreven heeft. Van de drie bewaarde handschriften van FO. zouden er dus twee⁽⁴⁴⁾ over zijn in het origineel dialect; het derde⁽⁴⁵⁾ zou een bewerking zijn uit Parijs of omstreken.

Niets belet ons in deze hypothese *FD. ook in de eerste helft van de 14e eeuw te plaatsen, waarschijnlijk in het tweede kwart.

(42) R. Bossuat, Florent et Octavien, p. 324-325.

(43) Dieudonné de Hongrie. Chanson de geste du XIVe siècle (alias Roman de Charles le Chauve) in Zeitschrift für romanische Philologie, 68, 1952, 396-400. - De fouten die Flutre in het citaat meent te vinden (p. 399), bestaan m.i. niet. - De studie van Flutre verscheen op hetzelfde tijdstip als die van Bossuat over Florent et Octavien. Impliciete afwijzing van de stelling van Bossuat bij Flutre, p. 339 voetnoot.

(44) Parijs, Bibliothèque nationale, fr. 12.564, uit het jaar 1461 en fr. 24.384, uit het jaar 1455-1456 (B en C van Bossuat).

(45) Parijs, Bibliothèque nationale, fr. 1452, uit de eerste helft van de 15e eeuw (A van Bossuat).

[p. 374]

A.H. Krappe⁽⁴⁶⁾ heeft een stemma opgemaakt van de O.cyclus. Daarin zou dan FD. passen als volgt:

We hebben in het stemma twee mogelijkheden voorgesteld: er is een stippellijn *O.-*FD. en een andere *O.-FO.-*FD. Wie voor de hypothese *O.-FO.-*FD. kiest, kan twee argumenten inroepen.

(46) Florent et Octavian in Romania, 65, 1939, p. 359-373, vooral p. 360. De asteriscus betekent dat het werk of het handschrift verloren is, de stippellijn onzekerheid. We garanderen de juistheid van datering van *O. niet. O.i. is ± 1200 even goed mogelijk als de 12e eeuw. De datering van de Engelse versies nemen we over uit Introduction to English Literature, ed. Bon. Dobrée, I (Londen, 1966³), p. 416. Vermelden we onder de volkse prozaversies, twee Franse, waarvan één uit het jaar 1454. Cf G. Doutrepont, op.cit., p. 182 en een Nederlandse, waarover R. Bossuat, Florent et Octavien, p. 296, n. 3.

[p. 375]

Het eerste ligt in de namen van het wonderpaard⁽⁴⁷⁾: het heet Bondifer in O., Cornuel(e) in FO. en FD. A priori komt Bondifer voor als de naam van de oorspronkelijke versie, want O. geeft over het algemeen de indruk dichter bij de oude traditie te staan. Men kan daarbij aanvoeren dat Bondifer reeds minstens omstreeks 1200 doorging voor een befaamd Arabisch wonderpaard, vermits het optreedt in de roman Florence de Rome⁽⁴⁸⁾, die dagtekent uit het eerste kwart van de 13e eeuw.

Het tweede argument is gelegen in de burgerlijke gezindheid van Clement. Zoals voor Floris ende Blanchefloer, zou men naast een traditioneel-aristocratische versie van *O., die voortleeft in O., waarin Clement een dorpelijk en eerder boertig personage is, een vooruitstrevende versie kunnen aannemen in FO., waarin de waardigheid van de geëmancipeerde burger tot haar volle recht komt. Iedereen die FO. las kwam onder die indruk. Ook R. Bossuat. Wel meende hij daarin een argument te vinden om de compositie van FO. te verschuiven tot na 1356⁽⁴⁹⁾. Zulke nauwkeurigheid is natuurlijk uit den boze waar het gaat over sociale bewegingen, des te meer daar de burgerlijke geest vroeger tot uiting kon komen in Picardisch gebied, waar o.i. FO. ontstond. Die geest zou *FD. ontleend hebben aan FO.: hij is verpersoonlijkt in dezelfde Clement. Het einde van ons fragment toont Clement nog net ‘als een man vri’, bewust van zijn waardigheid. Hij hekelt vrank en vrij de dwaasheden van het ridderlijk ideaal⁽⁵⁰⁾.

(47) De twee lijsten van wonderpaarden uit de ridderromans, die we kennen, leveren niets op voor ons onderzoek. Cf. baron de Reiffenberg, Chronique rimée de Philippe Mouskes (Commission royale d'histoire, in-4^o. Collection de chroniques belges inédites), Brussel, II, 1838, p. CXIII-CXXI en Brewer's Dictionary of phrase and fable, Centenary ed., Londen 1971, p. 546-547, s.v. Horse. Famous horses of myth and history.

(48) A. Wallensköld, Florence de Rome, chanson d'aventure du premier quart du XIIIe siècle, 2 vol., Rome, 1909; ook verschenen in Société des anciens textes français, 55 en diensvolgens herdrukt door Johnson (New York en Londen) in 1968.

(49) R. Bossuat, Florent et Octavien, p. 311.

(50) In de mond van een burger heeft zulk een uitspraak meer gewicht dan in die van een Artus-ridder als Keye of Keu in Claris et Laris:

‘Que il n'a en cest mont terrien
Si sotte gent con chevalier’

(vv. 10.098-99). Het citaat ontlenen we aan Arthurian literature in the Middle Ages, ed. R.S. Loomis, Oxford, 1959, p. 389. De roman werd in 1268 geschreven in Lorreinen.

[p. 376]

Tweede hypothese:
*FD. rechtstreeks uit *O.

Hoe broos het tweede argument voorkomt, is vlug gezegd. De burgerlijke gezindheid van Clement is in zover twijfelachtig dat hij zelf na zijn wijze woorden, een avontuur aangaat, waarbij hij zijn leven even gek op het spel zet als Florent⁽⁵¹⁾.

Om het eerste argument naar waarde te schatten, moeten we de literaire geschiedenis van het paard Bondifer-Cornuel uiteenzetten. Ze is lang niet eenvoudig.

In de voorgaande argumentatie hebben we het Arabische paard, dat Clement op de sultan van Babilon verovert en aan Florent schenkt, gewoonweg laten overgaan op Florent's broeder, Octaviaan junior, en op de legendarische keizer van de volgende generatie Otto, vader van Florence de Rome.

In de roman Florence de Rome is Bondifer nu wel een paard van Arabische oorsprong. Maar het werd volgens diezelfde roman in Afrika gevangen en van daaruit rechtstreeks naar keizer Otto gezonden als geschenk⁽⁵²⁾. Onze Florent is dus niet de tussenpersoon. De Florent, die in Florence de Rome ergens opduikt, heeft ook niets te maken met de keizerlijke familie en evenmin met het paard⁽⁵³⁾.

Wat meer is, de naam Bondifer kwam waarschijnlijk in de oorspronkelijke versie van Florence de Rome niet voor. Naast de versie uit het eerste kwart van de 13de eeuw, ontstaan in Ile-de-France of in Champagne⁽⁵⁴⁾, is er weer een Picardische versie, die een eeuw later⁽⁵⁵⁾ werd neergeschreven en bewaard is in een handschrift uit het jaar 1455-

(51) Daarenboven hoeven we het woordje vri van kolom 4 b 20, niet te vertalen door ‘vrij’; het kan ook betekenen ‘edel’, ‘edelmoedig’. - Voegen we hieraan toe dat de ridderromans uit Noord-Frankrijk reeds een burgerlijke inslag zouden vertonen op het einde van de 12e eeuw volgens Marie Ungureanu, La bourgeoisie naissante. Société et littérature bourgeoises d'Arras aux XIIe et XIIIe siècles (Mémoires de la Commission des monuments historiques du Pas-de-Calais, t. VIII, 1), Arras, 1955, p. 138-145.

(52) Vv. 1108-1111.

(53) Aanhangsel, vv. 452 en vlgg.

(54) Wallensköld, op.cit., I, p. 92, naast drie volledige handschriften, o.m. ook een Spaanse prozaversie van omstreeks 1400. Deze laatste werd uitgegeven door Amador de los Rios, Historia critica de la literatura española, t. V (Madrid, 1864). Zie aldaar de naam Bondifer op p. 406, 410, 414.

(55) Wallensköld, I, p. 286.

[p. 377]

1456, doch die een oudere traditie vertegenwoordigt. Die oudere traditie geeft het paard geen naam⁽⁵⁶⁾.

Het handschrift dat deze versie bevat, begint met FO. en gaat na een overgangsleize verder met Florence de Rome. Beide romans zijn hier dus in één cyclus verenigd, maar de wonderpaarden zijn niet met elkaar vereenzelvigd. Terecht, want Cornuel uit de Picardische versie van FO. heeft niets te maken met het naamloos gebleven paard uit de Picardische versie van Florence de Rome. Het toeval heeft aan beide dieren dezelfde naam gegeven, enerzijds in de Anglo-Normandische versie O., anderzijds in de vulgaat van Florence de Rome. De associatie van Bondifer met bondir en fer speelde in dat dubbel toeval wel een rol. Maar ze ligt mijns inziens niet aan de oorsprong van de naam zelf.

Een legendarische koning van Thunes draagt immers de naam Bondifer in La chanson de Godin. Het geassonanceerde deel van deze roman, deel waarin de naam Bondifer verschijnt, zou opgesteld zijn omstreeks het midden, misschien zelfs in de eerste helft van de 13de eeuw⁽⁵⁷⁾. Hoewel invloed van Florence de Rome op Chanson de Godin niet uitgesloten is, lijkt me rechtstreekse overname van de naam weinig waarschijnlijk. Voor de namen van de zonen van Bondifer, heeft de dichter van Chanson de Godin uit allerlei bronnen geput, zoals blijkt uit de opsomming: Sanifer, Fernamu, Frapart, Fortuné en Pinel.

In dat alles ligt niets beslissends. Wenden we ons daarom tot de naam Cornuel. Terwijl Bondifer voor de Middeleeuwers een exotische klank moest hebben, was Cornuel een levend Frans woord, doorzichtig voor iedereen. De naam doelde duidelijk op een hoorndragend dier en wisselt daarom in de Picardische versie van FO. eens af met Cornus.

Car Cornus son destrier li a este ravis.⁽⁵⁸⁾

De ironie van het lot wil nu dat van Bondifer gesproken wordt in de versie waar het paard die hoorn draagt en van Cornuel, waar van die hoorn buiten het pas aangehaalde vers geen spoor is overgebleven.

Overlopen we de beschrijvingen van het paard in O.:

(56) Deze Picardische versie draagt bij Wallensköld, I, p. 26, het siglum Q.

(57) La Chanson de Godin. Chanson de geste inédite, publiée par Françoise Meunier (Université de Louvain. Recueil de travaux d'histoire et de philologie, 4e série, fasc. 14), Leuven, 1958, p. LXXVII.

(58) Hs. 24.283, fol. 58 r^o. - We dachten in dit handschrift de leizen te tellen, om de verzen gemakkelijker te laten terugvinden in de twee overige handschriften. Dit zou echter niet geholpen hebben, vermits tussen fol. 26 v^o en 27 r^o een passus werd overgeslagen in dit handschrift.

[p. 378]

 

vv. 3915-19

 

S'a une corne enmi le front.

 

Plus trenche que faus aceree.

 

Vers lui n'a nule arme duree,

 

Se de la corne l'asenast,

 

Que maintenant ne rouelast

 

 

 

vv. 4058-63

 

Et si a une corne ou front,

 

Qui trenche plus que riens ou mont

 

‘Dieux’, dist Climens, ‘come faite beste

 

Qui est cornue enmi la teste!

 

Ains mes n'oi, se diex m'aiut,

 

De cheual que cornes eust!

 

 

 

v. 4070

 

Si ueroi le cheual cornu

 

 

 

vv. 4195-96

 

Cele corne ai molt regarde

 

Qui si est agu et trenchans.

 

 

 

v. 4433

 

Seur le cheual cornu s'auance

 

 

 

vv. 4448-54

 

Mes ses cheuaus l'a si feru

 

De la corne qui trenchant fu,

 

Et son hauberc li a deseure

 

Et dedens le cors l'a naure.

 

En la quisse la corn'entra

 

Si roidement li apointa

 

Tot a la corn'acrauente

Die passussen zouden de naam van Cornuel in O. vanzelfsprekend moeten maken. Toch heet het paard Bondifer. Maar die naam duikt maar eens op, namelijk in v. 4180:

Bondifer ot non li destrier.

Daar had even goed kunnen staan:

Cornuel ot non li destrier

en zulk een vers mogen we ook in *O. onderstellen. Uit *O. zou FO. de naam hebben overgehouden.

Dat FO. dichter bij het origineel zou staan dan O. op een bepaald punt, hoeft ons niet te verwonderen. De dichter van FO. is in onze ogen immers ook de dichter van de Q-versie van Florence de Rome en deze Q-versie bevat ook oudere elementen.

[p. 379]

De legende van Cornuele moet daarenboven sterke wortels hebben geschoten in Picardië. Justus Lipsius getuigt daarvan in zijn bekende brief met de lof van het paard⁽⁵⁹⁾. Uit de mond van Karel van Croy, prins van Chimai en hertog van Aarschot (1560-1612), had Lipsius vernomen dat eertijds bij Lillers in Artois een burcht stond in het dorpje Malannoy, een van de bezittingen van de prins. Een heer uit de Middeleeuwen, die vroeger dat kasteel had bezeten, was een verwoede paardenfokker. Al gekkend placht hij te zeggen dat hij ook op kruistocht zou gaan tegen de Saracenen, zodra hem gehoornde paarden geboren zouden worden. Nu gebeurde het dat zijn stal zulke een paard voortbracht. Niet alleen droeg het een hoorn, maar bovendien was het buitengewoon sterk, kon het zeer snel draven en wel 60 voet ver springen. Ten bewijze van die sprong had die heer-paardenfokker in het dorp paaltjes laten plaatsen die de sprong afbakenden. Karel van Croy, de zegsman van Lipsius, had die paaltjes doen vernieuwen.

De legende van het hoorndragende paard⁽⁶⁰⁾, dat in de strijd tegen de Saracenen een rol speelt, is één met de legende van Cornuel(e). Ze bleef leven in het Noorden van Frankrijk, juist in Picardië, waar o.i. de besproken roman ontstond.

Men zou kunnen opwerpen dat de roman FO. zelf er toe bijgedragen heeft om deze sage bij de heren van Malannoy in het leven te houden. Valt het niet op dat één van de handschriften van FO. met de Picardische versie, in de 15de eeuw toehoorde aan ‘Monsieur le prince de Chimay, seigneur d'Avesnes, Wavrin, Lillers, etc.’ en op het einde van de 16de eeuw ‘Au duc d'Arschot. 1584.’⁽⁶¹⁾, precies aan Karel van Croy, die de legende aan Lipsius vertelde? Deze versie van FO. weet echter van het gehoornde paard niets af⁽⁶²⁾. Het eenhoornmotief speelt er nergens een rol in. De plaatselijke heren hebben dus wel de legende in hun familietraditie gevonden en voortgezet.

Aldus hebben we onze eerste hypothese op losse schroeven gezet. Het was methodisch wel nodig ons fragment eerst te benaderen van uit

(59) Epistolarum selectarum centuria tertia ad Belgas, 56.

(60) Dat de eenhoorn op zichzelf de vorm van het paard aanneemt, is natuurlijk doodgewoon. Het motief van een schaking bij middel van zulk een wonderpaard, moet ook fel verspreid zijn geweest, vermits A. Dürer het op ijzer graveerde in 1516. Hier gaat het om het verband tussen dit paard en de strijd tegen de Saracenen.

(61) Dit bezitsmerk staat op het huidige fol. 2 r^o (vroeger fol. 1 geteld).

(62) Om dit na te gaan, hebben we het eerste deel van het handschrift persoonlijk nagelezen.

[p. 380]

O. en FO. om de samenhang van de toevallig bewaarde verzenreeksen te vatten. Niets belet ons echter *FD. onmiddellijk aan *O. vast te haken.

In ieder geval stond de dichter van *FD. in hoge mate onafhankelijk tegenover de stof van de O. cyclus. In de voetnoten van de parafrase hebben we daarop reeds gewezen. Een echte parallele passus met FO. is er in ons fragment ook niet aan te treffen. Wanneer we het brokstuk van de samenspraak tussen Florent en Clement, de laatste twintig verzen van ons fragment leggen naast dezelfde dialoog in FO.⁽⁶³⁾, dan zien we dat woord noch wederwoord van het ene, een getrouwe repliek vindt in het andere. In FO. veroordeelt Clement de liefde in het algemeen ‘als wilde familiariteit, als zoetheid vol razernij en vol moeilijkheden, als een onderneming vol ongeluk en ellende’. Moraliserende beschouwingen in gezochte formulen gegoten.

In FD. merkt Clement enkel op dat de liefde de mens vaak brengt tot een ongelukkige keuze, ja iemand zo dwaas maakt dat hij er zijn leven bij inschiet. Die woorden passen beter bij de concrete situatie.

In FO. antwoordt Florent dat alle blaam op de liefde geworpen, dit gevoel in hem nog meer zal aanwakkeren. In zijn ogen komt integendeel alle goed uit liefde voort. Hij meent ten slotte dat dit onderwerp niet verder moet behandeld worden, in ieder geval niet door iemand als Clement. De conversatie gaat dan onmiddellijk over tot het wonderpaard. De repliek van Florent in FD. breekt ook het onderwerp af, maar met een andere beschouwing. Florent is vast besloten het avontuur aan te gaan. Meer dan zijn leven zal hij daardoor niet laten verloren gaan en is daaraan zo veel gelegen? Wie beide passussen overleest, zal niet de indruk hebben, dat *FD. onmiddellijk literair afhankelijk is van FO., waar ze alle twee precies dezelfde stof behandelen.

Vergelijken we nog een andere passus. In FD. tilt Florent de verslagen reus op zijn schouders, hij draagt hem tot boven in de troonzaal en zonder een woord te spreken werpt hij het lijk op de vloer dat het bloed opspat naar alle kanten. - In FO. laat Florent de romp van de reus op het strijdperk en toont hij enkel het hoofd aan koning Dagobert. Hij is daarbij zo beleefd dat hij in een paar verzen zijn laatste wapenfeit bekend maakt.⁽⁶⁴⁾

Het woest, bloeddorstig geweld van FD. hier, de nuchterheid van de gesprekken elders, steken af tegen de hier verfijnd, daar moraliserend

(63) Uittreksel uit FO. in bijlage.

(64) Zie hoger p. 368, n. 25.

[p. 381]

aandoende aard van FO. Waar men twee of meer goed gedateerde versies van een Middeleeuwse roman naast elkaar kan leggen, is de ruwste en de zakelijkste vaak ook de oudste. Hier kunnen we alleen een vermoeden uiten in dezelfde richting.

Derde hypothese:
de Brabantse Octaviaan

De weg staat nu open voor een derde hypothese⁽⁶⁵⁾.

In zijn Lekenspiegel, opgesteld tussen 1325 en 1328, laat Boendale⁽⁶⁶⁾ zich smalend uit over dichters, die de geschiedenis te veel geweld aandoen. Durven ze Karel de Grote niet laten stelen of op een kar geboren worden? Is er daar verder geen roman, die een plaats bij Leuven, ‘Ten Zeven Tommen’, opgeeft als de bakermat van keizer Octaviaan? Vragen die dichters zich dan niet af waarom de zuster van Julius Caesar, de moeder van Octaviaan, zou zijn gaan bevallen op 400 mijlen afstand van Rome en ook nog in volle veld⁽⁶⁷⁾?

Zeker heeft er omstreeks 1300 een Brabantse Octaviaan bestaan. Blijkbaar heeft Boendale echter heel zijn kritiek op de leugens van de dichters gehaald uit Jacob van Maerlant. Hij vangt immers aan met deze inleiding:

Jacob van Maerlant, die vader
Is der Dietscher dichtren algader,
Schelt zere die loghenieren,
Die valsche materien versieren,
Die si subtijllijc connen cleden
Ende met sconen woorden leden:
Alse van Kaerlen ende Octaviaene,
Den welken si draghen ane
(Ende ooc andren goeden lieden)
Dinc die hem noit en geschieden.

We mogen dus de Brabantse Octaviaan in de 13de eeuw plaatsen.

(65) We gaan hier in op een suggestie van collega R. Lievens, die ons wees op de tekst van Boendale.

(66) Boek III, hoofdstuk 15, vv. 119-132 en 157-174.

(67) Edward Van Even, Louvain dans le passé et dans le présent, Leuven, 1895, p. 7, plaatst dit toponiem in het bos genoemd, Het Loo. Eerst in de 16de eeuw werden deze tumuli geslecht.

[p. 382]

Het was een roman die zeker sterk afweek van *O. De vrijheid waarmede *FD. en de Brabantse Octaviaan met de stof omsprongen, brengt beide werken dichter bij mekaar. Nu beschikken we slechts over 170 verzen van FD. Welke verschillen ten opzichte van FO. zouden er niet voor de dag komen als we ze over duizenden verzen konden vergelijken? Op de vraag: ‘Wie was de vernieuwer van de stof, de Brabantse dichter of de auteur van *FD?’ moeten we natuurlijk het antwoord schuldig blijven.

Meer nog. Had de Brabantse Octaviaan wel iets te maken met de Octaviaan-cyclus? De enige bijzonderheid die we ervan kennen, is de geboorte van Octaviaan te Leuven. De roman ging misschien voort met de legende, die naar gelang de versies in de volkstaal, Hildegardis of Crescentia wordt geheten, de legende die ook in de Gesta Romanorum⁽⁶⁸⁾ is opgenomen. In dat verhaal is er geen plaats voor onze Florent, noch voor onze Durant.

Niettegenstaande al deze bezwaren, moeten we rekening houden met twee nieuwe wegen, die voor ons open blijven, ten eerste de mogelijkheid dat de Brabantse versie, die we *Obr. zullen noemen, de schakel uitmaakte tussen *O. en *FD., ten tweede dat *Obr. samenvalt met *FD.

Hoewel alleen Boendale en Maerlant de Brabantse Octaviaan citeren, is het niet bewezen dat we hier met een Middelnederlandse roman te doen hebben. Een Romaans-Brabantse versie lijkt me evenveel kans te hebben, meer zelfs, indien ze ontstaan is onder hertog Hendrik III (1248-1261). We kunnen te doen hebben met een voorganger van Adenet le Roi. Adenet kreeg zijn opvoering aan het hof van de zeer Frans gerichte Hendrik III, te Leuven. Hij schreef zijn werken na 1270, toen hij in de dienst stond van Gwijde van Dampierre. Toch kon hij niet nalaten in zijn Enfances Ogier⁽⁶⁹⁾ één van de legendarische legeraanvoerders van Karel de Grote, Dirk van de Ardennen, langs Bouillon om vast te knopen aan het Brabantse huis, helemaal in de geest van de

(68) Nummer 249 (of Appendix, n^o 53) in de uitgave van H. Oesterley, Berlijn, 1872, p. 648-653. In de motief-index noemt de uitgever dit verhaal ‘Hildegarde’. Daar geeft hij een aantal versies of zinspelingen op, o.m. ook Maerlant, Spieghel Historiael, VII, 65.

(69) Albert Henry, Les oeuvres d'Adenet le Roi (Rijksuniversiteit te Gent. Werken uitgegeven door de Faculteit van Wijsbegeerte en Letteren, afl. 109), I (Brugge, 1951), p. 14-19 en in Enfances Ogier, vv. 5110-5122.

[p. 383]

Brabantse stambomen⁽⁷⁰⁾, die toen te Affligem werden uitgevonden. Zijn toespeling op die abdij geeft trouwens zijn vermoedelijke bron aan.

De dichters die aan het Brabants hof leefden, hebben zich zeker heviger Brabants voelend moeten tonen. Dat ze Brabant en Leuven in de Romeinse geschiedenis gingen betrekken, was daarbij onvermijdelijk. De meeste kans voor het ontstaan van een Romaans-Brabantse Octaviaan, biedt ongetwijfeld de tijd van Hendrik III. We sluiten die van Jan I natuurlijk niet uit en hier kunnen we zelfs namen noemen van minnestrelen, die deel uitmaakten van het hof: Tassin en Boidin. Ze treden met de nar Estnol in 1276 of 1277 op aan het hof van Gwijde van Dampierre, te Male. Tassin was wel een Franssprekende⁽⁷¹⁾.

Waar ons fragment spreekt van ‘twalsce’⁽⁷²⁾, bedoelt het misschien een van hun werken, dat toen in het Nederlands werd vertaald. Deze hypothese zou ons toelaten *FD. nog in de 13de eeuw te plaatsen, hoewel het begin van de 14de eeuw mogelijk blijft.

Stemma volgens de derde hypothese:

(70) Joh. Heller, Genealogiae ducum Brabantiae in Monumenta Germaniae historica, Scriptores, 25, p. 385-404.

(71) A. Henry, op.cit., I, p. 77.

(72) Kol. 2 b 17, 3 b 2, 4 a 22.

[p. 384]

Figuren en motieven

We kunnen misschien iets meer leren over het ontstaan van FD. door onze aandacht te vestigen op de figuren, die in FO. niet voorkomen. Ons fragment geeft er ons twee: Corboen en Durant. Beide staan in het kamp van de Saracenen: de ene verpersoonlijkt het verraad, de tweede de edelmoedigheid en de ridderlijkheid, die men ook bij de vijand aanwezig acht.

Waar haalde de dichter deze figuren? Het is moeilijk te antwoorden op deze vraag, enerzijds omdat we slechts vaag kunnen gissen naar het verder verloop van de roman, anderzijds omdat we niet beschikken over een volledig repertorium⁽⁷³⁾ van de personages uit de Middeleeuwse romans. Het is jammer dat deze leemte nog niet gans gevuld is, want de romanschrijvers hebben van de anthroponymie een weelderig bloeiende akker gemaakt. Hoe glad het terrein is waarop we ons begeven, hebben we reeds kunnen ondervinden bij ons onderzoek over Bondifer en Cornuel(e). Indien we opmerken dat alle personages niet even standvastig zijn in de grillige overlevering van de ridderverhalen, drukken we ons veel te optimistisch uit. Alles schijnt mogelijk te zijn. Toch moeten we het best mogelijke gebruik maken van het pover materiaal, dat ons geboden wordt.

Hoe kon het gebeuren dat namen, die sinds lang in de Kristene overlevering en samenleving van het Avondland waren ingeburgerd, werden toegekend aan Saracenen, dus aan de grote vijanden van het Kristendom? Corbon, zo heet een bekend Frans maagschap sedert de Karolingische tijden. Iedere generatie hield er aan dat er een drager was van die geëerde naam⁽⁷⁴⁾. Durand is niet minder bekend in het

(73) L.F. Flutre, Table des noms propres avec toutes leurs variantes figurant dans les romans du moyen âge écrits en français ou en provençal et actuellement publiées et analysés (Publications du Centre d'études supérieures de civilisation médiévale, II), Poitiers, 1962, is een zeer verdienstelijk werk. Maar het belooft meer dan het geeft. Niettegenstaande de uitleg gegeven op p. VII-VIII over de grenzen van het werk, verstaat men niet waarom sommige romans werden weggelaten. We zagen verder in R.W. Ackerman, Index of the Arthurian Names in Middle English (Stanford University Series: Language and Literature), Oxford, 1953 en G.D. West, An Index of Proper Names in French Arthurian Verse Romances 1150-1300 (University of Toronto Romance Series, 15), Toronto, 1969.

(74) Jacques Boussard, L'origine des familles seigneuriales dans la région de la Loire moyenne in Cahiers de civilisation médiévale, 5, 1962, p. 307.

[p. 385]

Franse rijk. Verliezen de personages uit de roman, door het dragen van zulke namen, niet een belangrijk deel van het exotisch element, dat in deze verhalen toch een grote rol speelt? Worden ze niet ontdaan van de vervreemding, die hun eigen moet zijn?

Misschien is de vraag verkeerd gesteld voor Corboen. In het kader van de anthroponymie van de romans kan het zijn dat Corboen de weg is opgegaan van het Saraceense Oosten, omwille van de eerste lettergreep van zijn naam. Voor de orientalisering van Corboen kan men uitgaan van de historische Sassaniedenkoning, Chosroes, wiens naam in de romans voortleeft in vormen, die met Cor- beginnen: Cordoré, Cordroé. Natuurlijk kan men beweren dat die varianten ontstonden onder de invloed van een reeds voltrokken evolutie. Maar dan heeft men geen vertrekpunt meer voor de Islamisering. Mettertijd komt een hele rij vorsten naast Chosroes staan, wier namen aanvangen met Cor-:

Corbadan
Corbarant
Corberant
Corboram
Cornicas
Cornumarant
Cors
Corsable
Corsabre
Corsabrin
Corsolt
Corsubre
Cortible
Cortus

Deze lijst, geput uit Flutre, zou men gemakkelijk kunnen aanvullen met namen uit romans, die Flutre niet heeft ontleed, bijv. uit Godefroid de Bouillon. In die omgeving kreeg Corboen kans om een heiden te worden.

Taalkundige morfologie en analogie kunnen hierin hun rol gespeeld hebben. Maar een romanfiguur is nog iets meer dan een naam of het verlengstuk van een naam. Het is iets dat leeft.

Voor zover we weten, komt de literaire figuur Corboen⁽⁷⁵⁾ voor het eerst op in sommige handschriften van Bataille Loquifer⁽⁷⁶⁾. Hij is gesproten uit de kortstondige liefde van ridder Renoart met ‘Morgain

(75) Corbon is een van de persoonsnamen die door Flutre niet worden opgenomen.

(76) Jeanne Wathelet-Willem, La fée Morgain dans la chanson de geste in Cahiers de civilisation médiévale, 13, 1970, p. 218, n. 43.

[p. 386]

la fée’. Veel woorden worden aan hem niet gewijd: het is een baarlijke duivel die in zijn leven nooit iets anders deed dan kwaad.

Niet toevallig kreeg hij de naam van de zwarte ongeluksvogel. Zijn moeder heeft ook iets te maken met de kraai. Ze heet soms ‘dame de Noiroison’. Ze neemt liefst de gedaante aan van een kraai of van een raaf om mee te strijden boven de slagvelden⁽⁷⁷⁾. Haar zoon, Corboen, schijnt dus de belichaming te zijn van één van haar gedaanteverwisselingen: de kraaikrijger in hoogst eigen persoon.

Moeten we Corboen ook de profetische gaven van zijn moeder toeschrijven? Het gebeurt éénmaal, in de Franco-Italiaanse roman L'entrée d'Espagne⁽⁷⁸⁾, uit de eerste helft van de 14de eeuw. Wanneer Karel de Grote meent dat Roeland verslagen is geworden door de reus Ferragu, beklaagt hij zich als volgt:

Or est veree la profecie Corbon
Ch'en cist païs doi mener un lion
Che savra prandre toz les bestes dou mon,
Pués me doit estre anblez, ne savrai con.

We hebben het niet verder gebracht dan de uitgever A. Thomas, die bekent niets te weten over deze piofetie noch over haar auteur⁽⁷⁹⁾.

Gaan we over naar een andere roman uit de cyclus van Willem van Oringen, waartoe ook Bataille Loquifer hoort: Enfances Renier. In Enfances Renier⁽⁸⁰⁾ heeft de metamorfose van Corboen tot een Saraceense koning zich voorgedaan. Niettemin blijft hij de zoon van Rainouart en van Morgain ‘la fée’. Men weet in deze roman ook waar hij geboren werd, ergens in Wonderland. Het zal wel het eiland zijn, waarop Renier Corboen bestrijdt in een tweegevecht.

Wie zal hierbij niet terugdenken aan het wonderland Avallon, waar-

(77) Arthurian Literature in the Middle Ages, ed. R.S. Loomis, p. 43, 198. - De naam Noiroison, brengt de fee Morgain dichter bij de mannelijke figuur ‘Morgant li faés, ki plus est noirs que aremens triblés’ (Aliscans, vv. 4395-4396), verzen die zowel door Lucy A. Paton, Studies in the Fairy Mythology of Arthurian Romance, 1903, p. 51 (Reprint in Burt Franklin Bibliographical Series, 18, New York, 1960) als door Wathelet-Willem, op.cit., p. 49, n. 1, geciteerd worden.

(78) Uitg. Antoine Thomas (Société des anciens textes français, 61), t. I (Parijs, 1913), p. 68, vv. 1763-1766.

(79) Ibid., p. 297.

(80) Enfances Renier. Canzone di gesta inedita del secolo XIV. Ed. Carla Cremonesi (Istituto editoriale Cisalpino), Milano Varese, 1957, mij bekend uit de bespreking in Romania, 80, 1959, p. 533-540.

[p. 387]

over Morgain heerst? Vaak komt het voor als een eiland in het Oosten⁽⁸¹⁾. Door deze verschuiving in de legendarische aardrijkskunde alleen kwam Corboen ook in het Oosten terecht en kon hij daar tevens een Saraceense koning worden, zonder dat de morfologie van zijn naam moet ingeroepen worden.

Een derde roman uit de cyclus van Willem van Oringen belangt ons aan: La prise d'Orange⁽⁸²⁾, in zijn geïnterpoleerde versie. Tweemaal wordt hij daarin genoemd: eerst in een opsomming van dertig koningen, die staan onder de oppersultan van Africa, de tweede maal in de opsomming van de vijftien koningen, die verraad plegen bij de bezetting van de stad Orange.

Het is duidelijk dat die figuur in FD. weerkeert. Hier ook is Corboen een Saraceense koning en een verrader van de sultan. De bezette stad is hier echter niet Orange, maar Parijs. De rol van de verrader wordt ook niet meer in het vage gelaten. In FD. werd ze zeker uitgewerkt tot een hele episode. Corboen is een typische personaliteit uit de latere ridderromans. Daarin is hij eerst te voorschijn getreden uit de achtergrond van de figuranten en heeft hij eindelijk ten volle zijn rol kunnen uitspelen.

Hoe komt het nu dat stof van Bretonse oorsprong onbekend is gebleven in de echte Arthur-romans?⁽⁸³⁾ Nergens is daarin spraak van Corboen als zoon van Morgain ‘la fée’. Is het nodig naast de echte Arthuriaanse mythe een apocriefe stroming te aanvaarden op het continent?⁽⁸⁴⁾ Het kan ook gaan om een samenspel van vergissingen en verdubbelingen en transformaties. Als profeet kan Corboen toevallig Merlijn vervangen, de authentieke profeet uit de Bretonse stof. Als Saraceense koning, kan hij een nevenverschijning zijn van Gormont, die in de overlevering van Galfredus van Monmouth wel geen echte, maar toch een halve neef is van koning Arthur⁽⁸⁵⁾. De metamorfose van

(81) Arthurian Literature..., p. 68.

(82) Claude Regnier, Les rédactions en vers de La prise d'Orange, Parijs, 1966, p. 14 en 82-83.

(83) Geen spoor van Corboen in de indices van Ackerman en van West.

(84) Iets dergelijks zou wel voorkomen in een van de verhalen opgenomen in Le roman de Cassidorus. Aanduidingen daarover in de bespreking van de uitgave door J. Neale Carman in Romance Philology, XXI, 1967, p. 216, 217, 220. Deze roman werd geschreven in de hofkringen van Robrecht II van Artois tussen 1260 en 1289.

(85) De genealogie van Galfredus van Monmouth laat Gormont doorgaan voor een zoon van Rica, een halfbroeder van Arthur.

[p. 388]

Gormont tot Corboen is lang niet zo geweldig als die van Morgain tot Morcades⁽⁸⁶⁾, die in Enfances Gauvain een zuster wordt van koning Arthur. Zeker was er bij de dichters en de luisteraars van de 13de en 14de eeuw nood aan nieuwe uitbreiding⁽⁸⁷⁾ van dezelfde stof na het succes van de romans van Chrétien de Troyes. Zo kwam een tweede of een derde generatie van helden te voorschijn, waarvan het model min of meer doorschemert.

De schrijver van *FD. heeft wellicht de figuur van Corboen ontleend aan een cyclisch handschrift van de yeeste van Willem van Oringen, een handschrift in de aard van Bernensis 296⁽⁸⁸⁾. In feite is dit handschrift nu de enig overblijvende getuige van de verrader-koning Corboen. Maar het is daarom niet uitgemaakt dat de copiist van dit handschrift ook de dichter was en dus in zekere zin de schepper van de figuur. Want de episode van de geboorte van Corboen in Bataille Loquifer heeft die copiist genomen uit hetzelfde model als dat van twee andere copiisten. En voor deze laatste episode is een dichter genoemd geworden: Guillaume de Bapaume, die actief was in de eerste helft van de 13e eeuw. Aannemen dat ook de andere vermeldingen van Corboen het werk zijn van Guillaume de Bapaume, is een trede verder in de ladder van onze veronderstellingen. In hun meest positieve vorm genomen, brengen die hypothesen ons in tegenwoordigheid van een dichter uit Picardië, die werkzaam was tussen 1200 en 1250⁽⁸⁹⁾.

De slotsom van dit alles is dat de literaire geschiedenis van Corboen onze diverse voorstellen omtrent de wording van FD. niet in de weg staat. Zelfs indien de steller van *Obr. met die van *FD. moet vereenzelvigd worden en indien hij aan het hof leefde van Hendrik III van Brabant, kon hij de genoemde bron tot zijn beschikking hebben.

(86) Arthurian Literature..., p. 361.

(87) Over verdubbelingen van deze aard Ruggero M. Ruggieri, Valore, tradizione e diffusione dell' ‘episodio’ di Baligante in Cultura neolatina, 12, 1952, p. 57-85. - Soms kunnen de romanschrijvers uit die tijd hun vermenigvuldigingsdrang niet volgen en vinden ze geen namen genoeg om een opsomming te voleinden. Aldus kan de dichter van La prise d'Orange, van de 30 Afrikaanse koningen er slechts 13 een naam geven en van de 15 verraders slechts zes. Cl. Regnier, op.cit., p. 14 en 82-83.

(88) Aangeduid door het siglum E.

(89) M. Tyssens, La geste de Guillaume d'Orange (zie hoger, p. 351, n. 7), p. 149-151 aangaande Guillaume de Bapaume en p. 297, aangaande de datering. De beste datum blijft nog de terminus ante quem van ± 1250, volgend uit de paleografische kenmerken van de handschriften.

[p. 389]

Een dergelijk onderzoek is niet mogelijk voor Durant. Het spreekt vanzelf dat hier en daar⁽⁹⁰⁾ een ridder van die naam optreedt, maar nergens is het een figuur van belang en geen enkele romanschrijver heeft er aan gedacht hem te plaatsen in het kamp van de Saracenen.

Het wordt tijd om afscheid te nemen van ons fragment en te wachten totdat nieuwe vondsten meer licht brengen in deze zaak.

(90) Vijf vermeldingen in Flutre.

Résumé Français

La reliure d'un livre déposé à la bibliothèque de la section courtraisienne de l'Université de Louvain, contient un fragment de parchemin avec 170 vers d'un roman moyen-néerlandais inconnu. Paléographiquement le manuscrit date d'environ 1360. Le texte donne la traduction en dialecte flamand d'un original roman, également inconnu. Nous lui donnons le nom de Florent et Durant, parce qu'il est très près du roman Florent et Octavien (Histoire littéraire de la France, t. 26, p. 303-335). Continuant le système d'A.H. Krappe et de R. Bossuat, nous adopterons les sigles *FD. pour la version romane, celui de FD. pour la version flamande dans les trois hypothèses, que nous proposons en vue de rattacher FD. au cycle d'Octavien.

1. *FD. est un remaniement de FO.

C'est possible, à condition de revenir à la datation généralement admise naguère pour FO., à savoir la première moitié du XIVe siècle, plutôt que de suivre la thèse de R. Bossuat, qui a défendu une date postérieure à 1356. A notre avis, il faut identifier l'auteur de FO. avec le poète picard, qui a composé Dieudonné de Hongrie (alias Charles le Chauve), roman dans lequel FO. est annonçé.

2. *FD. est un remaniement de *O.

Il se peut que le nom original du cheval-licorne, qui joue un rôle dans la légende d'Octavien, ne soit pas Bondifer, mais Cornuel, c'est-à-dire le cheval cornu. Cornuel rappelle d'ailleurs un autre cheval cornu, qui se rattache aux Croisades: sa légende eut une vie particulièrement tenace en Picardie. D'après cette hypthèse, *FD. serait moins tardif que FO., ce qui s'accorderait avec son caractère parfois plus direct, parfois plus brutal.

3. Il faut rapprocher ou identifier *FD. avec une version braban-

[p. 390]

çonne d'Octavien, passée inaperçue jusqu'à présent. Elle est connue par une allusion de Jean Boendale, empruntée vraisemblablement à Jacques van Maerlant. Si ces auteurs visent un roman écrit en français, cet Octavien doit être l'oeuvre d'un poète vivant à la cour soit du duc Henri III, soit de Jean I de Brabant. Malheureusement, comme tout ce que nous en savons est le lieu légendaire de la naissance d'Octavien, ‘Les sept tombes’ à Louvain, nous ne pouvons assurer qu'il appartient au cycle d'Octavien. Ce que nous appelons l'Octavien brabançon (*Obr.) est peut-être une version locale de la légende dite de Hildegarde ou de Crescentia.

Le fragment de FD. montre deux personnages, que FO. ne connaît pas: Durant et Corbon. Du premier on ne peut rien conclure présentement. L'histoire littéraire de Corbon montre que c'est au départ une figure arthurienne, inconnue d'ailleurs dans la tradition authentique d'Arthur. Ce Corbon, devenu un roi félon sarrasin, apparaît uniquement dans des remaniements ou des interpolations du cycle de Guillaume d'Orange, qu'il faut attribuer à un poète picard du début du XIII^e siècle, peut-être à Guillaume de Bapaume. Si cet ensemble de romans est une des sources, qui ont inspiré l'auteur de *FD., lorsqu'il remodela l'ancienne matière d'Octavien, nous avons trouvé un terminus post quem de notre roman.

Flourens a son hostel en est tantos alez
Et quant Climens le voit si lidist dont venes
Peres che dist Flourens par dieu je vieng des trez
V je me sui combattus, bien veoir le poez
A fieus che dist Climens mal yestes aduises
Li rois vous deffendi que ny fuissies alez
Peres che dist Flourens, vous dittes veritez
Mais je ne men tenisse pour yestre desmembrez
Se vous diray pour quoy, se entendre le volez
On me a fait cheualier, de nouuiel adoubez
Se est biens drois biaus doux perez par dieu qui fu penez
Que dou fait darmes soie legier et esprouuez
Et jouenesce mesmuet ossi alautre lez

[p. 391]

 

Et amours dont je sui moult enortez⁺

15

Car par amours sui si espris et alumez

 

Que li coers de mon ventre en est ja tous oultres

 

Mais je ne men plains mie, car il sest adonnez

 

A le fleur de che monde, Et ne vous ayrez

 

Pour dieu biaus tresdouls peres se savez mes secres

20

La fille Acarius soudans est appielles

 

A dou tout mis en moy, son coer et ses pensses

 

Et venroit a Paris volentiers et degres

 

Et seroit li siens corps ens fons regenerez

 

Et le aroie amouillier pere sans faussetez

25

Mais que le puisse geter hors de ses trez

 

Or ne le puis auoir cest fine veritez

 

Et de moy ne est ainschois ˙j˙ destrier conquestez

 

Qui est au roy soudans, et se est tant bien gardes

 

Or ma dit la puchielle, et je len croy assez

30

Oncques sen boin destrier ne fu au siecle nefs

 

Et je proumech a dieu, qui en crois fu penes

 

Ou je seray des Thurs ochis et coppes

 

Ou je aray le destrier tout ame volentes

 

Ay che dist Climens, biaus fieus vo vous perdes

35

Qui de tels fais damours, enssi vous a veullez

 

Amours est droittement sauuagez priuautez

 

Douchour plain de rage, et de diuersitez

 

Emprise de mesquief et de quetiuetez

 

Quant Flourent lentendi moult en fu ayres

40

Peres che dist Florent, je ne vous say nul grez

 

De ainssi blasmer amours vostre painne perdes

 

Car plus le me blasmes, et plus vous my mettez

 

Peres che dist Flourens, le vassal de renon

 

Ne blasmes plus amours, che ne est mie raison

45

Car de ly vient tous biens honneur y apprenton

 

Laissons chestui parler a ÙjÙ aultre preudon

 

Se me sauies donner ·j· consseil biel et bon

 

Comment peuisse auoir, che destrier araghon

 

Ne enuorroie tenir, trestout lor de ·j· royon

50

Biaus fieus dist li preudons, ne say trouuer coron

 

Se ce ne est par ·j· tour, que nous vous compterons

 

Je say trop bien parler le langhage esclauon

 

Car je fui bien ·ij· ans au temple Sallemon.

+ 55 v^o

[p. 392]

Publicaties van A. van Loey

in boekvorm

1.	Studie over de Nederlandsche plaatsnamen in de Gemeenten Elsene en Ukkel. Leuven 1931, 372 pp., met twee kaarten (bekroond door de Kon. Vlaamse Ac. T. en L.).
2.	De oudste middelnederlandsche oorkonden, voor onderwijs en eigen studie verzameld en naar het oorspronkelijk uitgegeven door H. Obreen en A. Van Loey (Kon. Vl. Ac., Versl. en Med. 1934, 329-471).
3.	Bijdrage tot de kennis van het Zuidwestbrabantsch in de 13e en 14e eeuw. Tongeren, 1937, XXVIII + 251 bl., in-8^o (Werken uitg. Kon. Comm. Top Dial; I).
4.	Lodewijk van Velthem's Voortzetting van den Spieghel Historiael. IIIe deel; uitg. door H. Vander Linden, P. De Keyser en A. Van Loey. Brussel 1938, in-4^o, 450 blz. (Ac. r. Belg., Comm. r. d'Histoire).
5.	La Lange néerlandaise en pays flamand. Bruxelles, 1945, in-8^o, 75 blz. (Office de Publicité; Actualités sociales).
6.	Algemeen Beschaafd Nederlands in Vlaams-België. Brussel, 1945, in-8^o, 98 blz. (id.).
7.	Inleiding tot de studie van het Nederlands. Antwerpen, De Sikkel, 1945, 162 blz.
8.	Middelnederlands Leerboek. Antwerpen, De Sikkel, 1947, in-8^o, 356 blz.
9.	Middelnederlandse Spraakkunst. I. Vormleer: Antwerpen, De Sikkel, in-8^o, XVI + 103 blz. (6e dr.: 1969).
10.	Middelnederlandse Spraakkunst. II. Klankleer: Antwerpen, De Sikkel, in-8^o, IX + 124 blz., 1949 (6e dr.: 1971).
11.	De Borchgravinne van Vergi. Diplomatische uitgave naar het Hulthemse handschrift. Leiden, E.J. Brill, 1949, in-8^o, 41 blz. (Textus minores, IX).
12.	Introduction à l'étude du moyen-néerlandais. Paris, Aubier, 1951, in-8^o, 127 pp. (Bibl. de philol. germ., XV).
13.	Schönfeld's Historische Grammatica van het Nederlands. 5e druk verzorgd door A. Van Loey. Zutphen, W.J. Thieme; in-8^o, LII + 343 blz., 1954 (6e dr.: 1960, 7e dr. 1963; 8e dr.: 1971).
14.	Inleiding tot de historische klankleer van het Nederlands. Zutphen, W.J. Thieme, in-8^o, 51 blz., 1968.

[p. 393]

15.	Altniederländisch und Mittelniederlandisch. in: Kurzer Grundisz der germanischen Philologie bis 1500, hrsg. von Ludwig Erich Schmitt, Band I: Sprachgeschichte. Berlin, Walter de Gruyter C^o, 1969, blz. 253-287.

in tijdschriften

1.	L'historique de la Chaussée de Vleurgat à Ixelles. Bull. Touring Club, 1927, pp. 329-330.
2.	Over de Nederlandse zachtkorte o in het Brussels en nog wat. Rev. b. phil. et hist., VI, 1927, 249-255.
3.	A propos des clôtures dans le pays de Vlesenbeek. Etym. et signification de uskant. Ibid. VII. 1928, 1470-1474.
4.	Plaatsnaamkunde. De Vlaamsche Gids. 1928, 176-178.
5.	Over de oorzaak van de eerste Germaanse klankverschuiving. Ibid. 1928, 529-537.
6.	Toponomie d'Ixelles et d'Uccle (note en collaboration avec Emile Boisacq). Bull. Comm. r. Dial. IV. 1930. 281-283.
7.	Onomastiese studie over een Ottoniese oorkonde in Brabant d.d. 966. Hand. K. Comm. Top. Dial. IV. 1930. 51-73.
8.	Lexicologische Sprokkelingen. 1. Ziardis. 2. Mnl. oprel. I. Teirlinck Album. Leuven 1931, 129-132.
9.	Over Nederlandsche Taalkunde en Toponymie in 1930-31. Rev. b. phil. hist. X. 1931, 799-814.
10.	Mnl. Verdonen - Fr. fredonner. ib. XII. 1933, 627-631.
11.	Historiese lange-vokaalverschuivingen in het Brusselse dialekt. Hand. Comm. Top. Dial. VII. 1933. 309-328.
12.	Taalonderwijs in vroegere tijden. De Vlaamsche Gids. 1934, 193-215.
13.	De oudste Nederlandsche oorkonden van Bouchoute en Velzeke stylistisch vergeleken. - Versl. Med. Kon. Vlaamse Ac. Taal- en Letterk., 1934, 589-600.
14.	L'étude de la grammaire historique du néerlandais. Remarques, à propos d'un livre récent, pour l'historien, le romaniste et le germaniste. Rev. b. phil. h. XIII 1934, 893-902.
15.	Bruxelles et sa région au point de vue linguistique. Annales Soc. r. d'archéologie de Bruxelles. t. XXXVIII, 1934, pp. 179-187.
16.	Nog fragmenten van een gesprekboekje. Rev. b. phil. hist. XIV. 1935, 5-23.
17.	Gesprekboeken, Tijdschr. voor Levende Talen. 1935.

[p. 394]

18.	Heeft het koningschap bij de Scandinaviërs een sacralen oorsprong? Rev. b. phil. h., XIV. 1935, 1166-1169.
19.	L'origine théocratique de la royauté en Scandinavie, d'après Otto von Friesen. Ann. XXXe Congrès Féd. archéol. et hist. de Belgique. 1936, 149-154.
20.	Leerbeek. Hand. Comm. Top. Dial. X. 1836, 107-112.
21.	Les lois phonétiques et la géographie linguistique. Le Flambeau. Bruxelles. 1936, 342-356.
22.	Le dialecte brabançon au moyen âge. Rev. Université de Bruxelles. 1936, 88-90.
23.	Changements phonétiques et sociologie. Rev. Institut de Sociologie, Bruxelles, 1936 n^o 4.
24.	Taalkunde en sociologie. Tijdschr. Lev. Talen, Brussel, 1937, 45-50.
25.	De klankwetten en de taalgeographie. Rev. Univ. de Bruxelles, 1937, 242-260.
26.	La fréquence des noms de personnes en toponymie, d'après Magnus Olsen. Bull. Comm. Top. Dial., XI 1937, 91-97.
27.	Brabantse persoonsnamen op -ooi van de 12e tot de 14e eeuw. ib. 303-315.
28.	Tekstcritiek en dialectologie. Naar aanleiding van Lod. van Velthem's voortzetting van den Spiegel Historiael, boek VII. ib. 293-301.
29.	Een nieuw fragment van den Spieghel Historiaal van J. van Maerlant (IIIe partie, boek 7 en 8). Versl. Med. Kon. Vl. Ac. Taal- en Letterk. 1939, 385-428.
30.	Hypocoristica in plaatsnamen. Hand. Comm. Top. Dial. XIII. 1939, 279-286.
31.	Willem Duflou. ib. XIV. 1940, 19-27.
32.	Ronsefael. ib. XV. 1941, 283-288.
33.	Tienjaarlijkse wedstrijd in de moderne philologie en linguistiek. Verslag van de Jury. Belg. Staatsblad 1942, 16 juli.
34.	‘Kwacht’ en ‘Kweb’. Hand. Top. Dial. XVIII. 1943, 269-273.
35.	Het suffix -er in plaatsnamen. ib. 279-298.
36.	Epenthesis van n, m, l, r. Album René Verdeyen, Brussel 1943, 371-375.
37.	De nasaal in pampier. Hand. C. Top. Dial. XVIII. 1944, 81-84.
38.	Een mogelijke oorzaak van de primaire i-umlaut. Feestb. H.J. Van de Wijer. II. Leuven, 1944, 121-127.
39.	Mnl. kanttekeningen. Rev. b. phil. hist. XXIII. 1944, 73-87.

[p. 395]

40.	Wenselijkheid en mogelijkheid van het tot stand brengen van een nieuwe mnl. spraakkunst. Hand. XIXe Nederl. Philologencongres. Groningen, 1946, 31-32.
41.	Rijmonderzoek en mnl. dialectologie. Hand. Comm. Top. dial. XX. 1946, 41-48.
42.	L'activité linguistique en Belgique 1940-1945. Lingua, I, 1947, 119-126.
43.	Vergiana. - Album Frank Baur. II; 1948, 54-60.
44.	Over de apocope der -n in het Middelnederlands (Vlaams en Brabants). Hand. Comm. Top. Dial. XXII. 1948, 39-48.
45.	Recensie van G.S. Overdiep Vormleer van het Middelnederlandsch der XIIIe eeuw. - Tijdschr. Nederl. Taal- en Letterk. LXVI, afl. 2, 1949, 147-154.
46.	Tekstcommentaar bij Huygens en Reinaert I. Miscellanea Gessleriana. Antwerpen, 1948, 1218-1223.
47.	Over de verhouding van mnl. or, ar of er voor consonant. Ts. Nederl. taal- en letterk. LXVI, 1949, 194-210.
48.	De studie der Nederlandse plaatsnamen in België in de laatste jaren. - Nomina Geographica Neerlandica. XIII. 1949, 11-18.
49.	Phénomènes linguistiques frontaliers. Rev. Institut de Sociologie Solvay. 1949, n^o 4, pp. 52-62.
50.	Middelnederlandse en moderne dialecten. Album L. Grootaers. 1950, 63-69.
51.	De l'état actuel de la philologie néerlandaise. Ac. r. de Belgique, Bull. Cl. Lettres, 5e s.,t. XXXVII, 1951, 155-168.
52.	Mnl. Beniden. Versl. Med. K. Vl. Ac. T.L., 1950, 31-48.
53.	Bitebier, Bermuylreept, corbelgeren. ib. 93-98.
54.	Een ontwerp van een middelnederl. ideologisch woordenboek. ib. 209-217.
55.	Over de tegenwoordige stand van de Nederl. filologie. De Vlaamse Gids, 35, 1951, 485-495.
56.	Le sort du flamand en Belgique. Hesperia, Zeitschrift des schweizerischen Instituts für Auslandsforschung. 2/3 Band, Juli 1951, n^o 6/7, p. 3-22.
57.	Deuvik. De Nieuwe Taalgids, 44. 1951, 259.
58.	Over tweetaligheid. Hand. XIX Vl. Filologencongres, 1951, pp. 21-32.
59.	De sifflante à chuintante ou prépalatale? Hand. Comm. Top. Dial. XXV, 1951, 269-277.

[p. 396]

60.	Esmoreitiana. Versl. Med. K. Vl. Ac. 1951, 75-86.
61.	Mnl. zwakke vormen in de sterke werkwoorden van de derde klasse (type: binden). Med. Vl. Ac. 1952, 168-183.
62.	La Vita S. Gangulphi et le Spieghel Historiael de Jacob van Maerlant. Ac. r. Belg., Bull. Cl. Lettres, 5e s.,t. XXXVIII, 1952, 455-462.
63.	Een en ander over mnl. sullen. Verslagen en Med. K. Vl. Ac. 1952, 919-922.
64.	Over de d-syncope in zuidnederlandse dialecten. Taal en Tongval, VI, 1952, 156-163.
65.	Over d-syncope. De Nieuwe Taalgids. 46. 1953, bijz. afl. de Vooys, blz. 64-67.
66.	Kanttekeningen bij het reflexivum ‘zich’. Versl. Med. K. Vl. Ac. 1953, 361-372.
67.	Trijntje Cornelis v. 188. - Versl. M. Kon. Vl. Ac., 1953, 697-699.
68.	Les mots français en néerlandais. Ac. r. Belg. Cl. des Lettres Bull., 5e s., t. XL, 1954, 277-290.
69.	Sterke participia perfecti en andere verbale vormen op -e. V. Med. K. Vl. Ac., 1954, 441-453.
70.	Notice sur R. Verdeyen. Annuaire Ac. r. Belg., 1955, 121e année, 173-195.
71.	Sandhi-verschijnselen in het Nederlands. Versl. Med. K. Vl. Ac. 1956, 21-40.
72.	L'action de la langue écrite sur la langue parlée commune néerlandaise. Bull. Ac. r. Belg., 1957, 180-195.
73.	Het bezittelijk voornaamwoord ‘hun’. Med. Kon. Nederl. Ac. v. Wetenschappen, afd. Letterk. N.R., dl. 21 n^o 2, 1958 (met taalkaart).
74.	Les problèmes du bilinguisme en Belgique. - Etudes Germaniques, Paris. t. 13, n^o 4, 1958, 289-302.
75.	Over pronomina van het type ‘wijlieden’. Alb. Edg. Blancquaert, 1958, 319-322 (Tongeren).
76.	Licentie. Tijdschr. Vrije Universiteit Brussel. I, 1, 1959, 87-88.
77.	Mnl. werkwoorden op -rzen-. Versl. Med. K. Vl. Ac. 1958, 647-651.
78.	De quelques particularités du moyen-néerlandais. Mél. de linguistique et de philologie in Memoriam Fernand Mossé. Paris, Didier, 1959, 461-466.
79.	Een en ander met betrekking tot de taal van het Zutphens-Gronings Handschrift. V. Med. K. Vl. Ac. 1959, 421-434.

[p. 397]

80.	Fonologische en dialectgeografische beschouwingen over enkele Brabantse problemen. Taal en Tongval, XII, 1960, 132-148.
81.	Sur une explication phonologique de la palatalisation moyennéerlandaise. Ac. r. Belg., Bull. Cl. Lettres, 5e s., t. XLVII, 1961, 102-109.
82.	Brabants slept ‘slaapt’. Med. K. Vl. Ac. 1961, 445-448.
83.	Bredero's Moortje v. 769. ib. 481-484.
84.	Palatalisatie Mnl. en Zuidnl. uu, Mechels a: (met taalkaarten en vier bijlagen). Hand. Comm. Top. Dial. XXV. 1961, 131-259.
85.	Hoes, huus (huis). Ts. Vr. Univ. Brussel, V 1962-63, 73-79.
86.	Notice sur Franz De Backer. Ac. r. Belg., Annuaire 129e année, 1963, 73-79.
87.	Geminatie. Hand. Comm. Top. Dial. XXXVI, 1962, 83-101.
88.	Structuralisme en linguistique. Ac. r. Belg., Bull. Cl. Lettres, 5e s., t. XLIX, 1963, 224-232.
89.	Notice sur Paul de Reul. Ac. r. Belg. Annuaire 130, année 1964, 71-84.
90.	Iets over de Taal van hs. F van Reinaert I. Taal en Tongval, XVI, 1964, 177-178.
91.	Mnl. inheims: Proeve van etymologie en vaststelling van de betekenis. Versl. Med. K. Vl. Ac., 1964, 407-419.
92.	Tekstverklaring Esmoreit 444-449. De Bladen van Vrij Onderzoek, Ts. v.d. Studiekring Vrij Onderzoek V.U.B. I, 1, 1966, 22-27.
93.	Over westmnl. ê/ei (met taalkaart). Versl. Med. K. Vl. Ac., 1967, 31-85.
94.	Bedenkingen bij het Rapport van de Belgisch-Nederlandsche Commissie voor de spelling van de bastaardwoorden. Versl. Med. K. Vl. Ac., 1967, 340-344.
95.	De spelling van de bastaardwoorden. Beschouwingen en bedenkingen. Ts. Vr. Univ. Brussel, 9, 1966-67, 137-149.
96.	Quelques considérations sur les formes du verbe être en germanique occidental. Ac. r. Belg., Bull. Cl. Lettres, 5e s., t. LIV, 1968, 25-36.
97.	Goemans (Marie-Antoine-Léon) Notice biogr. - Biographie nationale publiée par l'Ac. r. de Belg., t. 34, fasc. 1, 1967, col. 416-420.
98.	Onomastique Gantoise de 1000 à 1253. Note critique sur C. Tavernier-Vereecken: Gentse Naamkunde van ca. 1000 tot 1253. Een bijdrage tot de kennis van het oudste Middelnederlands. Belg.

[p. 398]

	Interun. Centrum voor Neerlandistiek. 1968, 8^o, XXI - 625 p. (Tongeren), in: Etudes germaniques (Paris), XXIII, 1968, 501-503.
99.	Middelned. tsertsevrouwe. Versl. Med. K. Vl. Ac. 1968, 33-37.
100.	Nominatieffunctie van het eerste lid van determinatieve composita? Med. K. Vl. Ac. T.L. 1968, 328-335.
101.	Esquisse synchronique et diachronique d'un cas de mouillure de géminées dans certains dialectes flamands. Mélanges pour Jean Fourquet. Paris, Klincksieck, 1969, 349-354.
102.	De spelling van de bastaardwoorden. Ts. Vr. Univ. Brussel, 11, 1968-69, p. 185-189.
103.	-gg-. De Nieuwe Taalgids, 1970.
104.	Mnl. stroot/strooi en strolen (stro, strooien). Versl. Med. K. Vl. Ac. 1971, 36-39.
105.	Over het mnl. diminutiefsuffix -sken. Ibid. 1972, 20-43.

Afgesloten 15 maart 1973.